[zaloguj się]
[pdf]

POCZĄTEK (1798) sb m

początek (1798), [poczętek].

o oraz e jasne.

Fleksja
sg pl du
N początek początki
G początku, początka początków początku
D początkowi, początku początk(o)m
A początek początki
I początkiem początki
L początku początkach, początk(o)ch
V początku

sg N początek (366). ◊ G początku (542), początka (5); -a GliczKsiąż (2); -u : -a PatKaz III (2:1), LubPs (13:1), BielKron (19:1). ◊ D początkowi (6), początku (1) LeovPrzep. ◊ A początek (181). ◊ I początkiem (146); -em (9), -(e)m (137). ◊ L początku (404). ◊ V początku (2). ◊ pl N początki (47). ◊ G początków (24); -ów (3), -(o)w (21). ◊ D początk(o)m (8). ◊ A początki (46). ◊ I początki (2). ◊ L początkach (16), początk(o)ch (1) RejZwierc; ~ -ach (15), -(a)ch (1). ◊ du G (cum nm) początku (1) SkarŻyw 278.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

[Formy pl zwykle nie oznaczają wielości, lecz wyrażają sens taki jak sg.]
Znaczenia
1. Coś pierwszego, pierwszy moment istnienia czegoś, pierwsza część, pierwszy objaw czegoś; initium Vulg, HistAl, PolAnt, Mącz, Modrz, Calag, JanStat, Cn; origo HistAl, Vulg, Modrz, JanStat, Cn; principium Vulg, PolAnt, Mącz, JanStat, Cn; exordium (exordia) Miech, Vulg, Modrz, Cn; caput (capita) PolAnt, Vulg, Mącz, Cn; ortus Miech, Mącz, Cn; elementum (elementa) PolAnt, Mącz, Cn; ingressus Miech, Cn; principatus PolAnt, Cn; altum Modrz, Cn; rudimentum Mącz, Calep; primordia, primum (prima), strips Mącz, Cn; apertio, oriens PolAnt; fundamentum, integrum, limen, prooemium Mącz; inchoatio Vulg; coeptum (coepta), coeptus (primus), cubilia, cunabula, exorsa, exorsus, fons, inceptio, inceptum, ingressio, initus, introitus, metropolis, nativitas, orsa, orsus, parens, primordia prima a. principiorum, princeps, semen, seminarium, ultimum (ultima), vestibulum Cn [odpowiedniki łacińskie z Cn mogą odpowiadać również innym znaczeniom] (1436): Mymer1 3v; Co ſie rozumie początek RejPs 180v; KromRozm III L8v; Ingressus et Ingressio, Weście/ wſtąpienie/ początek. Mącz 148a; Peritum initium, Mądry/ tráfny początek. Mącz 292a, 36a, 59a, 105a, 167d, 170c (14); Calag 17b, 552a; Calep 163a, b, 211b, 390b, 520a (10).

W połączeniu szeregowym (1): Potym ieſt troycza pirwſza licżby nie rowna/ wſzakoż ſama w ſobie doſkonała/ bowiem pocżątek/ ſrzodek y dokonanie w ſobie zamyka KłosAlg A2v.

Fraza: »początek [od czego] się poczyna; początek [czego od kogo] się wszczynający« (1;1): Wſzákże áby iedność pokazał/ tey iednośći pocżątek/ od iednego ſie wſzcżynáiący/ mocą ſwą [Chrystus] poſtánowił. WujJud 153v; SkarKaz 606a.
Wyrażenie: »początek [od kogo] czynion« (1): Tożći byli y inſzy Apoſtołowie co był Piotr/ iednákie towárzyſtwo/ iednáką y ſpolną cżeść/ y rowną władzą wſzyſcy mieli/ ále od iednego pocżątek bywa cżynion/ áby ſie ieden Kośćioł być pokazał. WujJudConf 153v.
Szereg: »początek i koniec« (1): Inde prora et puppis proverbium, Przodek/ Początek y koniec. Mącz 327a.
a. O czasie: moment, okres, kiedy się coś zaczyna; rozpoczęcie (785): CzechRozm 25v; [nawiązanie do słów „Na początku było słowo”:] Ktemu y ná toby ſię trzebá X.K. obeyźrzeć/ żeby ſwoiemu Auguſtinowi y Pomeryuſzowi z inſzymi nie był odporny: ktorzy ſyná nie rozumieią przez ſſowo. [...] ále przez pocżątek. CzechEp 277, 278, 303; GostGosp 146.

początek czego (313): OpecŻyw [34]v; dzyſz [tj. w dzień narodzenia Maryi] ſyą ſtal ſzwyatu początek zbauyenya PatKaz III 115; GroicPorz aa4v; Leop 4.Esdr 16/18 [4 r.]; Thákoweć oto ſą pocżątki niebá y źiemie gdy były ftworzone/ dniá onego w ktory Pan Bog vcżynił niebo y ziemię. BibRadz Gen 2/4; A ten mieſiąc będzye wam pirwy/ to ieſt/ pocżątkiem roku BielKron 30, 57 marg, 88, 130 marg; Mącz 105b, 268a, 359c; ieſli mgłá [w moczu] ieſt iákoby rozdárta/ známionuie początek tráwienia niemocy SienLek 26; A te wſzytkie przerzeczone rzeczy/ poczęły ſye dźiać od począthku Wioſny/ Látá od Národzenia Páńſkiego 1564. áż do początku Ieśieni Roku od Národzenia Páńſkiego 1566. LeovPrzep B3, C4; RejPos [137]v; CzechRozm 35v [2 r.]; Początek iednégo/ zgubá drugiégo. Oczko [42]v, 29; vkazał ſię cud v Krákowá: Abowiem w pułnocy/ ktorey początek był nowego roku/ niebo iáſną y wdzięczną ſwiátłoſcią przez krotki czás iáſnie ſwiećiło/ znácząc ſmierć Xiążęćiá Boleſławá Wſtydliwego StryjKron 350, 452 marg; ArtKanc S7; Calep 484b; PAnie BOże wſzechmogący/ ktoryś nam dał docżekać pocżątku dniá dźiśieyſzego LatHar 18; WujNT Matth 4 arg, s. 122 marg, 394 marg, 399 marg. Cf Fraza; »początek brać, wziąć«; »początek świata«; Wyrażenia przyimkowe.

początek czyj [w tym: pron poss (6), G pron (1)] (7): BielSpr b3v cf Przysłowie; ArtKanc P18 cf »pi(e)rwszy początek«. Cf »początek brać, wziąć«, »początek mieć«.

W przeciwstawieniach: »początek ... dokonanie (a. dokończenie, a. koniec) (12), kończyć się, ustawać« (14): koniecz lepak gniewu ieſt pocżątek pokuti. BielŻyw 31, 169; GroicPorz aa4v; Bo iáko od wćielenia Páńſkiego/ wſzyſtki táiemnice y ſpráwy Wiáry náſzey ſwoy pocżątek máią: ták też piełgrzymowánie iego końcży śie Wniebowſtąpienim. KuczbKat 55; BielSpr b3v; PaprPan Ff; GórnRozm A2; ActReg 32; Phil P; áby wſzelka náſzá modlitwá yſpráwá/ od ćiebie záwżdy pocżątek bráłá/ y przez ćię po zácżęćiu dokońcżenie miáłá. LatHar 13, 183, 344, 634; KołakCath B3.

W charakterystycznych połączeniach: mocny początek, pewny, prosty, przyrodzony; początek (początki) bitwy, boleści, dnia (2), głodu, jesieni (2), kazania, Kościoła (2), łkania, mowienia, nieba i ziemie (2), nieszczęścia, obietnic, ofiarownictwa (2), opowiedania (2), panowania [czyjego], pokuty, probacyjej (2), przypowiedania, roku (lata) (3), sprawy, trawienia niemocy, walk (2), wielkiego zatracenia, więzienia, wywodu (2), zbawienia, zdrowia, żywota (2); początek weselu k starości; doczekać początku, wykład; początek (początki) chwalić, kłaść, opatrzyć, opis(ow)ać (3), wspominać, znamionować, o początek pracować; pisać o początku.

Przysłowia: Wſzytki rzeczy máią pocżątek y koniec. BibRadz 4.Esdr 9 arg, 4.Esdr 9/5; BudBib 4.Esdr 9/5; á zaſz co ná swiećie ieſt/ coby początek máiąc końcá mieć nie muśiáło? GórnRozm A2. [Ogółem 4 r.]

s pracey miewamy dobre mienie/ dobre żyćie: y bogactwá/ ále s tym cżłowiek poſpołu vmiera/ iáko ſie vrodzą ták ſie sſtárzeią/ iáki ich poćżątek [!] tákie dokonánie. BielSpr b3v.

Nie chwalmyż nic pocżątku pátrzmy dokonánia PaprPan Ff.

Nieci tylko copoczynaią ale co dokonywaią wazni są [...], nie napoczątku ale nadokonaniu wszytko nalezy ActReg 32.

Fraza: »zaczął się początek [czego]« (1): á iáko ſie zácżął pirwſzy pocżątek nam obietnic Bogá Oycá náſzego niebieſkiego RejPos 269v.
Zwroty: »początek brać, wziąć« [w tym: czego (3), „swoj” (2)] = zaczynać się; initium accipere Vulg; initium incipere JanStat (7:6): KromRozm II f2; Leop Hebr 2/3; Miedzy inſzymi rzecżámi pocżątek ſwoy/ wźięło ono zacne y záwołáne zgromádzenie/ ktore zową Societatem IESV ReszHoz 136; Co náſze ſmyſły zácżną/ końcż Oycże łáſkáwy/ Niech pocżątek y koniec/ z ćiebie biorą/ ſpráwy GrabowSet E2; LatHar 13, 183, 344, 634; Moc twoiá Boſka cżłeku ná świećie żyć dáie/ Przez nię pocżątek bierze y przez nię vſtáie. KołakCath B3; WujNT Hebr 2/3; któré dźieśięć lat początek ſwoy wezmą y poczną ſie ode dniá vczyniénia przyśięgi SarnStat 1125, 918, 1167.

»czynić [czemu] początek« = zaczynać (1): Ia weſołey duſze nie cżuię z młodośći/ Proſzę cżyń pocżątek weſelu k ſtárośći. GrabowSet C3.

»dać [czemu] początek« = zapoczątkować (1): iż rzecż poſpolita Rzymſka/ [...] thák iż iáko napierwey dáłá przycżynę ſzkodzie/ ták da lekárſtwo y zdrowiu pocżąthek BielKron 199.

»początek mieć« [w tym: „swoj” (2)] = zaczynać się; initium habere Vulg [szyk zmienny] (8): BibRadz 4.Esdr 9 arg, 5; gdyż to cżeſne vniżenie ieſt nie wiecżne/ ma początek y koniec/ á nie ná wieki. SarnUzn F5; KuczbKat 55; BudBib 4.Esdr 9/5; A niebo y źiemiá izali pocżątku nie máią [...]? CzechRozm 35; GórnRozm A2; Phil P.

Wyrażenia: »pi(e)rwszy początek« (2): RejPos 269; Zywot moy iak v Tkacżá nić/ prędko muśi rozerwan być/ bo y pierwſzy moy pocżątek/ znałem że był słaby wątek. ArtKanc P18.

»początek (początki) świata, stworzenia świata« [szyk 4:1] (4:1): RejRozpr cv; Napirwey tedy/ iáko ſię okázuie z kśiąg w ktorych pocżątki świátá opiſano [ex libris Originum mundi apparet]/ obycżáymi ſię tylko ſpráwowano á vſtawámi oycżyſtemi. ModrzBaz 101v; Bo Moiżeſz proſtymi ſłowy/ iáko hiſtoryk wierny/ pocżątek ſtworzenia świátá tego widzeniu y zmyſłom inſzym podległego opiſuie CzechEp 158; SkarKaz Oooo2c; Gdy ieſzcże były proſte w ony látá Pocżątki świátá. KlonFlis B3v.

Szeregi: »początek i (a) koniec (a. dokończenie)« = initium et consummatio Vulg (8): BibRadz 4.Esdr 9 arg, 5; SarnUzn F5; BudBib 4.Esdr 9/5; ktorego ofiárownictwá pocżątku pewnego/ y dokońcżenia piſmo święte nie opiſuie. CzechRozm 35v, 35v; GrabowSet E2; SkarKaz Oooo2c. [Ponadto w przeciwstawieniach 12 r.]

»początek i (a) weście« [szyk 1:1] (2): Defensionis introitus, Weście á początek obrony. Mącz 105b; Phil P.

»początek a założenie« (1): Bo ieſzcże Moiżeſz piſząc o pocżątku á o záłożeniu niebá y zyemie [...] powieda: iż [...] RejPos [137]v.

Wyrażenia przyimkowe: »bez początku« = przedwieczny, wiecznie trwały (4): Z tey wiary żártowáli mędrcy świátá/ ktorzy nie vrodzonym/ nieſtworzonym/ y bez pocżątku świát być powiádáli/ á zátym wiecżnym. BiałKaz D4; potwierdzili/ ſwiát y wſzelkie ſtworzenia/ być bez początku/ y wieczno trwáły. StryjKron 1.
~ Wyrażenie: »bez wszelakiego początku« (1): ieſliby tu v Ianá/ ſłowo to/ Nápocżątku/ znácżyć miáło/ przed wſzyſtkimi wieki: ábo/ bez wſzelákiego pocżątku: ábo przed wſzelákim pocżątkiem: lub theż ieſzcże przed wſzyſtkimi rzecżámi: to ieſt [...] nigdy CzechRozm 26.
Szereg: »bez początku i bez dokonania« (1): Ariſtoteles/ Cicero/ Xenophanes/ Auerrois/ etć. Swiát być wieczny bez początku/ y bez dokonánia wywodzili StryjKron 1. ~

»dla początku« = wyrażenie handlowe oznaczające zgodę sprzedającego na podaną przez kupującego cenę (1): Dałbym wam pięć ſzelągów/ dość zá nie prawdźiwie: (–) Liczćiéſz iuż dla początku/ day boże ſczęśliwie. WyprPl A4v.

»od początku(-a, -ow)« = od pierwszego momentu; na początku, w pierwszym okresie jakiegoś ciągu czasowego; od dawna, bardzo dawno; ab initio Vulg, HistAl, PolAnt, Mącz, Modrz, Calag; a principio Vulg, PolAnt, Mącz, JanStat; ab origine Vulg, Modrz; ab exordio et ingressu Miech; initio Vulg; a capite, in initio, in principio PolAnt (331): gdy Pilát na krzyż wbitz kázál/ nieopuſcili onij ktorzy go [Chrystusa] od pocżątku milowali. OpecŻywList C2v; PatKaz II 50v; PatKaz III 112v; KlerPow 3; KłosAlg Av; WróbŻołt 73/2, 76/12, 118/152; Chriſtus Ieſus ieſt wtora wtróyczy perſona/ prawdziwy z bogiem oycem bog/ y ſyn iego odpoczątku od niego ſię rodzączy SeklKat O2; Gdyz nikt odpoċatku niebył Aby był doſycz vċynił Naſwiecze ſwey powinnoſczy RejKup S; HistAl C4, G; KromRozm I D2, E4v marg; ktore przykazánya nye ſą właſne zakonu żydowſkyego/ ále od początku przez Bogá wſercach y w rozumyech wſſech ludźi ſą yákoby wſſczepyone KromRozm II k2; KromRozm III E4v, E5, 14, L5v; Otoſz Bog moy á Krol moy wyecżny od pocżątká/ Pocyeſſył opuſſcżone ſwoye nyebożątká LubPs R3, R3v, Z6v, cc, eev marg, hh4v; KrowObr 52v [2 r.], 95; RejWiz 47, 87v; Leop 4.Esdr 4/30, 43, Iob 38 arg, Is 48/16, Ier 28/8 (9); boś wiárę onę ſtráćił/ ktora od początku miedzy krześćiány byłá OrzList cv, c2; Thedy zrozumieſz żeć o tym Nawyzſzy opowiedźiał ieſzcże od onych dni ktore były przed tobą od pocżątku. BibRadz 4.Esdr 9/4, I 1, 1c marg, 2a marg, 1.Par 17/9, Is 41/4 (12); nábudowáli nam w Polſzce nowych y rozlicznych Ołtharzow/ przećiwnych Ołtarzowi onemu ſtárodawnemu/ od początku przez wſzytkie Polſkie Krole áż do dźiśieyſzego Krolá ná Swiętą Ewánielią poprzyśiężonemu OrzRozm Gv; GrzegRóżn H; Mącz 1a, 163c; RejPos 101v, [137]v; RejPosWiecz2 93v; Niech okażą Oryginały Kośćiołow ſwoich/ niech okażą porządek Biſkupow ſwoich/ ták iednego zá drugim od pocżątku poſtępuiących WujJud 135v; iednák nie zginął był dla tego miedzy onymi ludźmi Kośćioł prawdźiwy Apoſtolſki/ gdyż inſzego żadnego niebyło/ iedenże ten był záwſze od pocżątku WujJudConf 129; RejPosRozpr b4, c2, c3 [2 r.]; RejPosWstaw [1434] [2 r.]; BudBib 4.Esdr 4/41[43], 9/4, Sap 9/8, 14/6, Eccli 15/14 (8); BudNT Ioann 15/27, 1.Ioann 1/1, 3/8; CzechRozm 30, 35v, 239v, 242v, 255; ModrzBaz 30v; niech ſię rozpytáią [heretycy] wprzeſzłych wiekách maiąli ſucceſyą od pocżątku idącą SkarJedn 33; Calag 543a; Poznaſz iáko tá mátká kośćioł Rzymſki odpocżątku święte rodziłá y rodzi SkarŻyw A3v; Apoſtoł ná pocżątku Ewánieliey opiſuie oſobę iego od pocżątku/ Boſką/ ktora ſię potym z ćiáłem ziednocżyłá. CzechEp 343, 135, 139, 252, 297, 315; NiemObr 124, 126; ArtKanc I16v, K11; Iż Moyzeſz dla twárdośći ſercá wáſzego dopuśćił wam opuſzczáć żony wáſze: lecz od początku nie było ták. WujNT Matth 19/8, s. 26, Matth 19/4, Luc 1/2, s. 324, Ioann 6/64[65] (30); SarnStat 83, 910; SkarKazSej 692a.

~ od początku kogo (1), czego (172): WróbŻołt Y2v, Y4; ale ty iakoś wziął opiekę nad nami ieſſcze odpoczątku ziwota naſſego iuſz iey racz łaskawie dokonac RejPs 189v; Yákoż y w Rzymye y po wſſytkim krzeſćiyáńſtwye yáko ya ſlyſſę w wyelu rzeczy ináczey dźyerżano pirwey od początku wyáry/ álbo in primitiua eccleſia. KromRozm I E4v, L4, M; KromRozm III C3v; (did) Mądrość mowi. (–) Od pocżątku drog ſwoich/ Pan Bog iuż mną władał BielKom B5; LeovPrzep B3; Iam a principio Romani nominis, Málem od początku Rzimianów. Mącz 163b; Kiedy będźie ná wielkim pálcu v lewey ręki kroſtá niewielka [...]/ á nieboli: vmrzeć do ſześći dni/ od początku niemocy. SienLek 23; RejPos 42v, [344]v; BiałKat 278v; SkarJedn 317; SkarŻyw 337, 371; Ktora Intromiſsia ma ſię ſtać przes woźnego powiatu tamthego od początku Roku Bożego, gdy pisać będą 1581. ZapKościer 1580/13v; ReszList 157, 189; PaprUp A2; LatHar 289, 566; że káżda z nich [dusz]/ od początku národzenia/ ma ániołá ſtrożá ſwego náznáczonego. WujNT 76. Cf »od początku świata«, »od początku wiekow«.

[W formule modlitewnej: »od poczętka, ninie i zawżdy« : Iako bylo od poczętká ninia y zawſzdy Krofej N2v.]

W charakterystycznych połączeniach: od początku chrześcijaństwa, drog, kazania, krolewstwa, ludzkiej naprawy, narodzenia, niemocy, poczęcia, roku (2), rozmnożenia ludzkiego, Rzymianow, wiary (5), wiosny, wstąpienia, żywota (życia) (3); od początku(-a) baczyć, (u)czynić (5), dzierżeć (3), fundować, grzeszyć (4), idący, miłować, napełniony, nastawający, obaczyć, obiecany, okazać, pochodzący, podany, poprzystężony, postanowić (postanowion(y)) (5), postępujący, poznać, przebywać, przyjąć, przypatrować się, przyść, rodzący się, służyć, sposobić, sprawować, stworzyć (stworzon(y)) (6), trwać (trwający) (2), trzymać (3), ukazać, usługować (2), utwierdzony, używać, wiecżny, wiedzieć, wieść, wsiany, wszczepiony, wziąć, zachować się (3), założyć, zgotować, zgromadzony, zwiastować; malem od początku, pirwej, prawie (2), zawżdy (zawsze) (7); przed wszemi wieki od początku.

Połączenie: »wnet, skoro od początku« (4:3): KromRozm III A7; RejAp 66; Iáko o tym nápiſano ieſt wnet od pocżątku rozmnożenia ludzkiego RejPos 42v; RejPosRozpr b3v; że nie iákiego nowego cżłowieká/ á nigdy przedtym nieſłychánego ſpráwy opiſowáć pocżął: ále tákiego/ o ktorym ieſzcże ſkoro od początku/ nie v ludzi tylko/ ále też y v ſámego Bogá/ ktory go dáć ſlubował mowá bywáłá. CzechRozm 26v, 24; CzechEp 119.

Wyrażenia: »od początku swego« (2): MiechGlab 32; iż drudzy odſtępni Angiolowie od pocżątku ſwego/ łáſką obdárzeni byli. KuczbKat 20.

»od początku(-a, -ow) świata (wszytkiego), (wszego a. wszystkiego) stworzenia, stworzenia świata, wszytkich rzeczy« = ab initio creaturae, ab origine mundi, ab initio mundi, in saeculo ab initio Vulg; a prima rerum origine Modrz [szyk 144:1] (131:8:5:1): Od pocżątku ſwiata nieieſt ſlycháno aby kto otworzil tego ocży ktory ſie ſlepo narodził OpecŻyw 64, 7, 9v, 12, 26v, [80]v, 173v; A tam yuſch odpoczątkow ſzwyata ſtala ſyą [Maryja] uyerna yſthą matką boſthwa PatKaz II 32, 19, 25 [2 r.], 29 [5 r.], 67v; PatKaz III 87v; WróbŻołt aa3v, aa4; RejPs 112v, 165v; KromRozm II ſ2v, KromRozm III A7; LubPs A3v, ff; KrowObr 60, 88v, 188v, 241v; Leop Mar 10/6, VV v, Apoc 13/8; Tymi słowy okázuie/ iż Bog wſzythko ſpráwił w mądroſći od początku wſzego ſtworzenia. BibRadz 1283d marg; OrzRozm H; Kronika. [...] Od pocżątku Swiátá/ áż do tego roku/ ktory ſie piſze 1564. BielKron kt, 10, 20, 51v [3 r.], 53, 68v (16); GrzegRóżn E3, N2; RejAp 4, 66, 101v, 105v, 107v (15); HistRzym 122v; á gdzieſz táki mocarz kiedy był ſłychan od pocżątku ſwiátá wſzytkiego RejPos 272v, 9v, 15v, 32, 41v, 51v (34); BiałKat 296 [2 r.]; GrzegŚm 38; KuczbKat 390; RejZwierc 3; WujJudConf 115; RejPosRozpr b3v; BudBib 4.Esdr 14/21[22]; WierKróc A2; Ale y dla tego [Chrystus jest Panem i sprawcą żywota] że od pocżątku wſzyſtkiego ſtworzenia/ wſzyſtkich rzecży żywiącich w nim zywot był BiałKaz Ev; ze [!] ſie ći ludzie iuż nie ták máią ná świát rodzić/ iáko ſie odpocżatku [!] ſtworzenia świátá rodzili CzechRozm 116, 24, 65v, 183, 222; Więc w domowym kto mi go [Andrzeja Kawenckiego] oſzuka porządku/ Ia go náleść nie mogę od ſwiátá pocżątku. PaprPan Cc2v; KarnNap F3v; STárodawny á ieſzcże od pocżątku wſzytkich rzecży ieſt obycżay/ że o Szkołách ma ſtaránie Rzecżpoſpolita ModrzBaz 128v; Oczko 6v; Stolicá iego [Boga] od pocżątku świátá Ieſt záłożona KochPs 141; SkarŻyw 206; CzechEp 119; WIerzę od początku świátá Nie były ták suché látá KochFr 36; KochPieś 11; LatHar 148, 645; Abowiem od tąd iáko oycowie záſnęli/ wſzytko ták trwa od początku ſtworzenia. WujNT 2.Petr 3/4, Matth 24/21, Mar 10/6, 13/19, s. 200, 320 marg (10); WysKaz 21; PowodPr 22; SkarKaz 156b, 485b; KlonFlis B4v.

»od początku (wszech) wiekow, wieku« (3:1): PatKaz I 9; Od początku uyekow ſpoſobyl myą ſobye panną/ aboczyem odpoczątku wſzech uyekow uybrana yeſt przybytkyem boſkyem PatKaz II 46; Tám od początku wieku tá brodá mieſzkáłá/ Y kſztałt ná wſzytki brody potómné wydáłá. KochBr 151.

»od wszytkich (a. wszech) początkow« (2): RejPs 165; Gdyż Ian s. iáwnie o Synu powieda/ iż iákoż od wſzech pocżątkow był w Boſtwie ſłowem/ á to słowo záwżdy było prawdziwym Bogiem. RejZwierc 10.

»od początku zaczęty« (1): iákoby z niego vcżynił wdzyęcżną ofyárę Bogu oyċu ſwemu/ przeiednawſzy mu y on ſrogi gniew iego ieſzcże od pocżątku ſwiátá zácżęty/ okrutną męką ſwoią RejPos 107v.

Szeregi: »od dawnych czasow a od początku« (1): Od dawnych czáſow á od początku ták wyelkyeſmy przeſpyeczeńſtwo wźyęli od błogoſláwyonego Pyotrá [...]/ iż mamy moc [...] powſſechny koſcyoł wſpomágáć KromRozm III N8.

»od początku (aż) do tego czasu (tych czasów) (a. dotychmiast, a. do dnia tego, a. dotąd, a. do tego roku, a. po dziś dzień)« = ab exordio et ingressu in hanc diem Miech; ab initio usque modo a. nunc Vulg (13): bo tho ieſt rzecż poſpolita wſzytkim hordam tatarſkim iako od początku ſwego aż po dzisdzien. MiechGlab 32; Ktora zgodá y yednoſć od początku áż do tych myaſt náyduye ſye wkoſćyele poſpolitym krzeſćiyáńſkim KromRozm I K2, L4, M; KromRozm II f3v; KromRozm III Kv; BielKron kt, 68v; GrzegRóżn N2; Abowiem w then cżás będzye thák wielkie zátrwożenie/ iákie nie było od pocżątku ſwiátá áż do thego cżáſu/ áni będzye. RejPos 258v; Abowiem ná on czás będźie wielki vćiſk/ iáki nie był od początku świátá áż do tąd/ áni będźie. WujNT Matth 24/21, Mar 13/19, s. 516.

»od początku (aż) do skończenia (a. końca)« (11): OpecŻyw 26v; iż ty obyetnice y prośbá páńſka wſſemu krzeſciyáńſtwu od początku áż do końcá śwyátá ſlużą. KromRozm II 12v; KromRozm III D8v; KrowObr 88v; Leop VV v; BielKron 79v; ábowiem od pocżątku áż do końcá w tákowey miłośći nie ſie inego nie náiduie/ iedno boleść/ męká/ trapienie/ cięſzkość ſerdecżna GórnDworz Llv; RejPos 272v; áby niewidźieli [filozofowie] ſpraw którémi wſzyſtko trzyma [Bóg] od początku áż do ſkóńczenia. Oczko 5v; Gdy my cżterzey wiátrowie z cżterech kątow świátá Zgromádźiem weſpoł wſzyſtkich co ich miáły látá Od pocżątku do końcá KołakCath C5; WujNT 838; [Boze wſzechmogący/ Panuieſz od poczętká/ Mocno aſz do koynca Krofej K7v].

»od początku i z początku« (1): to mamy rozumieć ze ſlowo to ieſt/ ſyn bozy ieſt odpoczątku y zpoczątku bog SeklKat O4.

»od początku abo z przodku« (1): Ieſtem to com wam od początku ábo z przodku powiedał/ to ieſt/ świátłość y zbáwienie świátá. WujNT 342.

»(ani) od początku i (ani) (aż) na wieki« (4): A tyś przed ſie nád wſſe chwały przełożeńſſy pánie boże Izráelſki ták iákoś był od początku y ná wieki będzieſz. RejPs 62v; RejPos 138, 150v; Gdyſz [bałwany] áni od pocżątku były áni będą trwáć ná wieki [Neque ... ab initio, neque in perpetuum]. BudBib Sap 14/13.

»od początku i (a) od wieku (a. ode dni wszytkich wiekow, a. przed wieki)« [szyk 3:1] (4): SeklKat P2; Od początku y przed wyeki yeſtem ſtworzoná. KromRozm I M; Od wieku byłám poſtánowioná/ y od początku [A saeculo principatum ..., aprincipio] niżli była źiemiá. BibRadz Prov 8/23; Iż wyſcie iego [Mesjasza] będzie od pocżątku á ode dni wſzytkich wieków RejPos [36]v.

»od wszczęcia i od początku« (1): Ktoż zwiáſtował od wſſcżęćia/ ábyſmy wiedzieli/ y od pocżątku [ab exordio ... et a principio]/ ábyſmy rżekli Leop Is 41/26. ~

»od początku« = od nowa, ponownie (2): Abyſcye od pocżątku rozważali ſobye/ To coſcye z dawnych cżáſow yuż yáwnye ſłycháli LubPs R5v; Ab integro et de integro adverbia, Od początku/ z nowu. Mącz 171d.

»z początku(-a)« = od pierwszego momentu; na początku, w pierwszym okresie jakiegoś ciągu czasowego; od dawna, bardzo dawno; ab initio HistAl, Po!Ant, Vulg; a principio Mącz, PolAnt, Vulg; a primo, de principio Mącz; ab oriente PolAnt; in initio Vulg; initio Modrz (69): LibLeg 11/42; moy vmyſl tákowy był s pocżątku/ áby wyſtępni mężoboyce ſzyie ſtradáli. HistAl G5, K5; Abowięm wiedźiáł ſpoczątku Ieſus/ [...] ktory był ten co go wydać miáł MurzNT Ioann 6/65; KromRozm II c2v, qv, v2v; Muſyelibyſmy wſſystek ſwyát zchodźić/ á wſſędy ſye wywyádowáć/ yáko dźyerżą/ á yeſliby tákże przeſzłych wyekow z początku dźyerżano. KromRozm III E5v, A6, A8v, E3v, F; DiarDop 112; Ale iż dzyeći yáko to ná nye mowyą ſą chłopyątká lotrowye s pocżątká/ [...] to yeſt/ s przyrodzenya złoſcyą/ zuchwálſtwem y roſpuſtą [...] zápſowáne y zákáżone ſą GliczKsiąż F6, H6v; LubPs Fv, X4; Leop Sap 12/11; ktorzy [manicheusze] kłádli dwie rzecży przednieyſze s pocżątká/ to ieſt/ Bogá ſprawcę rzecży widzących/ á cżártá niewidzących. BielKron 160v; Mącz 78c, 321d; SarnUzn F3v, F6v; SienLek 111; BiałKat 121; WujJud 62v [2 r.], 194v; WujJudConf 67v, 193v; V wielu ich ozyębłá oná dawna zápalcżywość/ ktorą s pocżątku gdy ſłyſzeli prawdziwą Ewányelią/ vmyſły práwie wſzytkich pałáły. RejPosRozpr [c4]; BudBib Ps 67/33[34], 76/11[12]; iż wſzelkie kroleſtwo/ tákimże nacżyniem bronione bywa/ przez iákie z pocżątku powſtáło y iáko nábyte było. CzechRozm 254v; Zacniey á niż Ligurgus náſz ſłynie s porządku/ Bo Koſtkowie tym płużą w Pruſiech áż s pocżątku PaprPan L4; SkarJedn 341; SkarŻyw 473; CzechEp 303 marg; NiemObr 59; ArtKanc N14v; WujNT Luc 1/3, Act 11/15, s. 576; Odnoẃ dni náſze/ iáko z pocżątku. PowodPr 85; SkarKazSej 670b; KlonFlis B4v, C, E3v.

~ z początku czego (10): Bo [Eryjusowa, Jowinijanowa i Wiilancyjusowa nauka] áni po wſſyſtkim krzeſciyańſtwye ſye wkorzeniłá/ áni z początku wyáry powſtáłá/ áni trwáłá vſtáwicznye gdźye byłá przyyętá. KromRozm III E4; Poznayćie bráćia zdrádę czártá złoſćiwego/ Ze on ieſzcze z początku koſćiołá Bożego Kuśił ſię záwżdy iádem ſwym koſcioł woiowáć GrzegRóżn Ov; BudBib Iob 38/12; StryjKron 627; GrabowSet N3; SarnStat 971. Cf »z początku świata«.

W charakterystycznych połączeniach: z początku kościoła bożego, dniow [czyich], krolestwa, panowania, sił żywych [tj. życia], wiary; z początku dzierżeć (2), dziwować się, narabiać, odstąpić, płużyć, pokazować, pokładać, postawiony, powiedzieć, przeklęty, przestrzec, przyjęty, przystać, stanowić, stworzony, uczyć (2), ufundować, ustawion, uwielbion, widzieć, wiedzieć, wlany.

Przysłowie: iák ták więc z pocżątku/ Trudniey do ſzcżątku. RybGęśli D3v.

Połączenie: »skoro, zaraz, wnetże z początku« [szyk 5:1] (3:2:1): A wnetże z początku ápoſtołowye dyakony ſtánowili? KromRozm II v; nie ták rozumiey/ żeby Dyabeł zpocżątku zły był od Bogá ſtworzony/ ále że od niego ſkoro z pocżątku odſtąpił WujJud 62v, 5; Bo ią [drogę] z pocżątku záraz z dáleká iednym pokázowáł [Chrystus] CzechRozm 173v; CzechEp 250; RybGęśli A4.

Wyrażenia: »z początku swego« (1): Ktoremu [Bogu] ſię dźiwuie świát z pocżątku ſwego/ Y dźiwowáć ſię muśi bez końcá żadnego. KołakCath B3v.

»z początku świata« (4): iż ſie to znaczy iż ſą náwſſem prawdziwe náuki twoye/ á znáczne ſą ieſſcze ſpoczątku ſwiátá/ á ták iuż będą ſtale trwáć ná wieki. RejPs 186v; LubPs P6; RejPos 101 v; Potym/ cżyni ſię zmiánká rzecży niektórych/ ktore ſię z pocżątku świátá [mundi initio] dźiały. ModrzBaz 101v.

»z początku zaczęty« (2): twoiá prawdá ſwięta/ Zacnie ieſt tych cżáſow wſzędy od wſzech ludzi wzyęta/ Ná ktorey gruncie zyemiá trwa s pocżątku zácżęta. LubPs bb3; RejPos 101v.

Szeregi: »z początku aż bez końca« (1): ktoriś ieſt ſwięty ſpoczątku az tak bez końca nawieki. RejPs 195.

»z początku aż do tego czasu« (1): gdy ſkoro iedno z początku pánowánia náſzégo/ áż do tego czáſu miéwáliſmy częſté á gęſté prośby od poddánych náſzych SarnStat 971.

»od początku i z początku« (1): SeklKat O4 cf »od początku«. ~

»na swoj początek« = od nowa (1): Iż po cżáſu Kroleſtwá onego/ wznikną ſwary niemáłe/ y záchwieie ſie bárzo ku vpadku: iedno przedſię ná then cżás nieupádnie/ ále vſtáwione będzie ná ſwoy pocżąthek [in suum initium]. Leop 4.Esdr 12/18.

»przed początkiem« (9):

~ przed początkiem czego (7): ábowiemeś ty ieſt ieſſcze przed początkiem wſſey ſwiátłoſći práwie zżywotá mego národzon. RejPs 165; Proźba/ ktorą mamy prośyć świętego Ducha przed początkiem kazania SeklPieś 6; SarnStat 872. Cf »przed począświata«.

Wyrażenia: »przed początkiem świata« (4): PatKaz II 29, 40v; A niechai ſie ſtąd mnoży wiekuiſta chwałá bogu oycu y ſynu y duchu ſwiętemu/ kthora ſie poczęła ieſſcze przed początkiem ſwiatá á trwáć iuż ták będzie áż ná wieki. RejPs 220; SkarKaz 485b.

»przed wszelakim początkiem« (2): [Chrystus] był ná pocżątku/ to ieſt był w Oycu przed wſzelákim pocżątkiem/ ták iż to nigdy nie było kiedyby on nie miał być? CzechRozm 24v, 26. ~

»na początku(-ach)« = w pierwszym okresie, na początkowym etapie jakiegoś ciągu czasowego; bardzo dawno; in principio Vulg, PolAnt, Mącz, JanStat; initio Mącz, Modrz, Calag; ab initio Vulg; in primo, per principia PolAnt; in initio, inter initia, invente, in statim limine, a primo, prima facie, prima fronte, principio Mącz; in exordiis, initio rerum Modrz; primo, primitus Calag (259): PatKaz I 5; SeklKat O4; Abowiem powod ná káżdem ſtopniu Práwá/ y ná początku/ ma być s ſwoią rzeczą gotow GroicPorz f3, I3v; Iż nápotzątku gdy ſie kośćioł krześćijáńſki zátzął mnożyć/ nieſlychać było nic othym przezwiſku Mſza. KrowObr 195; Leop Gen 1/1, *2v [2 r.], Hebr 1/10; BibRadz Hebr 1/10; BielKron 1; GrzegRóżn I3; Mącz 59a, 170c, 193d [2 r.], 198a, 321d, 322c [2 r.]; Bog ieſt ná pocżątku/ Syn ieſt ná pocżątku/ toć muśi być ieden. SarnUzn E7, C5, C5v, D2, F8; SienLek 1v; á iákoś ná pocżątku ſam ieden thę grę oſobną názwał/ ták mnimam/ że ſie o to ſtáráć będzieſz/ iákobyſmy y my wſzyſczy thę oſobność w niey poználi GórnDworz H4; RejAp 61; RejPos 13; BiałKat a4; KuczbKat 30; WujJudConf 248v; BudBib I 177b marg, 452c marg; Idźiſz ná dół po wodźie ważąc/ obrácáiąc ſye z Synwagą y tám y ſám/ póty pókić ónych dwu łokćiu sſtáie/ któreś ſobie ná początku odmierzył. Strum B3v; Y to też ieſzcże onim piſze: iż on był ná pocżątku v Bogá: to ieſt [...] przed wſzyſtkimi wieki: ábo [...] przed wſzyſtkimi rzecżámi CzechRozm 24v, 18, 24v, 25v [7 r.], 26 [5 r.], 26v [2 r.] (34); Lecż ná pocżątku ták bywáło: Przychodźiło mnoſtwo ludźi ná puſte polá ModrzBaz 47v; Bo iáko máła ráná ná pocżątku co dzień więcżſza/ gdy iey nie goiſz rośćie: ták [...] SkarJedn 341, 276, 282; Calag 18a; Mnie Romuáldus do twey opieki dał/ á ty mnie teraz w moich pokuſach ná pocżątku odbiegaſz. SkarŻyw 572, 259 marg, 576 [2 r.]; bo inſzych wiele pobożnieyſzych ná pocżątku gdy ieſzcże proſtymi Biſkupy bywáli mordowano dla wiáry/ á ći iuż teraz ſámi morduią. CzechEp 36, 158, 159 [2 r.], 179, 182, 198 (17); ReszPrz 76; iáko owo málarż z grubá ná początku to co ma wymálowáć wolą náryſuie/ abo węglem ſkresla GórnRozm L2, L2, M4v, N2; GostGosp 154; LatHar 56, 104, 105 [2 r.], 168, 377 (11); Kośćioł P. Chriſtuſow málutki był ná początku: ále ſię wnet rozłoſł [!] y roſkrzewił WujNT 57, 140 [2 r.], 300, Ioann 1/1, 2, s. 304 [2 r.] (16); Z cudámi ná początku ſli prawdziwi Ewángeliſtowie. SkarKaz 241a marg, 82b, 241a, 274a, 484a [2 r.], b (14); Rzecz ná początku dobrá/ poſzłá we złe bárzo vżywánie. SkarKazSej 693b, 680a, 688a, 697a marg; KlonFlis B4.

~ na początku czego (77): FalZioł III [32]d; GlabGad L5 [2 r.], L5v; WróbŻołt 136/6; LibLeg 11/170v; DiarDop 119; Ieſli ná początku rękoiemſtwá táka zmowá byłá GroicPorz r3v; Leop Ier 28/1, AAA2, AAA4v; A przetoż dniá pierwſzego ná początku iego trąbili w rogi BibRadz I 71b marg, *7, Prov 8/22, Philipp 4/15; ná począthku Seymu niemoże być mądrzey/ wymowniey/ y pożyteczniey/ propoſicya Seymowa nam powiedźianá. OrzRozm C3; BielKron 244, 305, 399v, 420; Mącz 105a, 172a, 262a, 484a; LeovPrzep B3v, C [2 r.], C2v, E3v, H3v; GórnDworz Aa6v; WujJud 235v; BudBib Ier 49/34, Ioel 2/23, Am 7/1; CzechRozm 26 [2 r.], 104v; SkarJedn 155, 179; KochPs 201; Nocy iedney/ ná pocżątku poſtu/ gdy záſnął [...] zá gárdło go Sżátan viął SkarŻyw 544, 332, 454; StryjKron 170, 662, 717; PaprUp B2; ActReg 17, 78; Ná początku kośćiołá P. Chriſtuſowego/ Krolowie y Ceſárze gi prześladowáli WujNT 43, 43, 456, Philipp 4/15; WAKANCIE Y KADVKI, ná początku Séymu rozdawáć SarnStat 30, 64 marg, 75 [2 r.], 78, 335, 417, 430, 1117; VotSzl Ev; SkarKazSej 657. Cf »na początku poczęcia«, »na początku stworzenia«, »na początku świata«.

W formule modlitewnej: »na początku i teraz, (i zawżdy,) i na wieki wiekow; na początku, zawżdy i do szczątku« (11;1): Chwałá bądź Oycu wiecżnemu [...]. Iáka byłá ná pocżątku/ tháka záwżdy y do ſzcżątku ArtKanc D3; Chwałá Oycu/ y Synowi/ y Duchowi świętemu. Iáko byłá ná pocżątku/ y teraz/ y záwżdy/ y ná wieki wieków. LatHar 16, 61, 62, 66, 69, 86 (11).

W przeciwstawieniu: »na początku ... na końcu« (1): Cżemu na pocżątku ſpania rzadko ſny bywaią ale więcey na konczu. GlabGad L5.

W charakterystycznych połączeniach: na początku biskupstwa, cesarstwa, drog(i) (3), ewanjelijej (3), jesieni, kazania, kościoła (3), krolestwa (2), krolowania (2), księżyca [którego], kwartału, kwietnia (2), lipca (2), Lwa, miesiąca, młodzieństwa, niemocy, panowania (6), państwa, poddaństwa, postu, rękojemstwa, roku, sejmu (10), spania (3), stycznia, szczepienia, szczęścia, urzędu, wesela (2), wezwwania, wiary, wiosny (3), występowania [czego]; na początku chybić, (u)czyni(a)ć (uczyniony) (6), dać (dany) (3), nazwać, obiecać (obiecany) (2), okazować, opatrzony, podany, pokazować się, postawić się, potępić, poznać, przygodzie się, przystać, rozdzielić, rozgodzić, rozsądzić, stworzyć (stworzony) (24), ufundować, ugruntować (9), ustać, utracić, wsławić, zadać, zalecony, założyć (2), zamierzyć, zgromić.

Połączenie: »wnet (a. hnet), skoro, zaraz na początku« [szyk 7:1] (4:2:2): BibRadz *7; Mącz 137c, 419a; GórnDworz N2; Pátrz pilno/ iáko duſzę ſłucháiącego y modlącego pośila: któremu wnet ná począthku wſzyſtki dobrodźieyſtwá okázuie. BiałKat 198v; tám záraz ná onym pocżątku przy nichże [Adamie i Ewie]/ [Bóg] gromiąc wężá/ to obiecáć racżył: iż naśienie niewieśćie zetrzeć miáło głowę iego. CzechEp 292; WujNT 417, 430.

Wyrażenia: »na onych początkach (na onym początku)« (12): przeto iż ſie teraz nie tákie ſkutki kroleſtwá iego pokázuią/ iákie ſie ná onych pocżątkách/ á zwłaſzcżá po iego do Niebá wſtąpieniu/ pokázowáły CzechRozm 183; Iákoż lie to wſzyſtko ná onych pocżątkách náydowáło/ poki Apoſtołowie trwáli CzechRozm 189v, 20v, 182, 186v, 187, 190 [2 r.]; CzechEp 292; Ták potrzebne były cudá ná onych początkách kośćiołá Chriſtuſowego/ ku potwierdzeniu náuki WujNT 43, 570, 588.

»na początku poczęcia« (1): przeto mouyą yſz [Maryja] yeſt poſzwyączona na początku ſwego począczya PatKaz III 95v.

»na samym początku« (2): Video quosdam in ipso statim limine obstaturos mihi, Widzę że wnet ná ſámym początku będą mi niektórzi záwádzáć Mącz 419a; CzechRozm 25; tedy oná ista cauſa zoſtawa, áże ná drugié Roki: że ná ſámym początku winien ią ſąd rozſądźić. SarnStat 1297.

»na początku [czyjego] stworzenia« (1): yey [Maryi] duſſa lalką taką wſzyąla y myala napoczątku yey ſtworzenya PatKaz I 6v.

»na początku świata, (wszytkiego) stworzenia« = ab initio creaturae Vulg; in mundi exordiis Modrz (5:4): BibRadz 4.Esdr 6/38; KuczbKat 255; A Ewánielia iednę żonę/ iáko było ná pocżątku ſtworzenia/ záleca CzechRozm 96, 25; KarnNap F2, F3v; ModrzBaz 37; To tedy Bozkie Słowo było ná początku wſzytkiego ſtworzenia: było przed wieki/ pierwey niżli co było ná świećie vczyniono: było vrodzone przede wſzem ſtworzeniem. WujNT 304; Ná początku świátá/ poki w ludźiech oſtrzeyſzy był rozum/ y pobożność cnot więtſza/ Práwá było nie potrzebá. SkarKazSej 697a.

Szeregi: »na początku abo napierwej« (1): iż nápocżątku ábo napierwey ſkoro po ſtworzeniu narodu ludzkiego/ á wnet po vpadku rodzicow náſzych/ byłá mowá v ſámego Bogá/ o tym Iezuſie CzechRozm 26v.

»na początku, (abo) naprzod« [szyk 1:1] (2): Mącz 321d; ták mowi [św. Jan] iż ná pocżątku ábo naprzod byłá mowá/ á mowá tá byłá v Bogá CzechRozm 25.

»na początku i teraz« (1): Miáłá wiárá tá ś. doſyć ná początku cudow y teraz ma SkarKaz 419b. ~

»na początku« = najpierw (4): Principio – Hapoczątku, hapierwei [!]. Calep [849]a.

~ W połączeniach szeregowych (3): Tego cżaſu Słońce przechodzi thrzy znamiona. Na pocżątku przechodzi znamię Skopu. W poſrzodku Byka. A na kończu Bliznięta. FalZioł V 53v, V 53v, 54v. ~

»przy początku [czego]« (4): WIele ludzi przy pocżątku zarażenia powietrza morowego, [...] natychmiaſt daią drijakiew z winem pić FalZioł V 69v; BibRadz I 451a marg; Przy początku Mſzey S. moẃ z Kośćiołem świętym. NIech będźie błogoſłáwiona Troycá święta LatHar 85.

~ Wyrażenie: »przy początku świata« (1): przy pocżątku ſwiáthá Pan poſwięćił małżeńſtwo ſwięte. RejPos 42 marg. ~

»przy początku« = najpierw (1):

~ W połączeniu szeregowym (1): Tego cżaſu Slończe przechodzi troie znamion. Przy pocżątku Wagi. W poſrzodku Smoka. W kończu Strzelcza. FalZioł V 54. ~

»w początku« = w pierwszym okresie, na początkowym etapie jakiegoś ciągu czasowego (1): BielKron 1; W początku Bóg ſtworzył niebo y źiemię. BiałKat 108v; BudBib I 1 [2 r.]; Słowo powiáda łan S. w pocżątku było. BiałKaz E2.

~ w początku czego (2): pan bog poſadzyl myą nyeſzmyenną volą a uybranym ſwym wpoczątku drog ſwych PatKaz III 87v; CzechEp 160. ~

»za początku« = w pierwszym okresie, na początkowym etapie (1): ieſſiże ſie dobrym rzecżam á wybomieyſzym náukam za pocżątku przizwycżáią [dzieci]/ tedy ty międży inſzemi będą mieć nápierwſze/ y iákoby wodzá ich zawzdy náſladować będą. KwiatKsiąż K3v.

b. Rozpoczęcie, przystąpienie do działania (5): ratio principiandi, obiczay począnthku vyvodzenya BartBydg 128b; DiarDop 106.

początek czego (2): Wziwać zawſze páná boga na wſpomożenie prziwſzelkim początku rzeczy dobrich SeklKat E4; RejZwierc 115v; Rádźili potym [książęta ruscy] o potrzebách/ nakłádach/ y początku podnieſienia woyny ná Polaki StryjKron 215.

c. To, co było (jest) na początku, pierwszy okres, początkowy etap; initia Vulg; principatus PolAnt (33): BibRadz 4.Esdr 9/6; Kto nie rozmyſla co ma przypáść s cżego/ Pocżątku nigdy nie ma gruntownego. RejZwierc 214v; RejPosRozpr c3v; BudBib 4.Esdr 9/6; KochJez A4; Co to zá dźiećię będźie? Pocżątki ſzcżeśliwe/ Są cżegoś oſobnego znáki nie wątpliwe. SkorWinsz A2v.

początek czego (18): ktorzy [odszczepieńcy] ſye yedno od początku koſcyołá S. á poſluſſeńſtwá yego przełożonych odrywáli. KromRozm III F5; BibRadz Eccli 16/26, I 451a marg; Maż [...] o to ſię ſtarać/ yżebyś ſię takowym mężem ſtał ktoryby tym tak znamienitym młodośći twey pocżątkom godnie odpowiedzieć mogł KwiatKsiąż Q2v; Mącz 262a; KochOdpr C4; To były pocżątki iego [św. Anzelma] młodośći/ myślenia o Pánu ſwym SkarŻyw 331, 165; StryjKron 462; ale y początek panowania WKM. sczęsliwy osławił się wszytkiemu swiatu. ActReg 96; Calep 829b; WujNT 392, 516; LatHar 262; SkarKaz Ooooc; Y Sálomon początki krolowánia ſwego budowánim kośćiołá y zbieránim nań máteryi poświęćił. SkarKazSej 679a. Cf »pierwsze początki«.

początek czyj [w tym: pron poss (5), G pron (1), ai poss (1)] (7): RejPs 206v; BielKron 247; RejPos 172v; gdyż [...] y w namnieyſzey [rzeczy] nicbyſmy vcżynić nie mogli/ ieſli thy Pánie Boże náſz pocżątkow náſzych ſzcżęśćić á pomnażáć nie będzyeſz racżył. RejPosWstaw 42; GórnRozm A2; KochProp 12; WujNT 833 marg.

W połączeniach szeregowych (3): ábowiem kożda niemoc cztery częśći ma/ początek/ śilenie/ ſtánienie/ á ſchodzenie. SienLek 33; GórnRozm A2; LatHar 262.

W przeciwstawieniu: »początek ... koniec« (2): Swar był pocżątkiem/ y niezgodá Twego małżeńſtwá/ Priámicże [...]: ále Ledwe nie tákiſz koniec będzie. KochOdpr C4; PaxLiz E2.

W charakterystycznyh połączeniach: początek (początki) gruntowny, niedoskonały, szczęśliwe, znaczne (2); początek (początki) braterstwa, ewanjelijej, Kościoła (5), krolowania, małżeństwa, młodości (2), młodzieństwa, nawrocenia, panowania, swaru; uważanie początku; posądzić z początkow; początki (początek) pomnażać, szczęścić, zachować.

Wyrażenia: »początki dawne« (1): tenże miſtrz początki dawné/ Y dźieie był wyráźił ná wſzytek świát ſławné Słowieńſkie KochProp 12.

»początek dobry« (1): MAiąc pocżątek dobry/ iuż koniec ſnádnieyſzy/ Zwłaſzcżá z błogoſłáwieńſtwem/ będźie vćieſnieyſzy. PaxLiz E2.

»pierwsze początki [czego]« (2): BibRadz II 9c marg; Dwoie kśięgi nápiſał Lukaſz S. Iedne Ewángeliey/ [...] á te drugie o ſpráwách Apoſtolſkich/ y o pierwſzych początkách kośćioła Páná Chriſtuſowego. WujNT 396.

d. To, co poprzedza (5): BibRadz Gal 4/9; Abowiem tu nie z méy ále z cudzéy głowy ten początek [tj. pierwsza redakcja tekstu] wyſzedł SienLek a4v; iáko ſię wracacie záśię do niemocnych y vbogich pocżątkow/ ktorym záśię znowu ſłużyć chcećie? BudNT Gal 4/9; ModrzBaz 102; áby y kośćioł miał dobre kápłany/ y oyczyzná dobre ſąśiády/ y domy áby nie ginęły, co wſzytko z początku á z wychowánia idźie. SkarKaz 420b.
e. Pierwszeństwo prawne (4):
Zwrot: »mieć początek« [w tym: czego (2), cum inf (2)] (4): táki z Práwá będźie miał początek wywodu y probáciiéy przez ſtárce z tákich znáków SarnStat 472 [idem 1176]; tá ſtroná będźie miáłá początek do powodu probowáć SarnStat 473 [idem] 1176 [2 r.].
f. O Bogu (70): Mowi Bog ociecz moy miły ſynu Ieſu z twoim cżłowiecżenſtwem zawżdy ieſth złącżon pocżątek, to ieſt boſtwo twoie moy namileyſzy ſynu WróbŻołt 117v, 117v; GrzegRóżn G2v, N2v; ale iż ſię im [Grekom] tak zdáło [...] żeby Láćinnicy/ mowiąc iż Duch S. pochodzi o d [!] oycá y od ſyná/ dwa pocżątki y dwoie thchnienie cżynili. SkarJedn 271, 271, 283, [d9]v; SkarKaz 485b.

początek czego (9): Z thobą zawżdy ieſt pocżątek dnia moci twey w iaſnoſci ſwiętych WróbŻołt 109/3; CzechRozm 35. Cf »początku nie mieć«.

początek czyj [w tym: G sb i pron (5), pron poss (3)] (8): WSzechmogący naſz miły panie ktorego początek niewiadomy RejPs 220v; Iż z nim záwżdy był pocżątek iego/ á ieſzcże niżli Luciferá był ſtworzył/ przed tym go był vrodził ſobie. RejPos 232, 150, 231, 232; SkarJedn 271; ále [heretycy] Boſtwo iego gubiąc/ tylko pocżątek iego według ćiáłá vznawáią PowodPr 34. Cf »początek swoj wziąć«.

W przeciwstawieniu: »początek ... koniee (a. skończenie)« (19): KrowObr 180v, 181; Ale then Bog ni końcá ni pocżątku nie ma/ Niebo/ zyemię/ y wſzytko w ſwey możnośći trzyma. RejWiz 110v, 52v; Bog ieden ieſt nie máiąc pocżątku áni ſkońcżenia/ ále wiecżny BielKron 155v; RejAp 50; KochMon 29; Ale tam Melchiſedekowi piſmo ś. zgołá żadnego oycá y mátki/ áni ná niebie/ áni ná źiemi nie przycżyta/ áni iákiego pocżątku y końcá dni cżyni: A Chriſtus przedſię to wſzyſtko ma. CzechRozm 35, 34v, 35 [2 r.], 36; CzechEp 68, 277 [2 r.]; KochPhaen 1; WujNT Hebr 7/3, s. 765, Xxxxx2v.

W charakterystycznych połączeniach: skuteczny początek; początek bostwa, bycia, dni(a, -ow) (8), istności, rodzenia, władzej, zwierzchności; początek czynić (3), dać, kłaść (3), uznawać.

Zwroty: »początku nie mieć, nie mający [w tym: czego (7); od kogo (2)]; początku nie masz [komu]« = neque initium habere Vulg [szyk zmienny] (22:5;1): a to ſprauy ducha ſzwyątego który zwyecznoſzczy z oczcza nyebyeſkyego ſyą rodzy nyeſtworzoną moczą nyemayącz nygdy począthku PatKaz II 73; KrowObr 180v, 181; tho dziwna iż pocżątku nie miał/ Też iż nie ma oſoby/ ſnadzyeś przypominał. RejWiz 110v, 52v, 110v; BielKron 155v; RejAp 50; KochMon 29; Syn Boży ile ieſt Bog nie ma od nikogo pocżątku/ áni mocy y zwierzchnośći CzechRozm 19, 19, 34v, 35 [2 r.], 36; Gdyż Bog ieſt nieſkońcżony: bo pocżątku y końcá nie ma CzechEp 68, 241, 277 [2 r.]; Bóg początkiem wſzemu/ A początku záś niemáſz/ áni kóńcá iemu. KochPhaen 1; ArtKanc A4; LatHar 484; WujNT 306, Hebr 7/3, s. 765, Xxxxx2v; mądrość Boża záwżdy byłá/ nigdy początku nie miáłá/ ſpołwieczna ieſt. SkarKaz 485b, 485b.

»[od czego] początek swoj wziąć« (1): wzruſzył w ſobie [Bóg] [...] dech: z ktorego ſłowo wymowił [...] ktoremu vdźielił ábo vżycżył iſtnośći/ ktore oto od wymowienia dopiero ſkutecżny pocżątek ſwoy wzięło. CzechEp 256.

Wyrażenia przyimkowe: »bez początku« (21): A gdźye to wpiſmye iż Bog nye śmyertelny álbo bez początku? KromRozm I L4v; ále iż on [Bóg] ieſt pocżąthek bez pocżątku ſam RejAp 177v; KuczbKat 15; CzechRozm 23; SkarJedn 276; SkarŻyw 1, 408; CzechEp 250, 251; Bez pocżątku w ſwey iſtnośći/ wielce dźiwny w ſwey iáſnośći/ wiecżnie ſam kroluieſz ArtKanc I2v; Oycze bez początku nierodzony/ Synu od wieku y bez czáſu rodzony SkarKaz 279b.

~ W charakterystycznych połączeniach: bez początku krolować, urodzić się ((nie)rodzony, urodzony) (4), żywiący; od wieku bez początku, zawżdy.

Wyrażenie: »bez wszytkiego (a. wszego) początku« (2): Iedni gdy mowią iż ſię [Syn Boży] bez wſzytkiego pocżątku vrodźił: drudzy/ iż to nigdy nie bylo/ kiedyby ſię rodźił. CzechEp 253, 256.
Szeregi: »bez początku i (bez) końca (a. dokonania)« (7): RejPos 34v; BiałKat c3v; A zátym cie Pánu Bogu porucżam troiákiemu w ſtaniech á iednemu w Boſtwie/ ktory kroluie bez pocżątku/ y będzie bez końcá ná wiek wiekow RejZwierc 179v; CzechRozm 35v; SkarJedn 282; CzechEp 313; Smiertelność/ ma iák przed ćię ſtánie/ Ktoryś bez pocżątku y bez końcá Pánie? GrabowSet B4v.

»wieczny, (a) bez początku« (2): Coż nam obiecuie ten wiecżny á bez pocżątku Pan? RejAp 177v; BiałKat c3v.~

»bez początku« = przedwiecznie (2):

~ Szereg: »bez początku, (i) przedwiecznie (a. przed wszystkimi wieki)« (2): CzechRozm 26; iáko iſtność boſtwá ſwego [Bóg Ojciec] ná Syná rodzenim/ y przez Syná ná Duchá S. tehnienim/ bez pocżątku y przedwiecżnie wylać wewnątrz racżył SkarŻyw 258. ~

g. Miejsce początkowe, gdzie zaczyna się coś mającego wymiar liniowy lub powierzchniowy (17):

początek czego (14): Opoczątku tychto rzek gdy o moſkwie będę piſał ſzirzey będzie powiadano. MiechGlab 26; SienLek S[ss]; GórnDworz H8v; RejPos 29; Oczko 11; PaprUp A4; Ten kluczyk znáczy początek wierſzá káżdego/ ktorego liczbá ná kráiu przećiw iemu ieſt położona. WujNT przedm 28, przedm 16. Cf »początku nie widać«, Wyrażenia przyimkowe.

początki czemu (1): Kto rzékam początki/ á mieyſcá ſkąd idą/ dotąd obaczył/ á właſną ſpráwę dał? Oczko 9.

W przeciwstawieniu: »początek ... koniec (a. dokonanie, a. skończenie)« (5): HistAl H2v; Táki znák (ieſt początek ſtrony: tákowy () ieſt pośrodek ſtrony: á táki) známienuie ſpodek álbo ſkończenie oney ſtrony SienLek S[ss]; GórnDworz H8v; A gdźie ſię lepák co ináczey w Graeckim á niżli w Láćińſkim náydowáło/ tom náznaczył tákim znákiem w texćie ” ‘ ktory początek y koniec ſłow rożnych známionuie WujNT przedm 16; SarnStat *7v.

Zwroty: »początek mieć« (2): Przebywánie náſze ieſt wyſep/ ktori ogárnęłá rzeká/ kthora pocżątku áni dokonánia nie ma [qui non habet initium neque finem] HistAl H2v; BibRadz I 2a marg.

»początku [czego] nie widać« (1): ieſt iákoby w leśie wielkim przebywáć którégo áni początku áni końcá nie widáć. SarnStat *7v.

Wyrażenie przyimkowe: »na początku« = in capite Vulg (5): Ná zachod ſłońcá [Drwięca] Wiſłę ſobą wſpárłá/ Gdy ſię [...] mátce ſtáwi ná pocżątku Będąc w żołądku. KlonFlis Gv.

~ na początku czego (4): że przed śię v przes kropki kładą ná początku ſłów MurzOrt B3; Stanął bowiem Krol Bábilońſki ná rozbieżeniu dwu drog/ ná pocżątku ich Leop Ez 21/21, Ez 16/31, 21/19. ~

h. Miejsce, w którym się zaczyna tekst, a zwłaszcza: początkowa część, pierwszy temat (230): Co nagruntownieiſzego obacżymy w tym Pſalmie. I. Pocżątek/ w ktorym ſrodze groźi ſprzećiwnikom Koſciołá Bożego LubPs P4v marg, C3v marg, G2 marg; CzechEp 292 marg; LatHar 105 marg; A wſzákóż właſnie mówiąc [!]: Inordinata Citatio ma ſie rozumieć, która bywa pomiéſzána, et absque ordine et methode vagatur, że nieznáć początku áni śrzodku. SarnStat 751.

początek czego (45): Pocżątek Pſalmu tego/ przecż Pan ták długo odwłocżi wſpomożenie wiernemu. LubPs D marg, Y2 marg; GroicPorz e; Hiſtorya o Zuzánnie/ kthora ieſt pocżąthkiem proroctwá Dánielowego według Greckich piſm. BibRadz I 551, Ps 118/130, Eccle 7/9; BielKron 370; GrzegRóżn E2v; Semetipse pertaesus talis epistolae principio, Sam ſie ulitował álbo ſromał zá tákowy pocżątek liſtu ſwego álbo dla tákowego początku liſtu ſwego. Mącz 438d, 12b; Tu iuż mamy pocżątek textu/ iáko Ian S. opowiáda pirwſze ziáwienie ſwoie RejAp 3v; RejPos 246v, 271 marg; Wybaczyłem ſtátecznie początek tego wtórégo rozdźiału Kredá BiałKat 83v; Pocżątku tego rozdziału wedle láćinſkiego textu niemáſz w tym naſzym wykłádzie/ ále według Greckiego ták ſię pocżyna BudBib II 78d, Os 1/2; BudNT Mar 1/1; CzechRozm 36v; Iákoby pocżątek ſtárego y nowego Teſtámentu wedle tych ſłow/ miał wyświadcżáć o Boſtwie y wćieleniu páná Chriſtuſowym. CzechEp 158, 153, 158 [5 r.], 159 [3 r.], 179, 187 (17); WujNT 860; Słowo Syn Boży iákie ieſt/ y iáko rozumieć początek Ewángeliey ś. Ianá SkarKaz Oooo2c. Cf Fraza, »początek (u)czynić«, »za początek założyć«.

początek czego [= mający coś za temat] (10): Początek oboiey Sarmatiey. MiechGlab **4. Cf Fraza, Zwroty.

początek od kogo (1), od czego (4): Pocżątek od żáłobliwego vſkárżenya/ iż Pan długo odwłocży pociechy wiernego. LubPs Fv marg. Cf Zwroty.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Czo naoſobliwſzego Pſalm ten nam okázuye. I. Pocżątek iż pan Bog mowi/ á przeto s pilnoſeią ſłucháć mamy. LubPs N2v marg.

W połączeniach szeregowych (6): áni czáſem baczą [przysiężnicy] gdźie iey [apelacyjej] ieſt początek/ gdźie ſrzodek/ gdźie dokonánie GroicPorz e; Odprawiły ſię nákrotce porządkiem ſwym obietnice ſtárego Teſtámentu pocżątkiem/ śrzodkiem y końcem CzechEp 302, 179, 210, 273; Ale y ſkąd inąd latwie poznáć niedoſkonáłośći práwá wáſzego/ á zwłaſczá rownáiąc ie z inych źiem/ y národow práwem/ ktore ma pewne á gruntowne pocżątki/ ſrżodki/ y końce GórnRozm E2.

W przeciwstawieniu: »początek ... koniec (a. dokończenie)« (5): BibRadz Eccle 7/9; Abowiem ktorzi kxięgi nieporządnie cżytaią/ teras od końca czynią pocżątek/ zaś pośrzodek czytaią/ á co miało być pierwſzego to oni oſtatkiem cżynią KwiatKsiąż L; SienLek 163v; Piękny pocżątek/ ále ſrogie dokońcżenie tey przypowieśći Páná náſzego RejPos 246v; To też niechayći nie będźie táyno: że wſzytkie te pokutne pſálmy pocżątek ſmutny máią/ koniec záſię weſoły. LatHar 158.

W charakterystycznych połączeniach: gruntowny początek, łagodny, pewny, piękny, smutny; początek Biblijej (3), dziej, Ewanjelijej (4), kapituły, kazania, ksiąg (książek) (3), listu(-ow) (3), mówienia (mowy) (2), poselstwa (2), proroctwa, przypowieści, psalmu, rozdziału (2), rozprawy (2), rzeczy [tj. mowy], Składu Apostolskiego, słow(a) (3), ((Starego i) Nowego) Testamentu (10), tekstu; początek od żałobliwego oskarżenia; nie znać początku; początek przypominać; odprawić się początkiem; o początku mówić.

Fraza: »początek [czego] się poczyna (a. począł); początek [czego] począć« (2;1): ábowiem początek ſlow twoich záwżdy ſie od prawdy poczynał RejPs 187; RejPos 208v; zkąd początek mowy Począć mam żáłoſnémi/ námyślam ſie/ ſłowy. GosłCast 56.
Zwroty: »mieć początek [czego]« = zaczynać czymś (1): [psalm] Ma pocżąthek wyſławienia wielkiego á dziwnego miłoſierdzia Páńſkiego LubPs T4v marg.

»początek (u)czynić« [w tym: czego (1), od czego (2)] [szyk zmienny] (3): Wſzakoż od tego ſluſza pocżątek vcżynić, czo ſie około nas dzieie GlabGad A5; BielKron 409; KwiatKsiąż L.

»początek wywodzić [od kogo]« = zaczynać wywód (1): Ale bym ſie długą rzecżą nie báwił pocżątek wywodząc od Pátryárchow RejPosRozpr c2.

»za początek założyć, założony; początek zakładać, wziąć, wzięty« [w tym: czego (3), od czego (1)] [szyk zmienny] (1:14;2:1:4): Chczą zamknącz o narodzenyu panny maryey y zakladam początek PatKaz III 115v; A ták dla tego ty ſłowá Páńſkye tu s tey Ewányeliey dziſieyſzey wzięte/ ſą zá pocżątek záłożone RejPos 8; OBycżay ieſth dawny/ iż przy káżdym wykłádu Ewányeliey ſwiętey/ bywáią z niey wzięte niektore ſłowá zá pocżątek/ ku kthorymby ſie ine ſłowá Páńſkie ſciągáły. RejPos 143, 4v, 17v, 35, 38, 48v (18); RejPosWstaw 110v; WEźmimy tedy początek tey roſpráwy od wieku dźiećinnego [Ducamus autem orationis huius initium ab ea ... aetate puerili] ModrzBaz 9v; CzechEp 308.

Szeregi: »głowa i początek« (1): Ale to dźiwnieyſza/ że Ambroſius [...] y Arnobius ſtáry/ piſząc ná ten Pſalm: o pierwſzym to Pſálmie tylko rozumieią: ktory głową y pocżątkiem kśiąg Dawidowych Pſálmow zową CzechEp 159.

»tytuł abo początek« (1): Kśięgi rodzáiu Iezuſá Chriſtuſá ſyná Dawidowego ſyná Abráhámowego. Tym tytułem ábo pocżątkiem to dáiąc znáć/ iż piſánie iego [św. Mateusza] nie ieſt o kim inſzym iedno o ſynu Dawidowym y Abráhamowym/ ktorym ieſt Iezus CzechEp 302.

Wyrażenia przyimkowe: »od początku« = ab stirpe, a capite, alte, ex alto Mącz; a principio PolAnt (12): Mącz 336d; Otworzę w podobieńſtwie vſtá moie/ mowić będę zágadki od pocżątku. BudBib Ps 78/2.

~ W połączeniu szeregowym (1): Muśiſz począć w piſániu porządnym od początku/ chceſzli przez śrzodek porządnie przyść do pewnégo kóńcá. OrzQuin E4.

Zwrot: »od początku począć« = a capite arcessere a. ducere a. repetere, alte a. ex alto repetere Mącz [szyk zmienny] (5): Arcessere a capite rem aliquem Rzecz od początku począć. Mącz 14d, 37c, 109d, 296a; OrzQuin E4.
Wyrażenie: »najpierwszy od początku« (1): Ultimum principium, Nayoſtátecznieyſzy przodek/ álbo naypierwſzy od początku. Mącz 501c.
Szeregi: »od początku ((i) aż) do końca« = w całości, cały (4): In ſummá/ [trzeba spisać] wſzytkę ſpráwę od początku áż do końcá. GroicPorz e; Y kazał mu [sędzia świadkowi] ij [pacierz] przed ſobą mowić od pocżątku áż do końcá. HistRzym 74; CzechEp 123; Perlego – Od pozątku [!] do koncza prziczitiwąm. Calep 784a.

»od początku albo od końca« (1): Alte et a capite repetere, Odpocątku [!] álbo od końcá począć. Mącz 296a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.] ~

»od początku« = na początku (1): Ewángelia ś. Márká ná cztery częśći może być rozdzielona. Z ktorych pierwſza ma w ſobie przygotowánie ná okazánie Páná Chriſtuſowo: w Rozdziale pierwſzym od początku. WujNT 124.

»z początku« = na początku, w początkowej partii (12): S pocżątku ieſt pobudká ku pilnemu ſłuchániu hiſtoriy ktore ſie zá pirſzich [!] lat dzyały. LubPs R5v marg; Gdzie w tymże Pſálmie práwie z pocżątku ták ſtoi nápiſano/ o iedynym á nawyżſzym Bogu CzechRozm 8v, 4v, 42; CzechEpPOrz *4v.

~ z początku czego (7): Aleby X.K. naprzod trzebá ná to záwżdy pámiętáć/ co ſię z pocżątku tey kápituły z Ezáiaſzá przywodźiło CzechEp 277, 134, 140, 231, 270, 302, 371.

W charakterytycznych połączeniach: z początku kapituły (4), kazania (2), pisania; z początku mowić, namieniony, pokazować, przepomionąć (wspominać) (2).

Wyrażenia: »rychło, zaraz z początku« (1:1): Iáko to gdy rychło z pocżątku kazánia pierwſzego [...] mowi CzechEp 140, 302.

»z samego początku« (1): Mátheuſz [...] zaraz z ſámego pocżątku piſánia ſwego [...] ták mowi. CzechEp 302. ~

»z początku« = od początku (3): Cżytayże też Eſter 2. Kápitułę wſzytkę z pocżątku CzechRozm 129v.

~ W połączeniu szeregowym (1): Pocżniemyli ią [prawdę] tedy od przymierza nowego/ pocżniemyli też od ſtárego/ wſzędy ták z pocżątku iáko y z śrzodku/ tákże y dokońcżenia/ to znácżnie [...] pokázáć z łáſki Bożey możemy/ iż [...] CzechEp 292.

Wyrażenie: »z początku do końca« = w całości, cały (1): Persequi voce aliquid Nieco słowy wyliczyć/ to yeſt. Z początku do końcá roſpowiedźieć. Mącz 386a. ~

»na początek« (1):

~ Wyrażenie: »wzięty na początek« (1): A dla thego ty ſłowá tego vćiśnionego cżłowieká ſą s tey Ewányeliey ſwięthey wzyęte ná pocżątek/ iż my nigdzyey indzyey nádzyeie ſwey [...] obrácáć nie mamy/ iedno do Boga Oycá RejPos 161. ~

»na początku« = in initio Mącz; in capite Vulg (116): Tym ia rzeczy do ćiebie miły Vbertinie piſał/ iákomći był na pocżątku obieczał KwiatKsiąż Q2; bo ná początku/ gdyś miał o króleſtwie Polſkim mówić/ rzekłeś był powiedźiéć/ naprzód/ co Króleſtwo Polſkié/ á potym/ co zá właſnośći Króleſtwá tego ſą OrzQuin O2; A tákże o inych właſnoſciach kthore Ian s. ná pocżątku wſpomina y Sinowi przywłaſzcża ma być rozumiano. SarnUzn E7, G3v marg; HistRzym 7v; A dla tego ty ſłowá thu ſą ná pocżątku vſpomioniony/ iż tu nam wielką pociechę Prorok Izáiaſz opowiedział RejPos 15, 18, 25, 58v, 145v, 182 (19); WujJudConf 19v; A iákom ná pocżątku rzekł/ ták y teraz mowię CzechRozm 266v; CzechEp 179, 210 [2 r.], 296; WujNT 305; do cżego nas Duch ś. w przerzecżonych ná pocżątku ſłowách/ w oſobie vmárłego/ vpomina WysKaz 2; Ten [statut Augusta] ná początku ná piérwſzéy kárćie znaydźieſz wysſzéy w kśięgách piérwſzych. SarnStat 424, 60.

~ na początku czego (59): Bo iakom rzekl napocżątku tych kſiążek/ Nieſtoię o rzecż dworną/ ale o duſſę pokorną. OpecŻyw 30, 40v; MurzNT 91; GrzegRóżn K4 marg; Repetitio, Powtarzánie yednego słowá ná początku wiele wierſzów/ Figura. Mącz 106a, 170c; A może téż tho ná początku Kśiąg Aryſtoteleſowych y inſzych Philozophów piſáć/ co Plato ná drzwiách ſwéy Szkoły piſał GrzepGeom A3v; RejPos 233v, 242, 263v, 269v, 286v, 291, [344]; iáko Pan mówi/ ieſt tego wykład ná pocżątku kátechizmu. BiałKat 108v; A dla tey przycżyny ſłuſznie ná pocżątku Przykazánia ono ſłowo/ Pámiętay/ ieſt przydáne KuczbKat 295, 415; BudBib cv; BudNT przedm cv; iżeś ták powiedźiał/ ná pocżątku rozmowy náſzey teráźnieyſzey: Iż [...] CzechRozm 180v, 199v; StryjKron 16; A mowię to z ſłow Grzegorzá Náziáńſkiego ktorych X.K. ná pocżątku przedmowy ſwey d iij. vżywa CzechEp 91, 152, 157 [2 r.], 158, 179, 207 (10); OrzJan 126; Spráwiedliwy ná pocżątku przedmowy ſwoiey/ ſam ná ſię ſkárży LatHar 78, 397, 525; Wtora [część Ewangelii św. Mateusza] ma w ſobie przygotowánie/ ktore vprzedziło niżli ſię okazał, w Rozd: 3. y ná początku czwartego. WujNT przedm 41, s. 187, 193, Hebr 10/7, s. 837; Ten Tytuł Contumáciiéy ma ſtać ná początku piérwſzéy częśći Proceſſu SarnStat 776, 863; CzahTr G2v. Cf Połączenie, Zwrot, »na pi(e)rwszym początku«.

Z przymiotnikiem odrzeczownikowym (1): Co iżeſmy rozbieráli [...] ná tey Páńſkiey Modlitwy to ieſt Paćierzowym pocżątku KuczbKat 415.

W połączeniach szeregowych (2): A ia ſkoro otworzę Biblią/ áli ná pocżątku/ w pośrzodku/ y ná ſámym końcu iey świádectwá doſyć iáſne o tym bacżę CzechEp 210, 179.

W przeciwstawieniach: »na początku ... na końcu (2), przy zamknieniu« (3): CzechRozm 199v; Wyznánie wiáry y Kredo przyłącżamy do tego Zołtarzá/ bądź ná końcu/ bądź ná pocżątku LatHar 508; że piſarz wtorych kśiąg Máchábeyſkich/ podobnych mow ludzkich/ ták ná początku iáko y ná końcu kśiąg ſwoich vżywa WujNT 193.

W charakterystycznych połączeniach: na początku Biblijej (2), [której] części, Dziejow Apostolskich, ewanjelijej (2), katechizmu, kazania (2), kroniki (2), ksiąg (książek) (9), listu (2), Łukasza św., modlitwy (modły) (3), mowy (2), przedmowy, przykazania, rozdziału (rozdzielenia) (3), rozmowy, rozprawy (7), rzeczy (2), sprawy, statutu, wierszow, wszego, wykładu; na początku pacierzowym; na początku mianować, najdować (znaleźć) (2), obiecać, okazać, opisować, (na)pisać (6), postanowić, przerzeczony, przypominać (przypomnieć, wspomionąć, wspominać, wspomieniony, wspomioniony, przypomieniony) (23), rzec (mowić, powiedzieć) (5), uczynić, wyliczać.

Połączenie: »hnet (a. wnet(że)), zaraz(em) na początku« [w tym: czego (4)] (5:4): Coż tám yeſt yego przed ſye wźyęćye? Sam [św. Jan] to wyſlawya wnet ná początku/ ták piſſąc. KromRozm II e4v; o czym czytáyćie Heſiodá Gréká hnet ná początku Georgi⟨k⟩ OrzQuin P4, B, H4; Ianá Báptyſtę ták mowiącego/ nie zárazli też ná pocżątku opiſuie Ewánieliſtá/ w ty ſłowá [...]? CzechEp 210, 313; To tu zárázem/ ná pocżątku/ o ſucceſſorze Piotrowym/ wielka rożnicá. NiemObr 55; LatHar +9v; SarnStat 1224.

Zwrot: »na początku położyć (się) (a. założyć), kłaść, założony (a. położony)« [w tym: czego (9)] [szyk zmienny] (5:19:3): Oto ſlowka pany maryey napoczątku tego kazanya zalozone PatKaz II 65v, 20; RejPos 1, 11v, 28, 41, 45 (16); Przetoż ty ſłowá ktoreſmy ná pocżątku záłożyli/ dla lepſzego wyrozumienia/ ſzyrzey ſobie rozbieráć będzyemy. RejPosWstaw [1432]; BudNT Hh4; StryjKron 86; Wykład tego przedźiwnego Pozdrowienia położy ſię w náuce śiodmego rozdźielenia ná pocżątku LatHar 8, [+11]v, 246; WujNT 427 morg; WysKaz 47; Stądże ſię ty trzy wielkie y pewne prawdy/ ktore ná początku Ian ś. kłádźie/ wywodzą. SkarKaz 485b.
Wyrażenia: »na pi(e)rwszym początku [czego]« (2): Bobyć był rozumiał Pan iż nam napilnieyſza ſpráwá byłá náſzá około docżeſnych tych ſpraw á rzecży náſzych/ pewniećby ie był położił [!] ná pirwſzym pocżątku modlitwy ſwoiey. RejPos 252; StryjKron 86.

»na początku wzięty« (1): iáko ſłyſzyſz z záłożenia tych ſwiętych ſłow iego/ ktore nam ku náuce s tey Ewányeliey ſwiętey niżey nápiſáney ſą ná pocżątku wzięte/ iż [...] RejPos 194v. ~

Przen: Sens lub bezsens [zawsze w szeregu: »ani początku ani końca (a. dokonania)« = nec caput nec pes Mącz, Modrz; sine principio et fine Mącz] (4): Nec caput nec pes. Ani początku áni dokonánia nie znáć w tey mowie. Mącz 37c; sine principio et fine, Ani początku áni końcá/ Ani to áni owo. Mącz 66b.
Zwrot: »ani początku ani końca nie mieć, nie masz« = być chaotycznym, bezsensownym (1:1): Nec caput est nec pes, Wſziſtko ſie weſpołek pomieſzało/ Ani początku ani końcá niemáſz. Mącz 37c; Y bywa to/ iż gdy chcą áby śię zdáli być mędrſzymi/ okázuią śię być głupſzymi/ á iych rzecż áni pocżątku áni końcá niema [nec caput, nec pedes habeat] ModrzBaz 28v.
α. Rozpoczęcie tekstu (115): á ná pocżątku káżdego dźieśiątká [Zdrowych Maryj]/ Paćierz przydáiąc/ ktory pocżątek/ w teyże Litániey/ więtſzą literą wydrukowáne ſłowá/ Cżytelnikowi pokázuią LatHar 525.

początek czego (8): Początek Kſyąg Piérwſzych/ ná Liśćie pierwſzym SienLek Aaaa2v, Aaaa [3 r.]; LatHar Aaa6v [4 r.].

Zwrot: »mieć początek swoj [na której stronie]« (1): Czwarté Kſyęgi máią początek ſwóy/ Liſt 45 a SienLek Aaaa2v.
αα. Sygnał rozpoczęcia tekstu (105): nagł Pocżąthek. (–) NYe wzywam tu Apollo ciebie z lutnią ſtroyną [...]. Piſzę s proſtá StryjWjaz A3.

początek czego (6): Pocżąthek ſlow Ezdráſſowych pierwey niżli był wzięt: I rzekłem/ Pánie [...] Leop 4.Esdr 8/20, Mar 1/1; Pocżątek Goſpodárſtwá. GostGosp 6; Pocżątek Ewángeliey S. Ianá. LatHar 105, 684; WujNT Mar 1/1.

W przeciwstawieniu: »początek ... koniec« (z rejestru lekcji na poszczególne dni) (98): Ewángielia v S: Lukaſzá. (marg) Pocżątek. (–) A gdy iuż były wypełnione oſḿ dni/ (marg) Koniec. (–) pierwey niżli ſie w żywoćie pocżęło. Leop YY4v, YY4v marg [16 r.], ZZ marg [15 r.], ZZ3v marg [18 r.], AAA2 marg [13 r.], AAA4v marg [16 r.], BBB3 marg [19 r.].

β. Tekst poprzedzający (4): Kto chce doſtátecżniey wyrozumieć o tey tho teráznieyſzey roſpráwie/ tedy muśi poſpołu znieść álbo przecżćić pirwſzą przed tą roſpráwą poſpołu s tą. Bo iuż thám znaydzie pocżątek/ ſkąd tá márna ſzáráńcża [...] powſtáć miáłá RejAp 79v; NiemObr 32.

początek czego (1): Proloquium – Prżemowa, pocżatek mowi. Calep 858a.

początek czyj (1): Pátrzayże iáko tu dáley Pan vpomináć ty wierne ſwoie racży/ mowiąc do nich: Dzierz mocno co maſz/ boć ia rychło przydę. [...] Abowiem do thego ieſzcże pocżątku twego obiecałći dáć gwiazdę iutrzenną RejAp 40v.

i. Pierwszy w jakimś szeregu (18):
α. Pierwszy czyn, zdarzenie, odcinek czasowy, po którym nastąpiły lub mogą nastąpić pozostałe [kogo (1), czego (10)] (11): Drugie moczy ſą pocżąthkiem trzecich moczy y vcżynkow gich przy ciele ludzkim w zdrowiu vpadłym FalZioł [*7]v; Czo ieſt dzien, [...] pocżątek każdego cżaſu. BielŻyw 136; SkarŻyw 398; CzechEp 189.

początek czyj (1): iż ten początek móy piſánia w théy ſpráwie ięzykiem Polſkim nie będźie w.m. niewdźięcżnym. Strum B5.

W połączeniu szeregowym (1): Dźis téż ieſt fundament/ grunt/ ij pocżątek wſſytkich ſwiąt/ ij przodek wſſego dobrégo OpecŻyw 9v.

Fraza: »początek się zaczął« (1): Iż tedy Ian s. Ewányeliſtá przypomina/ że pocżątek cudow ktore Kriſtus Pan [...] ſpráwowáć racżył/ w Kanie ſie zácżęły [!] RejPos 41.
Zwrot: »początek uczynić« = uczynić coś pierwszy raz; facere initium Vulg [szyk zmienny] (4): Ten vcżynil pocżątek znamion pán iezus w Chánie Galileyſkié a ziawil ſlawę ſwą OpecŻyw 41v [zawsze przekład tego samego tekstu]; RejPos 41v; CzechEp 189; WujNT Ioann 2/11.
β. Pierwsza liczba; najprostsza figura geometryczna [czego] (7): iako iednoſć ieſt pocżąthek wſzelkiey licżby dalſzey KłosAlg Av, A2, A4; OrzQuin H3; Abowiém Klin/ ieſt początek káżdéy Figury/ y káżda Figurá z Klinów ſye fkłáda/ y ná kliny ſye dźieli. GrzepGeom H3v, D [2 r.].
j. Miejsce, gdzie coś powstaje (23): A [Gad] vpátrzył pocżątek ſobie [tj. miejsce pod przyszłą siedzibę]/ [...] á przyſzedł zcżelnieyſzymi ludu BudBib Deut 33/21.

początek czego (12): Ieden ieſt duch żiwota ktori ciału żiwnoſć dawa, tego pocżątek ieſt w wątrobie. GlabGad E, E, E5; Początek tedy Kroleſtwá iego było Babel/ Arách/ Achad/ y Chálanne/ w źiemi Sennáár. BibRadz Gen 10/10, Gen 10 arg; Oczko 1, 3v, 4v [2 r.], 5v; TALes záś Mileſius [...] wſzyſtki rzeczy z wody być ſtworzone wywodził/ náſláduiąc w tym podobno Homeruſſa [...]/ ktory też Iliadum 16. Ocean być początkiem wſzyſtkich rzeczy zmyſlił. StryjKron 1; Oto żywot mátki twey/ twoiego żywotá Pocżątek KlonWor 65.

początek komu, czemu [zawsze z: być] (2): iáko źiemiá/ y iemu [człowiekowi]/ y wſzyſtkim inſzym rzeczam doſtátecznie złożonym á żywiącym/ máterialnym początkiem ieſt Oczko 3v, 5v.

początek czyj (1): Chaos, [...] Zámieſzánie wſziſtkich rzeczi weſpołek/ z kąd Elementá á żywioły y ynſze wſziſtki rzeczi początek ſwoy máyą/ yáko Poetowie o tym piſzą. Mącz 51a.

W połączeniach szeregowych (2): położywſzy to zá rzecz niewątpliwą/ że źiemiá ieſt iáko mátká á fundament/ y początek rzeczy tych/ któré nam do rąk przychodzą Oczko 4v, 3v.

W przeciwstawieniach: »początek ... dokonanie, kończyć się« (2): przeto gdzie niemaſz pocżątku krwie tam też iey nie może być dokonanie GlabGad E5, C7v.

Zwroty: »początek brać« [w tym: od czego (1), w czym (1), skąd (1)] = zaczynać się [szyk zmienny] (3): GlabGad C7v; cżtyrzy też ſą cżęſći nieba od ktorich ty tho cżaſy roku biorą pocżątek KłosAlg A2v; Oczko 5.

»początek mieć« [w tym: z czego (1), w czym (1), gdzie (1), skąd (1)] = zaczynać się [szyk zmienny] (5): to [pragnienie] też troiaki ma pocżątek, albo ſie pocżyna w żołątku [!], [...] albo pochodzi od płuc [...], albo od wątroby GlabGad G2, A7v; Mącz 51a; WujJud 195v; A nie iedno tè litery ſámè, ále y náuki wyzwoloné wſzyſtkié tám [w Grecji] początek miáły JanNKar B3v.

Szeregi: »grunt a początek« (1): Bowiem v cżłowieka wiele ieſt takowey materiey, ktora też w mięſie ma grunt á pocżątek. GlabGad A7v.

»początek i miejsce« (2): GlabGad E; Rzecz niemáłego podźiwienia pełna: iż z źiemie gdźie źimná początek y mieyſce być miáło/ ćiepłá ſye tákié náyduią Oczko 1.

k. Ktoś pierwszy pod jakimś względem; conditor, inceptor Cn (34):
α. Protoplasta; propagator, sator Miech; origo HistAl [czyj] (4): vyrzał [...] drugiego bogá ná krolewſkim ſtolcu ſiedzącego y rzekł do niego/ ktorys ty ieſt mily pánie? A on odpowiedział/ ia ieſtem wſzytkich bogow pocżątkiem HistAl M2; BielKron 43.
Wyrażenie: »pirwszy początek« (2): Otoman pirwſzy pocżątek Turkow. MiechGlab **4, 29.
β. Ten, z którego coś się rozwinie; initium Vulg [czego] (4): Piotr pocżątęk [!] wiáry práwowierney SkarŻyw 595, 595 marg; Dobrowolnie porodźił nas ſłowem prawdy/ żebyſmy byli nieiákim początkiem ſtworzenia iego. WujNT Iac 1/18.
Przen [z kogo] (1): Táki był Abel pocżątek kośćiołá Bożego z Iádámá SkarŻyw 268.
γ. Założyciel [czego] (1): á tę Regułę Benedyktową názwáli: Potzątkiem był they Reguły Biernath Ptolomeus. KrowObr 137.
δ. Inicjator, sprawca, pierwszy wykonawca; ten, kto się przyczynił; author Modrz (25): beſpiecżniey mi ſie widzi/ pomagáć tego temu/ kthory tho naprzod wywrze/ niż ſámemu być pocżąthkiem GórnDworz C; Iż iákom ia był pocżątkiem Przez grzech/ wſzem ludźiom vpadkiem. Ták [...] MWilkHist F4.

początek czego (20): bog vyedzyal yſz yeua myala bycz grzechu początkyem PatKaz III 91v, 91v; Ruben pirworodny ſynie/ tyś ieſt moc moiá á pocżątek boleśći moiey BielKron 18v, 24v, 220v, 221v; Mącz 106c; OrzQuin [Aa6]; GórnDworz B3v, C2v, Bb7v; Słuchaj mie Trojaninie, i ty Greku zbrojny, Słow Parisowych, ktory początkiem tej wojny KochMon 22; PaprPan Ff2; ModrzBaz 70v; ModrzBazBud n6 marg; Po długimli po krotkimli cżásie/ przyſzedł on przeklęty oćiec kłamſtwá/ y pocżątek grzechu/ duſz rozboycá Lucyper SkarŻyw 260, 262; PaprUp G4v; ZawJeft 24; SkarKaz 81b.

początek czemu (1): Narzekał potym [Skanderbeg] ná Deſpotá Iurká Serbſkiego/ iż ten był wſzemu złemu pocżątkiem BielKron 245v.

cum inf [cf POCZĄĆ cum inf] (1): ModrzBaz 25 cf »wodz i początek«.

Szeregi: »początek i mistrz« [szyk 1:1] (2): Kogoż tedy inſzego pocżątkiem y Miſtrzem [authore et magistro] mieć możemy/ [...] iedno tego/ ktory nam ná káżdy dźień ſam odpuſzcża [...]? ModrzBaz 67v; SkarKaz 81b.

»powod albo początek« (1): Autor po Polſku piſarz/ ſkłádácż/ ſprawcá lub powod álbo pocżąrek [!] cżego kolwiek. ModrzBazBud π6 marg.

»przyczyna i początek« (1): Epigoni dicti sunt, Którzi byli przicziną y początkiem wtórey Tebáńskiey walki. Mącz 106c.

»wodz i początek« (1): áby [jeden człowiek jako głowa] był wodzem y pocżątkiem [dux et author]/ pokoy y wſzeláką vcżćiwość ták wźiemi ſwey záchowywáć y pomnáżáć/ iáko [...] ModrzBaz 25.

l. Bóg jako stwórca, praprzyczyna (też Bóg Ojciec wobec Chrystusa, Bóg Ojciec i Chrystus wobec Ducha Św.; też wyjątkowo o Maryi); principium PolAnt, Vulg; author Modrz; initium Vulg (77): Tys rzęſa duſſe moié/ nad wſſytko żądliwy/ tys pocżątek ſſlachetny o boże wcielony. OpecŻyw 18; Onći [Chrystus] ieſt głową tego ćiáłá/ to ieſt Kośćiołá ſwoiego/ ktory ieſt pocżątek y pirworodny z vmárłych/ áby on ſam we wſzyſtkim przodek trzymał. WujJudConf 122v; BudNT przedm cv; iſz Duch S. od oycá y od ſyná/ iáko od iednego pocżątku pochodzi. SkarJedn 284, 176, 271, 279; á iſz iednym tchnienim á nie dwiemá/ áni iáko od dwu pocżątku/ Duch święty pochodzi od Syná rownie iáko y od Oycá. SkarŻyw 278; WujNT Ioann 8/25, s. 342, Col 1/18; ReszPrz 9; SkarKaz 274 [2 r.].

początek czego (34): BierRaj 19; ktoryś ieſt [Panie] skarb a początek wſſytkiego dobrodzieyſtwa naſſego. RejPs 91, 208v; LubPs T6 marg, ee; GroicPorz g4v; Bo gdyż wiemy iż Pan Bog ieſt pocżątkyem wſzego/ To theż pewna iż wſzytko pochodzi od nyego. RejWiz 128, 165; BibRadz *2; Naprzod Oćiec początkiem iż ieſt Boſtwá wſzego Ieſt Duchem niezmierzonym GrzegRóżn Nv, Gv, N2v; iż wyſławiwſzy Ian ſwięty cżłowiecżeńſtwo Páná tego/ przedſię go opowiáda być bez końcá/ y pocżątkiem wſzytkiego RejAp 9, 41v, 42, 42v [2 r.], 177v; RejPos 333v; RejPosWiecz2 92; BiałKat a4 marg, c; KuczbKat 355; Iednego Bogá chwalę/ ieden pocżątek wſzyſtkich rzecży WujJud 60; ModrzBaz 136v; iż od oycá przez ſyná Duch S. pochodzi/ że ſię to do tego rozumienia śćiąga/ [...] iż też ſyn wedłe Grekow ieſt przycżyną/ á wedle Láćinnikow ieſt pocżątek iſtnośći Ducha S. iáko y oćiec. SkarJedn 272; A teras iuſz do ſámey Hiſtoriey Ruſkiey w imię wſzech rzeczy początku Bogá przyſtępuiemy. StryjKron 110; CzechEp 241, 250, 253; LatHar 262; WujNT 342, Apoc 3/14; iż początek wſzytkiego Bog ktory wſzytko ſtworzył/ muśiał mieć wielki rozum y mądrość. SkarKaz 486b.

początek komu, czemu (3): RejAp 177v; Syn Boży ile ieſt Bog nie ma od nikogo pocżątku/ áni mocy y zwierzchnośći/ owſzem on ſam ieſt ſobie pocżątkiem. CzechRozm 19; OD Bogá poczynaymy/ Bóg początkiem wſzemu KochPhaen 1.

początek czyj (1): áby y Duſzá/ álbo vmyſł náſz/ wroćił ſye też ku początku ſwemu/ to ieſt/ ku oney wieczney Iednoćie/ ktora nádewſzyſtko/ á od niey wſzyſtko/ Bog Wſzechmogący w Troycy iedyny. SienLek 42.

W połączeniu szeregowym (1): tedyby dwá Bogowie y dwá oycowie/ y dwá pocżątki/ dwie przycżynie y powody wſzytkiego muśiáły być CzechEp 241.

W charakterystycznych połączeniach: początek szlachetny, wielki; początek bostwa (wszego, wszelkiego, wszytkiego) (5), istności, miłości, powinności krześcijańskiej, świętobliwości (2), wiary, wſzego (wszytkiego) dobrego (dobra, dobrodziejstwa) (5), wszelakiej (wszytkiej) sprawiedliwości (2), wszego (każdego, wszytkiego) stworzenia (bożego) (6), wszy(s)tkiego (wszego, wszytkich) (10), wszy(s)tkich (wszech) rzeczy (5); początek wszemu, wszytkim rzeczam; od jednego (dwu) (z jednego) początku pochodzić (pochodzenie) (6); wrocić ku początku swemu.

Wyrażenie: »początek bez początku« (4): RejAp 177v; Ale Oycá przeto pierwſzą oſobą prawdźiwie y bez wątpienia być wyznawamy/ iż on ieſt pocżątkiem bez pocżątku KuczbKat 15; SkarJedn 276; CzechEp 250.
Szeregi: »(i) początek i koniec (a. dokończenie)« = principium et finis Vulg, PolAnt; initium et finis Vulg [szyk 18:2] (20): Ták mi pomoży Bog który ieſt początkiem y dokończenim/ kthorego Imię Adonay. GroicPorz aa2; Láſkáwa Pánno ty nas záchoway o Máryá/ ktoraś ieſt koniec y potzątek. KrowObr 173v, 217v; RejWiz 165; Ia ieſtem Alfá y Omegá: pierwſſy y oſtátecżny: pocżątek y koniec. Leop Apoc 22/13; BibRadz Apoc 22/13; RejAp 7v, 177v [2 r.], 192v, 193v, 197v; Do cżego ſię y to zeydźie iż ią [Maryję] y pocżątkiem y końcem zowią CzechEp 230; LatHar 262, 297; WujNT Apoc 1/8, 21/6, 22/13, Xxxxx3, Xxxxx4.

»początek i powod« (1): iż Duch S. pochodzi od oycá y od ſyná/ ták iáko od iednego pocżątku y powodu SkarJedn 292. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»początek i (a) przyczyna« [szyk 1:1] (2): SkarJedn 272; Ieſtem początek y przyczyná wſzego ſtworzenia. WujNT 342. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»studnia i początek« (1): Dzyαkuyemi tobye ſtudnyo ij poczᾳtku wſſitkyego dobrego za wſſitky dobrodzyeyſtwa nam od cyebye dane BierRaj 19.

»początek albo stworzyciel« (1): Bogá Oycem zowie piſmo: częśćią dla tego: iż ieſt początkiem álbo ſtworzyćielem wſzyſtkiégo BiałKat a4 marg.

[»zdroj a początek«: A o Oicu iuſz ieſt powiedziano/ iſz ieſt zdroi a początek wſzechmocnosći/ i ſprawowania a ſtworzenia wſzyſtkich rzeczy BrentTrepCat 120.]

»początek i źrzodło« [szyk 2:2] (4): Bogu Oycu ty wſzytki rzecży przywłaſzcża piſmo/ [...] bo on ieſt pocżąthkiem y źrzodłem Boſtwá GrzegRóżn D3v; KuczbKat 10; SkarJedn 271; ReszList 181.

2. Pochodzenie; to, z czego coś pochodzi; origo Miech, HistAl, Vulg, Modrz, JanStat; principium Mącz, Modrz; initium Vulg; ortus, stirpis Mącz (98):
Zwroty: »[z kogo] początek wziąć« = pochodzić (1): A ták [...] s tych dwu ſynow Adámowych/ ty dwie mieſcie pocżątek napirwey wzyęły/ zyemſkie y niebieſkie BielKron 3.

»[od kogo] początki wziąć« = zapożyczyć (1): OD tych tedy Gréków początki, przezwiſká, wzory, kſztałty liter, y rzecz ſámę náuk wſzyſtkich wźięli byli Láćinnicy JanNKar B4v.

α. Świata, materii, rodu ludzkiego itp. (29): Chćiał Bog męſzczyzná y niewiáſthá żeby byli z iednego począthku BibRadz I 2b marg; GrzegRóżn K3v; Wſzytcy ſię iednáko rodźimy/ z iednych że pocżątkow ModrzBaz 56v; SzarzRyt A2v.

początek czego (12): Wielgoſć każdey rzecży pochodzi z ſtrony wielgoſci ciepła przyrodzonego, zaſię mnoſtwo á rozlicżnoſć pochodzi z ſtrony materiey ktora ieſt pocżątek wſzelkiey licżby rozlicżney [tj. różnorodności] GlabGad H6v; BibRadz I 1; przes ktorą [świadomość] przirodzonych rzeczy/ ták żywych iáko nieżywych początki y doległośći [...] poznawamy KwiatKsiąż I4; Haec sunt rerum principia et instituta naturae Początki rzeczy przirodzonych. Mącz 413d; Oczko 5, 6 [2 r.], 7, [42]v; Greccy ná wielkie ſie rozumy ſadzący wartogłowowie rożne y rozmáite Swiátá początki kłádli. StryjKron 1, 1. Cf »początek pościa«.

początek czemu (1): y táką odmiánę oni [filozofowie] w rzeczách widząc/ początek rzeczam z źiemie podawáli Oczko 5.

początek czyj [zawsze pron poss: nasz, swoj] (4): RejPs 180v; LubPs eev; áż gdy człowiek vmrze. Wſzyſtko ſye wroći w początki ſwoie. SienLek 42; LatHar 667.

początek czyj [= od kogo ludzkość pochodzi] (1): Seth á Sem v ludzi chwały doſthąpili/ á nád káżdą duſſą wpocżątku Adámowym Leop Eccli 49/19.

W przeciwstawieniu: »początek ... koniec (a. dokończenie)« (2): á od kogochmy wzięli początek od tego mamy ſſukáć wyrozumienia dokończenia náſſego. RejPs 180v, 180v.

W charakterystycznych połączeniach: dziwny początek, nędzny; początek (początki) liczby, ognia, pościa, (przyrodzonych) rzeczy (9), rzeczam, świata; początkow [czego] macać:; początek (początki) [czego] kłaść, [z czego] podawać, pozna(wa)ć (2); wrocić się w początki.

Zwroty: »[od kogo, z kogo] początek mieć« = pochodzić (2): tak theż on [Bóg] od ktorego wſzytki rzecży pocżątek maią/ chćiał ſie pod iednoſćią iſtnoſći zamknąć KłosAlg Av; zktorego [Syna Bożego] wſzytkie rzecży y ſpráwy ſtworzone/ pocżątek y iſtność ſwą máią CzechEp 277.

»[czego] początek mieć« = powstawać z czegoś (1): czemuſz [sól] [...] tám w ſwym meaćie/ ſkąd ćiecze/ nie zśiádá [się] [...]? temu/ że w głębſzych meatach/ á w żyłach ſwych będąc/ ogniá ónégo początek ma/ który ią od ſoli grubſzéy odgania/ á ku górze popądza Oczko 9.

»wziąć początek [od kogo, z czego, przez kogo]; [skąd] wziął się początek« [szyk zmienny] (3; 1): tu mamy rozważyć ſkąd ſie wziął początek náſz y ku iákiemu końcu przydz mamy RejPs 180v, 180v; LubPs eev; K temu ieſli wſzytko przezeń [Słowo, tj. Boga] ieſt vczyniono/ tedyć y wſzytkie czáſy y wieki przezeń początek wzięły WujNT 306.

Wyrażenia: »pierwszy początek« (1): Pierwſzy náſz pocżątek y ſtworzenie/ ieſt z źiemie. Bo Adam z gliny przed ráiem ſpráwiony LatHar 667.

»początek pościa« = pochodzenie (1): aniż też imienia ſwiecſkiego [Plotynas] ządał, ale powiadał żeby to prawe imienie było, ktorym by rozum okraſzony mogł pocżątek poſcia ſwego poznać BielŻyw 95.

Szeregi: »początek a postanowienie« [szyk 1:1] (2): [Paracelsus] zá początek rzeczy nie máteryą/ kſtałt/ á odmiánę/ ále ſól/ żywé śrzebro/ á śiárkę być położył: iákoby poſtánowienié á początek rzeczy/ żaden przez tych być niemógł Oczko 6, 5.

»początek (początki) a (i) przyczyny« [szyk 1:1] (2): BibRadz 11; Philozophowie [...] przyczyn á początków rzeczy mácáiąc/ y tę naleść chcieli/ ieſli wody nie ze dżdżów/ álbo ieſli z inąd powſtawáią. Oczko 7.

»początek albo rodzaj« (1): Pierwſze Kſięgi Moizeſzowe/ ktore zową ięzykiem Greckim Geneſis/ á po polſku/ Początkiem álbo Rodzáiem. BibRadz I 1.

»początek (początki) i stworzenie« [szyk 2:1] (3): KochWz 135; LatHar 667; W Stworzeniu Swiátá nieobeſzłego Ziemie/ Niebá/ y początkách rzeczy ktore ná nich ſą/ rozmáite były Czytelniku łaſkáwy/ mniemánia y wywody Philoſophow/ y Poetow Pogáńſkich. StryjKron 1.

β. Zjawisk społecznych (33): Stoikow drogi náſládował/ ktorzy pokładáli [...] rzecży przypadaiące nie od Bogá ále s przygody ná cżáſy przychodzić káżdemu. Piſáli przećiw iemu Grekowie dowodząc mu tego/ iż ty dwá pocżątki dobre á złe/ ſą ſobie przećiwne/ á iednákiey ważnośći być nie mogą/ [...] muśi być ieden kto zwirzchni nád tymi pocżątki/ to ieſt Bog BielKron 156.

początek czego (12): BielKron 334; thedy ſłuſznie to wyznawamy/ że my pocżątek/ vrzędy/ y godnośći Kośćiołá/ nie rozumem ludzkim poznawamy/ ále ocżymá wiáry widźimy. KuczbKat 80; RejPosRozpr c [2 r.]; á wſzytek pocżątek ſzkoł/ poſtánowienie y ſpoſob/ [Symon Maricius z Pilzna] zwielką pilnośćią wynálazł/ y ná piśmie pokazał. ModrzBaz 134v; SkarJedn 32; StryjKron 95; ReszPrz 54; WujNT Yyyyy3v, Zzzzz4. Cf Fraza, »początki brać«.

W połączeniu szeregowym (1): te ſáme pocżątki/ te źrzodłá/ te fundámentá/ te korzenie tey to Lutherſkiey álbo kácerſkiey wiáry/ mogą ich [heretyków] fałſz [...] iáſnie pokázáć ReszPrz 54.

W charakterystycznych połączeniach: początek (początki) dobre, wszytek (wszystki) (2), złe; początek (początki) grzechu, języka, Kościoła (Kościolow) (2), mądrości bożej, niepobożności, rozmnożenia, szkoł, usługowania, wiary (2), złości; wywiadować się początku; początek poznawać, ukazać.

Fraza: »[z czego] początki [czego] pochodzą« (1): z ktorych dwu rzecży [obżarstwa i opilstwa] pocżątki wſzelkich złośći y niepobożnośći pochodzą y wſzcżynáią ſię WerGośc 203.
Zwroty: »początki [czego skąd] brać« (1): ále oni [arianie] ktorzy wiáry ſwey pocżątek z inąd bierą: słuſznie przodkow ſwych/ z ktorych idą/ imię noſzą SkarŻyw 394.

»początek (początki) mieć« [w tym: swoj (4); od kogo (3), z czego (3), (1)] [szyk zmienny] (7): który [Kościół] nie od łotrá (Lutrám chćiał rzec) áni od Zwingliuſzá początek ma: ále od Chryſtuſá BiałKat 121; KuczbKat 150; WujJud 155v; Skąd iáwnie ſie pokázuie/ że to przodkowánie iednego Biſkupá nád inſzemi od Apoſtołow/ áni od Páná Kryſtuſá niema ſwego pocżątku. WujJudConf 155v; StryjKron 95; LatHar Aaa7; Tą tedy wodą y krwią wyznaczone ſą dwá przednieyſze kośćielne Sákrámenty/ ktore z śmierći Chriſtuſowey ſwoy początek y wſzytkę moc máią. WujNT 383.

»początek wziąć, brać« [w tym: swoj (2); z czego (4), od czego (3), w kim (1), skąd (2)] = pochodzić; initium sumere Vulg [szyk zmienny] (8:2): w ktorych [pierwych rodzicach] ten grzech początek wzyąl PatKaz I 16; KromRozm III N7; Potym powſtáłá Regułá Bernárdyńſka/ ktora ſię wſztzęłá y potzątki wſzyſthki wzięłá od reguły Ciſtercyńſkiey. KrowObr 134v; Leop Tob 4/14; BielKron 3; doſkonáłe vcżynki cnoty Chrześćijáńſkiey/ nie z inąd pocżątek ſwoy biorą/ iedno z miłości KuczbKat 5; RejPosWstaw [1103]v; A te ták wielkie/ hániebne y ſromotne bluźnierſtwá/ pocżątek ſwoy z Luthrowych kſiąg wźięły ReszPrz 80; Ná koniec z tego przykłádu Apoſtolſkiego początek wziął ſpolny żywot mnichow y zakonnikow. WujNT 411, 417.

Szeregi: »początek a wywod« (1): Piſáli o nas poſtronni ludzie vcżeni [...]/ ſpilnośćią ſie wywiáduiąc pocżątku á wywodu náſzego Słowieńſkiego ięzyká BielKron 334.

»początek (początki) a (i) źrzodła« = fontes et principia Modrz [szyk 1:1] (2): Są tedy obycżáie iákoby źrzodłá á pocżątki/ z ktorych práwá ćiec y płynąć máią. ModrzBaz 70; SkarJedn 32. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

αα. Etymologia [czego] (2): ktorego [Scartabelos] ſłowá wáśi iuriſtowie rożne y śmieſzne wykłády czynią/ niewiedząc wlaſney rzeczy y początku/ tego ſłowá. GórnRozm B2v.

W połączeniu szeregowym (1): Etymologia, Veriloquium, Práwy Pewny á iſty wykład/ álbo powód/ Pochop/ Początek/ álbo Rodzay niektórego slowá. Mącz 108d.

γ. Pochodzenie od przodków, rodowód (33):
αα. Człowieka (16): tákże Antychriſt/ z máłych pocżątkow/ y z podłego y nędznego ſtanu/ przyſzedł ku wielkiemv ſtanowi CzechEp 369.

początek czyj [w tym: G sb i pron (4), pron poss (1), ai poss (1)] (6): Theſz lucas telko pouyeda oney [lege: o niej] poſlan yeſt anyol do panny a nyeuypyſuye yey początku yey uczynkow yey zyuota PatKaz III 133, 133; Onże ſam [Daniel] wymálował [...] początek Antykryſtow/ haniebną złość iego BibRadz I 446; BielKron 333; Mącz 242a; Tenże Ian ś. pocżątek tákich Antychriſtow ten kłádźie: iż z nas wyſzli: ále nie byli z nas CzechEp 358.

Zwroty: »mieć początek« [w tym: z kogo (1)] = ortum habere, pronasci Mącz; oriri Calag; ducere originem JanStat [szyk zmienny] (3): Pronascor, id est ortum habeo, Pochodzę/ mam ſwóy początek. Mącz 242a; Calag 552a; SZlácheckié pokolenié z rodźiców záwżdy ma pocżątek: których potomkowie ſwé poſzćié od nich z rodzáiu ſwégo zwykli dowodźić wiernym świádectwem. SarnStat 237.

»[od kogo] początek wziąć« (3): Wſpámiętaycie ná Xerſeſa krolá bárzo mocnego/ od kthoregoſmy pocżąthek wzięli [a quo dux unus [lege: duximus] originem] HistAl F5v; GliczKsiąż N7v; BielKron 289v.

Wyrażenia: »początek rodzaju (a. urodzenia, a. rodu)« = stirpis Mącz; genus Calep [szyk 4:1] (5): Bo Rzymianie znamienitſze ſynom ſwym imiona y przezwiſka dawali, aby rodu ich pocżątek ſnadnie mogł rozęznan być BielŻyw 168; GroicPorz ffv; Mącz 417a; Vrſprung haben. Pośćie mieć. Pocżątek rodzaiu mieć. Oriri. Calag 552a; Calep 450b.

»początek życia« (1): iż [Aleksander] od oycá pocżątek życia wzyął/ á od Ariſtoteleſá yáko od náucżycyelá [...] dobrego życya doſtąpił GliczKsiąż N7v.

Szereg: »początek a wywod« (1): SLuſzna rzecż ieſt y potrzebna [...] káżdemu cżłowiekowi [...] wiedźieć o pocżątku á wywodzie y przygodách ſwoich przodkow BielKron 333.
ββ. Narodu [w tym: czyj (14) – G sb (6), pron poss „swoj” (6), ai poss (1), pron poss + ai poss (1)] (17): Pocżątek Tatarſki. MiechGlab **4v, 29; BielKron 122, 335v; A ták niedoczitánim Hiſtoriy Swiętych/ ácz ſie ná wielkie rozumy ſadzili/ ku ſwoiey hańbie dawnośći początkow narodu ſwego ſamiſz ſobie vięli. StryjKron 16; IAko wſzytkie niemal inſzé narody/ baśniámi więcéy/ niżli czym pewnym początków ſwych dowodzą: ták y Polſki naród przodków ſwoich do téy doby nie ieſt pewien. KochCz A4.

W charakterystycznych połączeniach: początek (początki) narodu (5); początek poszedł [od czego]; początkow dowodzić; dawność początków.

Zwroty: »początek mieć [od kogo]« (1): Caesar ait plerosque Belgas esse ortos a Germanis, Pochodźić álbo ſwóy początek mieć od niemców. Mącz 268d.

»początek (początki) wywodzić (a. wywieść) [od kogo]« (3): Angelczykowie też y Scotowie práwie z Baſni iáwnych początki ſwoie wywodzą/ od Albiny Krolewny Syriyſkiey StryjKron 61, 59, 86.

»wziąć początek« [w tym: od kogo (1), z kogo (1), skąd (1)] [szyk zmienny] (3): Z tegoż [Otomana] rod Otomanow albo Turków wziął pocżątek [ex ipso ... originem duxit] MiechGlab 65; BielKron 202; á od Ruśi dopiero Słowaczy/ od ſławy iż prze nię/ mężnie ſobie pocżynáli/ mieliby wziąć pocżąthek ſwoy GórnDworz F4v.

Wyrażenie: »początek nadawniejszy« (1): Pocżąthek nadawnieyſzy náſz Słowieńſki [...] poſzedł od wtorego świátá/ tho ieſt od potopu BielKron 335.
Szeregi: »przodek a początek« (1): Sarraceni [...], Sáráceni [...] przodek á początek ſwóy liczą od Sary Abráhámowey żony Mącz 369a.

»początek a wywod« (2): Doktor Kromer ſzeroko piſze w ſwoiey Kronice Polſkiey/ o pocżątku á wywodzie náſzego Polſkiego narodu BielKron 335v, 335.

δ. Chrystusa (1):
Zwrot: »[z kogo] początek wziąć« (1): Bo co ſię w niey [Maryi] národźiło/ z Ducha S. pocżątek wźięło. LatHar 448.
3. Zaczątek, zalążek, zadatek, pierwsze stadium; initium PolAnt, Vulg; primitiae, principium PolAnt; fundamenta, incunabula, rudimenta Mącz (165): PatKaz I 17; Aleć to ieſzcze wſzitko początki/ pochwili Będzie tego podobno więcey KochSat A3v; RejPos A6v; Tákże y w káżdey przyſzłey przygodzie bácżnemu trzebáby ſie záwżdy ná pocżątki oględáć/ á ſtrzedz ſie ich ſkądby oná przygodá przypáść miáłá. RejZwierc 134, 134; KochDryas A2; Piſmá/ świádectwá/ y przykłádow przywodźiło ſie dotąd dofyć: rzecż ſamá/ podobieńſtwá/ á ledwa nie pocżątki pokázuie. PowodPr 58.

początek czego (106): Otoś pocżątek oglądał/ Tych rzecży com obiecował. BierEz A4v; BielŻyw 51, 89, 102, 145; RejPs 165v, 166v, 177, 182v; KromRozm I F2; iako wybrani boży i wtym żywocie maią ſmak nieiakich początkow żywota wiecznego MurzHist P; Bo powſtanie náród przeciwko národowi i kroleſtwo przeciwko kroleſtwu/ i będą mory i głody i drżęniáźięmie [!] mieścami A to wſzyſtko początek boleści. MurzNT Matth 24/8; BielKom B6; LubPs Z4v [2 r.]; KrowObr 57v; RejWiz 87v marg, Cc8v; Leop 2.Mach 8/27; RejZwierz A3; Początek pychy ieſt odſtánie człowieká od Pana BibRadz Eccli 10/12, Prov 9/10, 2.Mach 8/27, Rom 8/23; BielKron 28; KwiatKsiąż D3v; OrzQuin Zv; Vestigium eloquentiae in eo apparet, Okázuyą ſie w nim początki wymowy. Mącz 278a, 101c, 359d; A ieſli ten pocżątek mądrośći ſtráćili/ nielża iedno pocżątku ſzalonośći nábyć muſieli. RejAp 120v, 29v, 120v [2 r.]; HistRzym 4; RejPos 208v [2 r.], [236]v, 241v marg, 244v [3 r.], 245 (13); BiałKat 376; iż to ieſt nawiętſzy pocżątek káżdey mądrośći poznáć Bogá á vcżyć ſie boiáźni iego. RejZwierc 8, 192; WujJud 96v, 102v, 117; RejPosWstaw [413]; BudBib Sap 14/12; BudNT Mar 13/8; SkarJedn 104; Odpráwiwſzy ſię w Rzymie/ záraz bieżał do Turyngiey/ gdzie iuſz były nieiákie pocżątki wiáry ś. SkarŻyw 517, 196; KochTr 2; StryjKron 290 marg; KochJez A2v; NiemObr 12; WerGośc 254; KochPieś 2; ActReg 77; GostGosp 20; GrabowSet G4v; LatHar 111; KołakCath B; KołakSzczęśl B3v; Początek wſzyſtkich odſzczepienſtw ieſt przyſtawánie do oſobnych miſtrzow. WujNT 578 marg; Y toć náſládowánie rozmáitych świętych było początkiem zakonow rozlicznych w kośćiele WujNT 705, Matth 24/8, s. 100 marg, Mar 13/8, s. 172 marg, 671 (10); WysKaz 4 [2 r.], 17 [2 r.]; PowodPr 26 marg, 35 marg, 54, 80 [2 r.]; SkarKaz 84a, 348a [2 r.]; SkarKazSej 661a. Cf Fraza, Zwroty, »za początkiem«.

początek czyj [= dokonany przez kogo] (1): gdy ſię kto y temu przypátrzy/ co o pocżątku Moiżeſzowym/ y o pierwſzym ſtworzeniu powiedźiał [św. Jan] CzechEp 159.

początek czyj [= dokonany w kim] (1): A ták ten Pan gdy iedno námnieyſzy pocżątek wiáry pozna cżłowieká nędznego/ [...] O wneth mu nie omieſzka z oną miłośćiwą ręką ſwoią/ áby mu nie miał dopomoc onego pocżątku iego/ á nie pomnożyć mu oney wiáry iego. RejPos 244v.

W połączeniach szeregowych (3): Przez wiárę tedy bywamy vſpráwiedliwieni/ [...] przeto [...] że wiárá/ ieſt zbáwienia náſzego pocżątkiem/ fundámentem/ y korzeniem wſzelkiego vſpráwiedliwienia. WujJud 96v; Iż opilſtwo ieſt mátką wſzelkich niecnot/ máteryą grzechow/ korzeniem nieprzyſtoynych vcżynkow/ pocżątkiem wyſtępkow. WerGośc 254; WujNT 671.

W przeciwstawieniu: »początek (początki) ... (śrzodek) ... koniec (a. dokonanie)« (4): yákoż łácnyey błędu początek niż konyec náleſć KromRozm I F2; KrowObr 57v; WujJud 110v; LatHar 111.

W charakterystycznych połączeniach: początki (początek) nikczemne, odrzucone (2), prawy, sławne, szkodliwe, wielki(e) (nawiętszy) (7), znaczne; początki (początek) bisurmaństwa, błędu, boleści (6), cierpliwości, cnot (2), dobrego, dobrej myśli, dobrych znakow, ducha, gniewu Pańskiego, gruntu (2), istności, jedności, języka, ludu, męstwa, miłosierdzia, naprawy, nauki, nędze (2), przyjacielstwa, pychy, rzeczy, scudzołożenia, słodkości, stałości, szaloności, Szpitala Niemieckiego [= Zakonu Krzyżackiego], światła, upadku, uspokojenia, usprawiedliwienia (2), wiary (18), wszech rozumow,wszego złego, (wszej, wszel(a)kiej(-ich), wszytkiej) mądrości (19), wszystkich kacerstw, wszystkich odszczepieństw (2), wszystkich spraw, wszystkiej pokuty, (wszytkiego) zbawienia (8), wymowy, występków, wzruszenia (2), zakonow, żądze, życia ((wiecznego) żywota) (4); początki okazują się (pokazowały się) (2); początku nabyć; początek (początki) gardzić, naleźć, niszczyć, objaśniać, oglądać, ((p)okaz(ow)ać (3), opuścić, poznać (2), stracić, widzieć, wykorzenić, wzbudzić, zachować, na początki oględać się; początkiem nauczyć, pozyskać, o początkach myślić.

Przysłowia: Ano ſtára przypowieść: Pocżątkowi zábiegay/ bo pozdne lekárſtwo nie thák pożytecżne. RejZwierc 80.

pocżątki iego [grzechu] ſłodkie y miłe/ ále koniec bárzo gorzſki. LatHar 111.

Fraza: »początki się zaczęły (a. poczęły, a. początek się zacznie); początek (początki) zacząć (a. zaczynać, a. zapocząć); od początków zacząć« [w tym: czego (6)] [szyk zmienny] (4;3;1): Diar 24; á o ſławnym z iechániu [...] krolow Krześćijáńſkich Polſkiego y Węgierſkiego s Ceſárzem Máxymilianem v Wiedniá/ piſáć pocżnę/ ktorego ſie ieſzcże pocżątki w tym roku s przycżyn rozmáitych pocżęły. BielKron 412v; RejPos 244v marg, 274v, 286v, [308]v; Tákże o Cieplicách niepiérwéy v oboygá tego narodu [tj. Greków i Łacinników] zaloty [tj. zalecenia]/ niż ich vżywánie przyſzło: á kto to pokazał? Bóg od ládá máłych początków zácząwſzy Oczko 11v; O ráczyſz ſię do iego naświętſzéy miłośći przyczynić zá mną/ áby we mnie raczył zápocząć dobre początki dobrégo żyćia mégo SiebRozmyśl G2v.
Zwroty: »początek (początki) [czego] brać« [szyk zmienny] (2): Ze pocżątek Vſpráwiedliwienia w doroſłych ludźiách/ od vprzedzáiącey łáſki Bożey przez Iezuſá Chriſtuſá bráć mamy WujJud 94v; GrabowSet C3.

»początek [czemu] dać« (1): Wſſyſtkim ći tym y inym błędom Luter początek y pryczynę [!] dał/ przez to/ iż władzą koſćyołá poſpolitego zwątlił. KromRozm I K4v.

»początek (początki) mieć« [w tym: czego (1), ku czemu (1), skąd (1)] [szyk zmienny] (6): BibRadz Rom 8/23; BielKron 151v; Fundamenta pacis iacere, Dobre początki mieć ku poyednániu. Mącz 140b; RejPos A6; A ták gdy iuż thy pocżątki będzieſz miał/ iż będzieſz żył cnotliwym/ pobożnym/ poććiwym á Krześćijáńſkim żywothem ſwoim/ [...] iuż ſie przyſzłey przygody żadney nigdy nie lękáć nie możefz RejZwierc 134v; GórnTroas 4.

»początek (początki) uczynić; początków dokonawać« [w tym: czego (1), do czego (1)] (3;1): Pátrzayże iáko thu wnet Pan pociągnie káżdego do ſiebie/ by iedno namnieyſzy pocżątek vcżynił o nim wiáry á nádzyeie ſwoiey RejPos 244v; SkarJedn A6; KochDryas A2; ktory [pobór] gdyby porządnie wybrány/ y wiernie do tego ſkárbu oddany był/ pewnieby nie ledá początek vczynił. VotSzl D.

»początkom (początkowi) zabiegać (a. zabieżeć)« [szyk zmienny] (8): A coż było vcżynić? Pocżątkom zábiegać. A iáko? Rozmyſliwſzy iż to zle więc ſie nie vpijáć. RejZwierc 134, 134 [5 r.]; roſtyrk ſzkodliwy zaczął ſię był w Pruſiech miedzy Gdańſkimi Mieſzczány y Sláchtą Pruſką/ wſzákże Krol początkom ſzkodliwym wczás zábiegáiąc/ wſzytko to záraz vſpokoił StryjKron 752. Cf Przysłowie.

Wyrażenia: »dobre początki« [szyk 5:1] (6): [alchemik] pátrzy áſpektu Płánet Marſá álbo Merkuriuſá/ vpłácże ſie od dymu/ [...] pomáże fárbą zwirzchu/ vkaże drugiemu/ chwali iż to dobre pocżątki/ ále ieſzcże trzeba guldwaſſer lepiey przypráwić BielKron 26, 151v; Mącz 140b; SkarJedn A6; KochDryas A2; SiebRozmyśl G2v.

»mały(-e) (namniejszy) początek (początki)« [szyk 10:1] (11): iż on y namnieyſzego pocżątku wiáry cżłowiecżey nigdy nie gárdzi/ á owſzem iey pomaga RejPos 245, 244v [3 r.], 245v, 286v; Vcżynili ći co mogli/ zá coſmy iym winni/ ále to barzo máłe ieſzcże tylko początki. BudNT przedm c6; Oczko 11v; Tyś piérwſzą bryłę ćiáłá/ początki máłé/ Y linije człowieká nie doſkonáłé Widźiał KochPs 203; á z máłych początkow w ták wielkie narody y ſzerokość pánowánia vroſli [Sarmaci]. StryjKron 86, 59.

»(na)pi(e)rwszy początek (początki)« (4): Mącz 101c; potrzebá kóniecznie Złéy napiérwſzé początki żądze wykorzenić KochPieś 2; GórnTroas 4; WujNT Hebr 6 arg.

»(na)pi(e)rwszy, naprzedniejszy początek« = podstawowy element (3): Prorok opowieda iż pan náſz nam wſſem łáſkáwą pámięć poſobie zoſtáwił wnáukách zakonu ſwego [...] powiedáiąc iż to ieſt pierwſſy początek wſſelyákich mądroſći. RejPs 165v; RejAp 120v; Napirwey iż ſzukał [Zacheusz] Páná ſwego/ co ieſt nawiętſzy á naprzednieyſzy pocżątek zbáwienia cżłowieká każdego RejPos 351.

Szeregi: »fundament a (ani, i) początek« [szyk 2:1] (3): gdiż wiárá ieſt fundáment á pocżątek wſzytkiego zbáwienia náſzego. RejAp 29v; WujJud 110v, 117. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»grunt i początek« (1): gdyż óná [wiara] wſzyſtkiéy Pokuty iáko y wſzyſtkich poczćiwych y pobożnych ſpraw/ ktore czynimy/ gruntem y początkiem w nas ieſt. BiałKat 376.

»początek a (i) korzeń« [szyk 1:1] (2): Powiadał też [Arystoteles] że pocżątek á korzeń nauki ieſth gorzſki, ale vżytek á owoc iey ſłodki ieſt. BielŻyw 89; WujJud 102v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»początki i postępki« (1): w któréy Hiſtoryéy/ téż wſzytki obyczáie/ téż początki/ y téż poſtępki vpadku ludu onego naydźiećie/ któré v nas w Polſzce być iuż widźićie. OrzQuin Zv.

»początek i przyczyna« (1): KromRozm I K4v cf »początek dać«.

»początki albo przystępki« (1): Haec sunt incunabula oratoriae, To ſą początki álbo prziſtępki ku wymownośći. Mącz 72a.

Wyrażenia przyimkowe: »od początku« (1): iako ná drzewach ćienuchne zaiſte gáłąski s nich wynikáiączą wielką okwitość iábłek/ od poczatku [!] aſz do słuſzney a ſtałey ich wielkośći znaſzaią KwiatKsiąż M2.

»z początku« = od podstaw (3): potrzeba áby [dworzanin] wcżás vcżyć ſie káżdey rzecży pocżął/ á nie v ledákogo ále práwie s pocżąthku/ v czo naylepſzych miſtrzow GórnDworz E6; Nie mnieyſze męſtwo rzecży nábyte záchowáć/ Niżli doſtawáiąc iych z pocżątku prácowáć. ModrzBaz 126.

~ Zwrot: »z początku zacząć« (1): Co áby ſię okazało być prawdą/ iż Bog cżłowieká nam ludźiom vpádłym y ſtráconym/ dał zá wybáwićielá [...]: oto rzecż tę/ práwie iáko z pocżątku/ zácżniemy. CzechEp 292. ~

»za początkiem« (4): Iżeby ta ma pracza daremna nie była. To ieſt żeby ſie thym więtſza ſlawa ięzykowi temu: za tym pocżątkiem popłodziła. FalZiołUng V 119v.

~ za początkiem czego (3): Abowiem obácż ten krociuchny á ſwięty práwie porządek tego to Zácheuſzá w grzechu vpádłego/ ktory Duch s. zá pocżąthkiem oney wiáry iego/ nam ku náuce á ku pocieſze tu práwie ſpráwić á okázáć raczył. RejPos 351, 245, 314. ~

Przen: To, co najważniejsze [w tym: czego (9)] (11): Deſzcz ieſt pocżątek ziemie, zboże rodząc á mnożącz. BielŻyw 136; Pocżątek ſlow twoich ieſt prawda WróbŻołt 118/159; KromRozm II b2; oto ia łamię łuk Helámow/ pocżątek męſtwá iych. BudBib Ier 49/35; Boc to początek zdrowia ieſt/ kto czuie że mu potrżebá lekárżá GórnRozm H3; Bo drudzy dobrego rozumu/ ktory ieſt tego práwá początkiem/ odſtępuiąc: grzechow ktore rozum przyrodzony gánił/ zá grzech nie mieli. SkarKazSej 696b.

W połączeniach szeregowych (2): Prawdźiwéy Exekucyéy przodek y początek/ Przyśięgá Królewſka ieſt: á śrzodek téy Exekucyéy/ ieſt Ołtarz/ Kápłan/ Król: á kóniec iéy ieſt/ ſpráwiedliwość y pokóy poſpolity: y nie może then kóniec z inąd w Polſzce być/ iedno z tego początku/ przez ten śrzodek. OrzQuin C.

Szeregi: »początek i fundament« (2): Początek iſtnośći ábo gruntu Chriſtuſowego, wiárę zowie, iż ieſt początkiem y fundámentem wſzytkiego budowánia duchownego. WujNT 757 marg, 519.

»przodek i początek« (1): OrzQuin C cf W połączeniach szeregowych.

»początek i środek« (1): A gdyżeſmy ten początek [tj. przysięgę królewską] opuśćili/ y ten śrzodek [tj. ołtarz, kapłana, króla] przeſtąpili/ nie nádźiéwaymy ſye z téy Exekucyéy ſpráwiedliwośći/ áni pokoiá OrzQuin C.

a. To, co trzeba najpierw wiedzieć, podstawy wnioskowania (5): A thu będzyeſz miał tylko kſtałt á wizerunk do tego/ á potym ſie práwego gruntu s tych pocżątkow po woli dopytaway. RejWiz AB; To ieſt/ lubo kto od ćiebie ſye vczy/ lubo ty od kogo ſye vczyſz/ muśitá miéć między ſobą obá początek iáki/ od którégo náukę ſwą pocznietá. OrzQuin Tv, T2.

początek czego (2): OrzQuin Tv; A przeto tą náuką żaden mądry gárdźić niemoże/ która s pewnych początków náuki/ poſpolite mnimánie y rozſądek bierze LeovPrzep F2v.

b. Wzór, prawzór (3): Archetypus, Naypirwſza formá/ początek Mącz 471b; ſtąd dopiero przyść do oney iedyney/ iſtotney á naiwyſzſzey/ od kthorey wſzytki pięknośći ſwą piękność biorą: [...] ábowiem thá piękność pocżąthkiem ieſt/ y ſtudnią/ s ktorey wſzytcy cżerpáią/ á iey przedſię áni vbywa/ áni przybywa GórnDworz Mm5.

początek czego (1): Idea, [...] Latine forma, species prima et inchoata Intelligentia, Pochop/ początek xtałtu álbo formy álbo wyobráżenia yákiego. Mącz 164b.

4. Podstawowe wiadomości, umiejętności; rudimentum (rudimenta) Mącz, Calep, Cn; elementum (elementa) Mącz, Cn; initium (initia) Mącz, PolAnt; tirocinium (tirocinia) Calep, Cn; prooemium Mącz; exordium, inchoatio Vulg; incunabula, initiamenta, introductio, propaedeumata, semina Cn (25): Vmiey łuk miernie ciągnąć/ umiey bronią władać/ [...] Nieprzijaciela ſięgać/ a ſam ſiebie ſkładać. Vmiey rzekę przepłynąć/ i row ſnadnie ſkocżić [...]. Takie pocżątki maiąc/ dopiro myſl o tim/ Iako byś i ſam umiał woysko wieſć napotim. KochSat Cv; KwiatKsiąż N3v.

początki (początek) czego (17): v myſl[i]lem ty male kxiązki (w ktorich ſą poczatk[i] nauki krzeſciańſkiey/ potrzebne ku zbawięniu) W.M. przipyſac SeklKat A3; GrzegRóżn E [2 r.]; KwiatKsiąż K3v; Illa initia quae Graece elementa dicuntur, Początki nieyákich nauk. Mącz 170c, 101c, 325d, 359c; Przeto mądrze á ſłuſznie cżynią Páſterze Kośćioła świętego/ ktorzy młodź [...] każą vcżyć Kátechizmu/ zákłádáiąc grunt pierwſzey wiáry świętey/ y vcżąc pocżątkow iey. WujJudConf 199; BudNT Hebr 5/12; CzechEp 132; NiemObr 90, 91; Calep 930b; WujNT Hebr 5/12, 6/1; moglibyśćie iuż dla czáſu miſtrzámi być/ á iednák potrzebuiećie drobney náuki o początkách ſłow Bożych SkarKaz 155a.

początki w czym (1): Tyrocinium. Prima artis alicuius rudimenta – Pierſze wnaukach początki. Calep 1097b.

W przeciwstawieniu: »początek ... koniec« (4): Pocżątkiem tedy każdą naukę obacżić mamy á koniec iey poznać. BielŻyw nlb 11; Ale iáko ten pocżątek wiáry náſzey o iednym Bogu Oycu obálił Szátan/ tákżeć też y koniec o iednym Kryſtuſie [...] przeżeń [!] z gruntu wywroćił GrzegRóżn E, E [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: początki (początek) ćwiczenia, filozofii, (wy)mow bożych (2), nauk(i) (8), słow, wiary (5); w naukach początki; początkow uczyć się; początki (początek) obalić, przyjmować, znać; początkiem obaczyć [co]; nauka o początkach; w [jakich] początkach obierać się.

Przysłowie: ábowiem podobny ieſt koniec początkowi GrzegRóżn E.
Wyrażenia: »dobre początki« (1): Ale ſię to iakmiarz wſzyſtkim vcżącym przydaie/ yż ieſliże ſprzodku nieiákie dobre pocżatki [!] maią/ tedy natichmiaſt o ſobie mnięmaią iakoby wnaukach barzo bieglymi á doſtatecżnymi bili KwiatKsiąż L3.

»małe początki« (1): Znáiąc ty máłe początki/ ſnádniey potym ku znáiomoſći więtſzych przydź możeſz. GroicPorz C3.

»pi(e)rwsze(-y) początki (początek)« (5): Elementa Musices, Elementa Geometriae, Pirwſze początki tych nauk. Mącz 101c, 359c; Abowiem będąc też powinni/ podług dawnośći cżáſu być náucżyćielmi/ záśię potrzebuiećie/ áby was vcżono/ ktore ſą piérwſze pocżątki NiemObr 90; Calep 930b, 1097b; WujNT Hebr 5/12.

Szereg: »najpierwsze żywioły albo początki« (1): yżebyſmy ſię nietylko tych więtſzych a zacznięyſych [!] nauk/ [...] ále też y naipierwſzych żywiołow/ álbo pocżątkow nauk od wybornych á doświatcżonych naucżycięlow vczyli KwiatKsiąż K3v.
5. Przyczyna; źródło; initium PolAnt, Mącz; caput, fons, seminarium Mącz [w tym: czego (32)] (37): Roku cżterzy cżęſci ſą/ ktoregoſz rozdziału pocżątek ieſth Sloncze ſwem biegiem pod dwanaſcie znamion niebieſkich. FalZioł [*8]v, V 8v; BielŻyw 61; GlabGad E2v, K5v; KrowObr 116v, 148v [2 r.]; RejWiz 128; BibRadz Gen 11/6, Eccli 10/13, II 2a marg; [Turcy] Winá nie piją/ iż od niego wſzytki złe rzecży pocżąthkiem bywáią/ to ieſt/ zwády y niecżyſtośći. BielKron 259v; Eſsencia ábo Iſtność ieſt rzecż nie rodząca áni vrodzona áni pochodząca/ á oná ieſt pocżątkiem wſzytkiego GrzegRóżn K3v; Mącz 170c; OrzQuin L4; Prot C2; Tey tedy trefnośći/ ktorey ſie ludzie ſmieią/ żadna ina rzecż pocżąthkiem nie ieſt/ iedno ſzkárádość iákaś á nieprzyſthoienſtwo przyſtoyne GórnDworz O2v; To ſię dla tego tu przypomniało: ábyś wiedział tych trudnośći z Greki pocżątek. SkarJedn 176; która to wilgotność ieſli co mieśiąc precz wyniść niemoże/ wſzyſtki choroby/ co ich iedno ćiérpią/ z ſtego tho początku/ przydáć ſye iém [niewiastom] mogą. Oczko 15v; SkarŻyw 55 marg; KmitaPsal A4; WujNT 217, Iac 1 arg; PowodPr 58 marg.

W połączeniu szeregowym (1): y wprawdźie/ żeć widali [mędrcy] ćiekącé wody/ y ich wielkie ſłyſzeli ſzumy/ ále początki/ przyczyny/ á moc ónę popądzáiącą/ który z nich? Oczko 9v.

W charakterystycznych połączeniach: początek cudności, gniewu (2), grzechu, mądrości, nawrocenia, nieczystości, niemocy, niewolstwa, niezgody, rozdziału, rzeczy, sprawy, świątości (2), trudności, uniżenia, wiecznego potępienia, wojny, wszego (wszytkiego) dobra (2), wszego (wszystkiego) złego (2), wszelakich złości, wszelkiej rozpusty, wszystkich błędów i roztyrkow, wszytkich pokus, wszytkiego, zakwaszenia, zwad, żywota (2); początek niesłaby; pokładać początek, wiedzieć.

Szeregi: »(i) początek i koniec (a. dokonanie)« (2): GlabGad F4v; Owa [miłość] ieſt y pocżątkiem/ y końcem wſzytkiego dobrego. GórnDworz Mm6v.

»okazyja i początek« (1): iż kácerſtwá ſą okázyą y pocżątkiem wſzelkiey roſpuſty żywotá ludzkiego y wſzego złego. PowodPr 42.

»początek a (albo, i) przyczyna« [szyk 4:2] (6): Faces seditionis, Przicziny á początki zwad. Mącz 120b; Tuba belli civilis per translationem, Porwánie/ początek/ á przicziná domowey woyny. Mącz 467c, 37c, 381c; GórnDworz Mmv; A ták gdy przycżyny przą/ oſtátniey cżęśći iáko ſkutku/ przą ſie weſpołek pierwſzey/ iáko pocżątku y przycżynj ſkutecżney/ przą ſie wſzyſtkiego CzechRozm 61v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Iron. (1): [gorzałka] Alchimiyká cnotliwa/ pocżątek mądrośći KlonWor 69.

6. Zainicjowanie (29):
Wyrażenie przyimkowe: »za początkiem [czego a. czyim]« (2): Ták wiele może tho mnimánie/ ktore dwor o kim zá pocżątkiem/ á znakiem łáſki/ ábo niełáſki páńſkiey/ weźmie. GórnDworz M6; RejPos 288v.
a. Wszczęcie zwady, niepokojów społecznych; initium JanStat (27):

początek czyj [= kto jest przyczyną] (1): Boć wie pewnie zwaycá iż pocżątek iego bez wielkiey przygody być nie może RejZwierc 134.

Zwrot: »początek [czego, ku czemu] uczynić, [na kogo] udziełać; początek [od kogo] uczyniony« = initium facere JanStat [szyk zmienny] (2:1;1): y kyedy my szya bracz nyedal y poczathek na szyna mego y namya samego vdzyelal ZapWar [1519] nr 2247; GDy proſtégo ſtanu człowiek zábiie Szláchćicá/ którému żadnéy przyczyny/ áni dowory Szláchćie ku rzuceniu ná śię nie dał/ áni początku ku ſwaru y vderzeniu nie vczynił: niech będźie táki ná gárdle karan. SarnStat 618, 619, 1243.
Wyrażenia przyimkowe: »z początku« (2):

~ z początku czyjego (1): A ták nyemnyeyći w błędźye Luter y Melánchton/ niż ći drudzy/ gdyż z ich początku wſſyſtki ine błędy vroſly. KromRozm I L.

Szereg: »nie z początku ani z przyczyny« (1): iáſnie to ſłowy twiérdząc y mieniąc/ iż nie z początku od śiebie vczynionégo/ áni z przyczyny przez śię dánéy/ chłop ránił/ álbo zábił. SarnStat 619.

»prze [czyj] początek« (1): A chcę, aby Trojanie i Grecy w pokoju Rozeszli się, ponieważ siła cierpią w boju Prze mą zwadę i zaszcie a prze nieprawego Aleksandra początek KochMon 22.

»za [czyim] początkiem« (20): yako yą sbyl slyachethną dorothyą zona slyachethnego marka Cucza skuczow nye gwąlthem alye zayey począthkyem gdy na mya była myeczem golem ZapWar 1511 nr 2099; Ishem ya yeszlym ranyl szlyachathnego Andrzeya szmyerdzy grochow albom mv palyecz vczyon thom vczynyl zayego począthkyem gdy mya nayechal nagospody y gdy mya ranyl ZapWar 1522 nr 2276; Iakom ya sbyl robothnego Iana Nogaya kmyeczia shlachathnego andrzeya Radzikowskiego y ranylem go za yego początkiem wgayu gdy my sią nyechczial dacz. ZapWar 1524 nr 2156, ? nr 2114, 1513 nr 2118 [2 r.], 1514 nr 2122, 1517 nr 2197, nr 2236 [2 r.] (19); BielKron 220.

*** Bez wystarczającego kontekstu (8): Fundamentum, grvnth, początek BartBydg 62; BudNT O2 marg; Calep 848b.

początek (początki) czego (2): Incunabula, Początki káżdey rzeczy. Mącz 72a, 101c.

Szeregi: »od początku aż do końca« = a capite ad calcem, a carceribus (usque) ad metam Mącz (3): A capite ad calcem, Od głowy do pięty/ to yeſt/ od początku áż do końcá. Mącz 32c; A carceribus ad metam Od mieyſcá aż do celu álbo malu/ też/ od początku aż do końcá. Mącz 38a, 219b.

»początek a rzodło« (1): Elementum, [...] Zywiół to yeſt początek á yákoby rzódło każdey rzeczy. Mącz 101c.

Synonimy: 1. b. poczęcie; g., j. źrzodło; k.α. przodek, zakładacz; γ. założyciel; δ. powod, przyczyńca, sprawca; 1. powod, przyczyna; stworca, stworzyciel, źrzodło; 2. pochodzenie, rodzaj; γ. jenealogija, narod, pokolenie, wywod, źrzodło; 3. fundament, grunt, pierwiastek; 5. fundament, grunt, przyczyna, źrzodło.

KW, MP