[zaloguj się]
[pdf]

NAROD (4116) sb m

a pochylone; -ód, -od-.

Fleksja
sg pl du
N nåród, noród nårody, nårodowie
G nårodu nårodów
D nårodowi, nårodu nårodom, nårodum
A nåród nårody
I nårodem nårody, nårodami nårodoma
L nårodzie nårodziéch, nårodach, nårodoch
V nårodzie, nåród nårodowie, nårody

sg N nåród (505), noród (1); nåród : noród Mącz (5:1). ◊ G nårodu (956). ◊ D nårodowi (190), nårodu (7); -owi: -u LubPs (3:1), BielKron (7:4), BielSpr (1:1), PaprPan (3:1). ◊ A nåród (348). ◊ I nårodem (154); -em (12), -(e)m (142). ◊ L nårodzie (111). ◊ V nårodzie (56), nåród (1) KochPs. ◊ pl N nårody (213), nårodowie (196); -y MurzHist, MurzNT, KromRozm II (2), KromRozm III (2), BielKom, GroicPorz, KrowObr (3), GórnDworz (2), KuczbKat (2), StryjWjaz, SkarJedn (17), KochPs (4), SkarŻyw (8), StryjKron (9), KochFr, ReszPrz, WerGośc (3), KochFrag, OrzJan (6), SarnStat, PowodPr (6), SkarKaz (10), VotSzl, GosłCast, SkarKazSej (7), KlonWor, GórnRozm, KochProp (4), KochWr, KochCz (7); -owie RejPs (15), RejFig, RejZwierz (2), RejZwierc (12), ModrzBazBud, PaprUp, ActReg, CzahTr; -y : -owie MiechGlab (2:1), LubPs (7:12), RejWiz (2:1), Leop (11:16), BibRadz (17:33), BielKron (4:6), Mącz (1:1), RejAp (1:17), RejPos (6:21), BudBib (9:32), BudNT (1:6), CzechRozm (17:3), ModrzBaz (2:4), CzechEp (2:1), NiemObr (3:2), ArtKanc (1:1), LatHar (6:4), WujNT (16:1). ◊ G nårodów (549); -ów (3), -ow (1), -(o)w (545); -ów : -ow MurzNT (3:1). ◊ D nårodom (161), nårodum (1) MurzNT; -om (8), -óm (4), -(o)m (149); -om KochCz; -óm GórnTroas, OrzJan; -om : -óm KochPs (2:1), SarnStat (5:1). ◊ A nårody (312). ◊ I nårody (217), nårodami (8); -ami KlonŻal; -y : -ami Leop (13:1), BudNT (5:1), SkarJedn (2:1), SkarŻyw (3:1), StryjKron (6:1), WujNT (8:1), SarnStat (7:1). ◊ L nårodziéch (92), nårodach (11), nårodoch (2); -ach MiechGlab (2), SkarJedn (3), SkarŻyw, StryjKron; -éch : -ach CzechEp (1:1), WujNT (8:1), PowodPr (1:2); -éch : -och LubPs (15:1), BibRadz (9:1); ~ -éch (1), -(e)ch (91); -ach (5), -åch (4), -(a)ch (2); -ach SkarŻyw, CzechEp, WujNT; -åch StryjKron; -ach : -åch SkarJedn (1:2), PowodPr (1:1). ◊ V nårodowie (20), nårody (4); -y KochPs (2), ZawJeft; -owie : -y LatHar (1:1). ◊ du I (cum nm) nårodoma (1) SienLek 195.

Składnia orzeczenia typu: narod był (361), narodzie bądź (35), narod byli (13), narod(zie) bądźcie (3); byli Leop; był, bądź : byli, bądźcie LubPs (22:5), BielKron (58:2), RejPos (49:2), BiałKat (1:1), RejZwierc (17:1), BudBib (11:2), SkarŻyw (12:1), WujNT (12:1).

Składnia zdania względnego typu: narod, który był (38), narod, ktorzy byli (10) narod, co byli (2); co byli BielKron, KochPs; ktorzy byli BiałKaz, ktory był : ktorzy byli RejPs (1:1), BibRadz (5:2), BielKron (2:2), RejPos (8:1), StryjKron (2:2), OrzJan (1:1).

Składnia wołacza typu: narodzie, ciebie (17) RejPos, SkarJedn (15), PowodPr, narodzie, was (6) BielKron, WujNT (3), CzahTr (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Potomek, potomstwo; progenies Mącz, Modrz, Calep; gens Vulg, PolAnt; foetus, partus, tocos Mącz; generatio, natio Vulg (34): RejPs 167; [pierwszy człowiek] Vchylił ſie do złego/ tám wnet dobre ſtráćił/ Iáko to potym drogo wſzyſcy wiemy płáćił. Tákże ten iad iuż ieſt wlan do narodu iego/ Iż záwżdy więcey ciągnie káżdego do złego. RejWiz 133v; Bo iuż żywi pogrzebowániu vmárłych niemogli ſtárcżyć yż wiednym mgnieniu oká/ ktory był naznámienitſſy narod ich [quae erat praeclarior natio illorum] zginął. Leop Sap 18/12, Is 66/8; Y będę iey błogoſłáwił/ á damći z niey ſyná/ Będę iey błogoſłáwił/ á z niey ſię rozrodzą narodowie/ á krolowie ludźi wielkich/ z niey poydą. BibRadz Gen 17/16; Oto náwiedzę Semeiaſzá Nehelámitę y potomſtwo iego/ Zaden z narodu iego nie będźie mieſzkał w pośrzodku ludu tego BibRadz Ier 29/32, Is 66/8; [Sara] pochowáná W Ebronie gdzye tám Abráám kupił mieyſce zá 400. ſyklow ſrebrnych [...] gdzye ſie potym wſzyſcy iego narodowie chowáli. BielKron 13; Progenies, Naród/ Płód/ Dzieći. Mącz 145d, 456d; (marg) Dekret ná cżárthá (–) Iż gdyś ſie ty śmiał pokuśić iuż drugi raz o poſtánowienie moie/ á zwiodłeś tę nędzną niewiáſtę/ oto ia wiecżną nieprzyiaśń [!] położę miedzy tobą á miedzy nią/ y miedzy narodem twoim á narodem iey RejPos 101v, 42; y pocżełá Rebeka żoná iego. [...] Y rzekł iey Iehowá: dwá narodowie w żywocie twoim BudBib Gen 25/23; ModrzBaz 66v; Calep 856b.

narod czyj [w tym: przymiotnik od imienia (4), G imienia (2)] (6): BiałKat a4; Ten cię ſam wybáwić ma/ iákoſz y zbáwił pierwszy narod Noego w Korabiu z HVR Chaldeyſkiego StryjKron 125. Cf »narod Adamow«.

Zwrot: »rozmnożyć naród; rozmnożenie narodu« = generatio fit Vulg (1;2): Abowim nie Izmáel/ ále Izáák właſny ſyn będzye vcżeſnikyem obyetnice/ kthoram ya o rozmnożeniu narodu tobie wydał. GliczKsiąż B3, B3v; BudBib 4.Esdr 2/6.
Wyrażenia: »narod Adamow, Jadama« = człowiek (3:1): Abowiem żadny národ ádámow niezrowna foremnoſćią ſtobą á obfituiące ſą wſſey łáſki vſtá twoie RejPs 67v, 133v; Toć ieſt twoiá Ewangelia y dobra nowiná/ Kolędá/ y Nowe láto twoie/ Narodzie nieſzcżeſnego Iádámá SkarŻyw 1, 2.

»kukułczy narod« = pozamałżeńskie dziecko żony (1): Oćiec ſię przypátruiąc iák pokrzywká właſny: Widząc Kukułcży narod y duży y kraſny: Miłuie páśierbiętá/ á wzgardza rodzone KlonWor 61.

Szeregi: »narody i dzieci« (1): z iego [Abrahama] krwie y potomſtwá/ wyniść miał ſyn ten táki/ z ktorego y błogoſłáwieńſtwo/ ná wſzytki Narody y dzieći Iádámowe wylać/ á przeklęctwo przyrodzone zgładzić przezeń/ y vpadek rodzaiu ludzkiego nápráwić ſię miał. SkarŻyw 2.

»i naród i pokolenie« (1): y národ iego y na potem ine pokolenie iego niemiáło z ſkrolewſkiego [!] ſtolcá wyſtępić. RejPs 199v.

»narod i syn« (1): [Syna Bożego pismo zowie] Narodem y Synem Dawidowym BiałKat a4.

W przen (1): [Krystus i apostołowie ludzi grzesznych zowią] mężoboyce/ narod z oycá Dijabłá/ ſlepi wodzowie/ drzewo niepożytetzne KrowObr C3.
Przen: Zakonnice i zakonnicy (1): [o św. Pauli] Iákom tego godná ábych w tey ſie iáſkini modliłá/ w ktorey Pánná Bogá porodziłá? [...] tu mieſzkáć będę. [...] Duſzá moiá iemu żyć/ y narod moy iemu ſłużyć będzie. Tám [...] potym nábudowáłá klaſztorow męſkich y pánięńfkich SkarŻyw 140.
a. O Chrystusie (4): zeſlę tobye táki narod/ ktory ſie tylko pocżnie ze krwye á s pokolenia ſámey białey głowy. RejPos 270v.
Wyrażenie: »narod święty« [szyk 2:1] (3): mogłábyś ſie byłá vcieſzyć y s potomſtwem ſwoim/ iż ſie iuż pełnią tobie ony w Ráiu obietnice twoie/ iż ſie iuż zácżyna on narod ſwięthy/ obiecány ná zbáwienie twoie RejPos 273, 163v, 272v.
Szereg: »narod a syn« (1): A ten ſtolec/ á to potomſtwo Anyoł pánnie thu opowieda/ iż miał opánowáć ten ſwięty narod/ á ten ſwięty ſyn tego Bogá/ o ktorym iey tu od niego opowiádáć racży. RejPos 272v.
b. O ptakach (1): iákie miłośći [ptaszęta] okázuią nád narodem ſwoim. LubPs A5.
2. Rodzina, ród; pochodzenie; genealogia Vulg, PolAnt, JanStat; propago, prosapia Calep; cognatio, generatio Vulg; familia, gens PolAnt; genus Modrz (728): Bo knam przyſtáną yni národowie iáko Gálaad y Manaſſes y Ephraym możnoſć głowy náſſey. RejPs 88v, 32v, 111, 134v, 199; Iakob dziękuie panu Bogu za ſzcżęſną nowinę/ y iedzie do Egiptu ze wſzem narodem RejJóz P6, C2, Pv, P5, P7, P7v; MurzNT 11; BielKom E5; Aby zakon od Páná dány przez ręce Moiżeſzowe/ w narodzyech ſwych ſynom/ á ſynowie drugim ſynom oznáymowáli á pilnie gi chowali. LubPs R5v marg, B2, F2v, M3, O6, R5v (10); Drudzy ſie chłubyą herby/ narody ſtáremi/ A wizytko álleguiąc záwżdy przodki ſwemi. RejWiz 97, 100v, 164v; Leop Ex 30/8, 10, 31, Sap 12/10, Ier 33/24, Eph 3/3, 1.Tim 1/4; NIe dármo Oſtrorogi/ ten narod przezwano/ Bo wizytko około nich/ oſtro zákowano. RejZwierz 55, 59v, 77, 77v; wywiedli Ráháb y oycá/ y matkę iey/ bráćią y to wſzytko co było iey/ tákże y wſzytek iey narod/ á odwiedli zá namioty Izráelſkie. BibRadz Ios 6/23; Ierſyaſz/ Eliaſz/ y Lechry/ ſynowie Ierohámowi. Ci wedle ſwych narodow byli naczelnieyſzy/ y mieſzkáli w Ieruzálem BibRadz 1.Par 8/28; ieſliż dźiateczki w ſwey woley y wnieumieiętnoſći nádętymi będą/ ſláchetność narodu ſwego oſzpeczą. BibRadz Eccli 22/8; będźie wezwan Iánem. Tedy do niey rzekli/ Zadnego nie máſz w narodźie twym coby go nazywano tym imieniem. BibRadz Luc 1/57, Gen 17/7, 12 [2 r.], 21/13, 24 arg, 35/11 (17); á ieſliby to ſzło o przednieyſzy narod/ tedyby przyſzło ná Dátáná y Abironá/ ktorzy ſą z narodu Ruben BielKron 41; Przynieſli tedy [Żydzi] s káżdego narodu po rozdze/ y Aaron z narodu Lewi/ náznácżone piſmem BielKron 41v; Rozdzielił też Moiżeſz kroleſtwá ony miedzy lud Izráelſki/ według narodow ich. BielKron 43V; Sędzye á Miſtrze będzyecie mieć nád ſobą/ w káżdym narodzye z oſobná BielKron 44v; Zon nie poymuycie iedno s ſwoich narodow dwunaſcie BielKron 44v; Potomkowie Iozefowi pocżęli mowić iż máły dzyał ná nie przyſzedł/ mowiąc: że w ich narodzye wielki ſie lud rozmogł. BielKron 48; [Roboam] tylko od narodu Iudowego á Beniáminowego krolem wybran/ á dzyeſięć inych narodow Zydowſkich wybráli ſobie inego krolá Hieroboám BielKron 82v, 3v [3 r.], 4, 6v, 12v [2 r.], 13 (52); yeſliże niektorych [imion] od ſtárſzych ſwych doſtáli/ tedy ye yákoby narodu dziedźicżne ná potomki pewną wiárą przenaſzáyą. KwiatKsiąż A, A2; Familia, Czeladź/ Rodzay. Noród/ Dóm/ Pokolenie, Ut Celebris familia, Poważny dóm. Mącz 117c; Y vſłyſzałem licżbę naznácżonych/ ſto y cżterdzieśći y cżterzy tyſiące ze wſzytkich narodow ſynow Izráelſkich [ex omni tribu filiorum Israel Vulg Apoc 7/4] RejAp 65v, AA4v, 181, 182 [2 r.]; A ták káżdy z was weźmi báránká niepomázánego/ á będziecie gi ieść w narodziech ſwoich. RejPos 141; do cżwarthego pokolenia chcze ſie mśćić záwżdy nád narodem ich RejPos 175, 16, 18v [2 r.], 25, 28v, 38v (24); BiałKat a4, 66; BielSat C4; Znácżąc tho/ iż nie naród/ nie mieyſcze ſláchći cżłowieká/ iedno cnotá á obycżáie. RejZwierc 52v, 2, 257; Słycháłámći ia moy Pánie ieſzcże od porodzenia mego wpokoleniu narodu mego [in tribu familiae meae]/ iżes ty Pánie obrał ſobie ze wſzech narodow Izráelá BudBib Esth 14/5; Strzeſzże ſię ſynu moy wſzelákiego cudzołoſtwá/ á naprzod ſobie wezmi żonę znarodu przodkow twoich/ y nie poymuy ſobie żony obcey BudBib Tob 4/13, 2.Esdr 7/4, Ez 25/10, Tob 4/13, Eccli 44/11, 12; WierKróc A4; Oſtátne plemie/ oſtátni Krol/ oto vmárł/ że iuſz nie Krolá/ ále narod onych zacnych Krolow w nim chowamy. BiałKaz H2v; CzechRozm 75 [2 r.], 149v, 152v, 174; godźi ſię áby káżdy Sláchćic o tem ſobie rozmyślał/ iż nie ták dálece narodowi iego Rzecżpoſpolita vrzędy dawa/ iáko narodu iego cnoćie [non tam generi suo ... quam generis sui virtuti] ModrzBaz [41]; SkarJedn 31; KochPs 168; SkarŻyw 241, 271, 346; wſzyſtek narod wielkich Kniáziów Rezanſkich ktory trwał y kwitnął przes kilko ſet lat z gruntu zniſzczał y zginął. StryjKron 395, 115; CzechEp 3; WerGośc 258; BielRozm 22; ActReg 46; Prosapia ‒ Narod, linia powinnowacztwa. Calep [863]b, 689a, [860]b; Wątpćiéſz teraz W.M. ieſli możećie o dźiélnośći ſwoiéy: á naród ſwóy ieſli chcećie/ lekce ſobie poważayćie OrzJan 46, 121; KołakSzczęśl C3; WujNT Hebr 7/6; SarnStat 993; CzahTr F3; Sceptrum trozębe/ ſzedźiwy Bog ſwoię Ma w ręku zbroię. Niech błaga kto chce narod iego krewki/ Zbeſtwione wnucżki/ świędźiwe iątrewki: Po łono Pánny á oſtátek ryby KlonFlis B3.

narod czyj [o pochodzeniu] [w tym: G sb (24), ai poss (8), pron poss (7)] (39): Gdychmy mu wylicżali narod oycza ſwego Barzo mu było miło iakos ſluchać tego RejJóz M7v; Máttheuſz ś. nie wypiſał porządnie narodu Kryſtuſowego iáko Lukaſz święthy gdyż tylko okazał iáko Iezus Kryſthus poſzedł z Dawidá BibRadz II 2a marg; Zydowie thylko przypomináią narod męſzcżyzn/ ále y narod Maryiey tu ſię zámyka BibRadz II 2b marg, I 148v, 1.Esdr 8/1, Matth 1 arg, 1; BielKron 3v marg, 74v, 117v, 125, 136v (8); á káżdy áby pytał narodu ſwego RejPos 102, 271v [3 r.], 273 [2 r.]; CzechRozm 145v, 150 [2 r.], 152v, 153, 153v [2 r.] (9); SkarŻyw 241; StryjKron 31, 355; WujNT przedm 33, s. 4 [2 r.], Act 7/13, Zzzzzv.

W połączeniu z nazwą rodu [w tym: z imieniem lub nazwiskiem protoplasty N (92), G (20), z przymiotnikiem dzierżawczym od imienia (94); narod + określenie (193), określenie + narod (13)] (206): Tám że wynioſę ku gorze wywyſſenie národu Dawidowego RejPs 199v, 126, 173; Potifar pyta o narod y o Boga Iozepha. RejJóz C; GliczKsiąż P7; Ten co potomſtwu Izráel ná wſſem błogoſłáwił/ A nád narodem Aaron możność ſwą obyáwił/ Ten Pan błogoſłáwi wſſytkim co ſye boyą yego LubPs aa, D2, F2v, M4, N6, P5v (21); RejWiz 163v; Nachorá Brátá Abráhámowego narod/ wylicza ná końcu. Leop Gen 22 arg; A te ſą narodowie Lewi podług fámiliey ich [hae autem cognationes Levi secundum familias eorum]. Leop 1.Par 6/20, 1.Reg 25/3; WIśniowieckich to narod/ oſobliwy bywał RejZwierz 92v, 89, 89v; TEnći ieſt poczet narodow Adamowych [liber generationum Adam] od onego czáſu/ w kthory Bog człowieká ſthworzył BibRadz Gen 5/1; náleźli przewyborne y obfite paſze/ á źiemię przeſtroną y ſpokoyną/ y rodzáyną w kthorey przed tym mięſzkał narod Chámow. BibRadz 1.Par 4/40, Gen 4/19, I 4a marg, Gen 11/10, 19/38, I 218v (10); záprawdę dźielny y godny narod tych to Pánow Felſztyńſkich ieſt OrzRozm S; widząc ſynowie Boży cory ludzkie (to ieſt ſynowie Sethowi dzyewki z narodu Kaimowego) iż ſą piękne/ bráli ie ſobie zá żony BielKron 4; LVdowikus trzeći Arnolfow ſyn oſtátecżny/ z narodu Kárłá wielkiego BielKron 173; iuż był práwie zginął ná ten cżás wſzyćiek narod Othomanow/ by byli iego ſyny młode do oſtátku wygłádzili BielKron 241v, 6v, 7 [2 r.], 13v, 19, 19v (111); KwiatKsiąż E4; RejAp 51 v [3 r.], 85v, 193, 194v; O narodzye tey pánny máło ſie nam pytáć trzebá/ bo to rzecż ieſt nieomylna/ iż byłá z narodu Dawidowego RejPos 271v, 17v, 21, 269v [2 r.], 271v [5 r.], 304; BiałKat 13, 33v, 66, 186, 190v; Narod Zborowſki ten Herb záwżdy máią/ A też ſie pewnie nigdy nie ſlizáią RejZwierc 210v; A był to narod tych Reyow záwżdy ćichy/ ſkromny/ poććiwy RejZwierc 273v, [282]; BudBib 1.Mach 7/14; BiałKaz I2v; CzechRozm 110, 150; SkarŻyw 180, 241, 269, 362, 368 (8); Bieliki wſpomináiąc krotko národ Iágełow piſze/ iż ſię Olgerdowi doſtáło Krewo StryjKron 462, 11, 115, 427; CzechEp 318; KochMuza 26; WerKaz 296 [2 r.]; ArtKanc G2v; Mężowie bráćia/ ſynowie narodu Abráámowego/ y ktorzy miedzy wámi boią ſię Bogá/ wamći ieſt poſłáne ſłowo zbáwienia tego. WujNT Act 13/26, Apoc 22/16; według Boga á łáſki iego/ narod z Izááká y Iákobá/ Bogu do chwały iego obrány/ w błogoſłáwieńſtwie duſznym przodkował PowodPr 13, 61.

W połączeniu z rzeczownikiem lub zaimkiem osobowym [w tym: [kto] z narodem ([czyim]) (11), [kto] i narod ([czyj]) (7)] (18): Iudas prżyechawſzy do Iozepha na przod powiada iż iuż oćiecz iedzie y z narodem RejJóz P7; Leop Esth 16/13; Lecż vpátrzywſzy cżás thedy ćię ſpołu y narod twoy [tibi et genti tuae] zacnie wywyżſzę. BibRadz 1.Mach 11/42, Gen 43/7, 4.Esdr 3/7; BielKron 72v; A vbogiego á pokornego Noego oſádził znowu ná niey [ziemi]/ y z onym narodem iego. RejPos 200, 20v, 266v; BiałKat 168v, 186; BielSat M4; RejZwierc 254v, 263, 263v; BialKaz L; BielSjem 34; CzahTr A3v.

W połączeniach szeregowych (20): MurzNT 11; Ieſliże nieſpráwiedliwie przyſięgaſz/ day Pan Bog áby twoie dźieći/ y przyiaćiele twoi/ y narod wſzytek twoy nieprzyſzli między dźiedźictwo Abráhámowe. GroicPorz aa2v; RejWiz 26v, 100; Z ſynow IZACHAR/ po narodziech fámiliách/ y domach przyrodnych ſwoich [per generationes et familias ac domos cognationem suarum]/ [...] nálicżono pięćdzieſiąth/ y cżterzy tyſiące/ y cżterzyſtá. Leop Num 1/28, Num 1/30, 32, 34, 36, 42, 46; Cić ſą ſynowie Chám według ich domow/ ięzykow/ źiemie/ y narodow. BibRadz Gen 10/20, Gen 10/31; RejPos 271v, 300 [2 r.]; RejZwierc 33v; A nád inne miłe cżłeku rzecży/ namilſza ieſt oycżyzná/ narod/ y dom/ y powinni SkarŻyw [282]; SkarKaz 519a; vpadek wſzytkich doſtátkow wáſzych/ bráćiey wáſzey y narodu wáſzego/ żony y dźiatek wáſzych/ iáko was do zgody nie przywodźi? SkarKazSej 673a.

Zwroty: »być z [jakiego], [jakiego] narodu; będący [jakiego] narodu« [w tym: z imieniem protoplasty lub przymiotnikiem dzierżawczym (13)] = esse ex familia PollAnt (20:8;1): RejJóz C; LubPs ce2v; KrowObr B3; á mąż iey lepak okrutny/ zły/ y bárzo złośćiwy/ á był z narodu Káleffowego [de genere Caleb]. Leop 1.Reg 25/3; BibRadz I 353v, Luc 2/4; á ktorzy byli proſtego niſkiego narodu y vbogiego/ zwano tákie Plebei BielKron 99, 41 [2 r.], 42, 64, 70v, 183v (10); RejAp 51v; RejPos 17v, 21, 271v [3 r.], 300; Agátokles on zacny krol iż był zduńſkiego narodu/ záwżdy garnek gliniány kazał ná ſłużbie miedzy ſrebrem ſtáwiáć RejZwierc 53v; BielSpr 52v; CzechRozm 150; OTomanus będący narodu proſtego/ Przyſzedł potym zá ſzcżęſeiem do ſtanu wielkiego PaprPan T3v; SkarŻyw 241; PaprUp A4v.

»być z narodu jednego« (1): Byli też nas dwá brácia z narodu iednego/ Synowie Eliábá cżłeká pocżćiwego. RejWiz 160.

»z [jakiego] narodu iść (a. pość, a. wyniść), idący« [szyk zmienny] (12:3): S tychże zacnych narodow/ ſzli Dániłowicy RejZwierz 81v; BibRadz I 148v; Kroleſtwo drugie rzecżono Iudá/ dla vcżćiwośći krolow/ iż s tego narodu poſzli BielKron 82v, 4v; Mária pánná ſwięta: [...] poſzłá z narodu Dawidowego RejAp 51v, 181v, 183v, 194v; á wieſz iáko ia z dawná z wielkiego narodu idę? RejZwierc 52v; żeby nikt obcy á znarodu Aaronowego nieidący przyſtąpić do ołtarza y ofiáry á kádzenia cżynić nieśmiał SkarŻyw 492, 180, 230, 241 [2 r.]; StryjKron 407.

»iść [z kim] z narodu jednego« (1): bo by mu wedle zakonu nie mogłá być poſlubioná by byłá nie ſzłá poſpołu z nim z narodu iednego. RejAp 52.

»iść narodem« (1): ták długo nie mógł być żyw Sem/ tylko potomſtwo iego ſzło narodem Páná Kryſtuſowym áż do Dawidá. BielKron 11v.

»rozmnażać (a. rozmnożyć) narod; rozmnożyć (a. rozkrzewić) [kogo], rozmnożony w narod (wielki); rozmnożenie narodu; narod rozmnożony« = facere ingentem Vulg, PolAnt; esse ingentes PolAnt [szyk zmienny] (6;2:1;1;1): od nyego ſye pocżnye rozmnożenye potomſtwá á narodu twego GliczKsiąż B3v; Leop Gen 21/13, 18; A ták wy rozradzayćie ſię/ y rozmnażayćie narod wáſz ná źiemi/ á bądźćie płodnemi ná niey. BibRadz Gen 9/7, Gen 21/18; RejPos 42, 44, 100v; Y rozmnożę ćię w narod wielki/ y vbłogosłáwię ćie BudBib Gen 12/2, Gen 17/16; PowodPr 13.

»wieść (a. wywodzić) narod« [w tym: z kogo (2), od kogo (1), z czego (1), skąd (1)] [szyk zmienny] (5): IEnamim/ [...] Cirene Miáſto záłożył/ ſkąd Cygáni narod ſwoy chcą wywodzić StryjKron 11; Celtiberi od Tubálá Syná Iafetowego narod wiodą StryjKron 16; Połowcowie/ [...] z Gotow narod wiedli. StryjKron 261, 667, 742.

»narodem się wywieść« (1): Gdy kto dźiedźiczne imienie długo trzyma/ przywileiu ná nie vkázowáć mu nie potrzebá/ narodem ſię ſámym wywiedźie. SkarKaz 241a.

Wyrażenia: »[kto] narodu, z narodu dawnego« [szyk 1:1] (1:1): KTo znał Boratińſkiego/ onego ſławnego/ Káſztellaná Bełſkiego/ z narodu dawnego. RejZwierz 57; Pocżćiwe ná wſzem życie y nie máſz co winić/ W tym pocżćiwym cżłowiecże dawnego narodu PaprPan F4v.

»dom narodu« (1): Z ſynow też Efraim było dwádźieſćiá tyſięcy y ośḿ ſet ludu godnego ku boiowi/ y mężów ſławnych tych w domiech narodow ich [in domo familiarum suarum] BibRadz 1.Par 12/30.

»narod kapłański, ofiarowniczy, prorocki« [w tymi z narodu [...] (3)] [szyk 3:1] (2:1:1): BielKron 64, 94; od tego narodu kápłáńſkiego/ ná ktorim w ten cżás w żydoſtwie wiele należáło/ miał [Chrystus] nawięcey przeſládowánia vćirpieć. RejPos 46v; iáko ich wiele do niego [Izraelitów do Antyjocha] á ieſzcże z narodu Ofiárownicżego przyſtawáło/ y z nim bałwánom iego ofiárowáło CzechEp 369.

»kmiecy, chłopski narod« [w tym: narodu, z narodu [...] (2:1)] [szyk 2:2] (3:1): A ieſliby w tym Klaſztorze niebyło Sláchćicá ták godnego/ [...] tedy obráć zakonniká narodu kmiecego/ godnego byle Polaká. UstPraw B; BielKron 209; BielSat D4v; TVrcżyn [...] ſie márnie zácżął z narodu chłopſkiego. RejZwierc 241v.

»narod krolow, krolewski« [w tym: ([kto]) z narodu [...] (15)] = genus regale, semen regni PolAnt [szyk 15:3] (10:8): Roſkazał też Krol Aſpenázowi przełożonemu nád ſwemi komorniki/ áby przywiódł z ſynow Izráelſkich/ y znarodu Krolewſkiego y z kſiążęcego Młodźieniaſzki BibRadz Dan 1/3, 4.Reg 25/25, I 353v; tego to Háoloná żoná byłá z narodu onych trzech Krolow/ co Iezuſá náwiedzáli w Betlehem. BielKron 439, 78v, 93, 144v, 168v, 174v, 242, 384v; RejAp 174; RejPos 25; BudBib 1.Mach 3/32; Krolowſki narod świętego Rupertá SkarŻyw 230 marg, 230, 241; StryjKron 407.

»księgi narodu« (3): Nálazłem theż y Kſięgi narodu [librum genealogiae] onych ktorzy przedtym przyſzli BibRadz 2.Esdr 7/5; Kſięgi narodu Páná Kryſtuſá ſyná Dawidowego od Abráámá BielKron 144; BudBib 2.Esdr 7/5.

»z narodu niewiadomego« (1): HOnoryus wtory rodem Imolenſis/ ácżkolwiek z narodu niewiádomego/ wſzákże ſpráwował ſtolec Papieſki dobrze y bogoboynie BielKron 180v.

»z pierwszego narodu ludzie« (1): Z pierwszego narodu ludzie byli miłoſierni [sed hi viri miserieordiae]/ ktorych dobre ſpráwy nie przyſzły w zápámiętánie. BudBib Eccli 44/10.

»narod poczciwy« (2): LubPs cc6v; DRohicżáńſcy to narod/ záwzdy był pocżćiwy RejZwierz 85v.

»z podłego narodu« (1): Saul też był ſynem roku iże ſie dopiero ná on cżás iákoby nowo vrodźił/ gdy z podłego narodu y nieznácżnego domu/ znácżnym y wielmżnym zoſtał CzechRozm 140.

»prawy narod« (1): práwać corká Antygenowá y Eufrázyey: práwy narod twoy Ceſarſki SkarŻyw 225.

»prosty narod« [w tym: być z prostego, prostego narodu (5:3); [kto] prostego, z prostego narodu (6:4)] [szyk 15:5] (20): Trybunaći od poſpolſtwá proſtego narodu s Pátrycyuſy kłopot mieli o zwirzchnośći BielKron 119; Licynius Stolon zoſtał Ráycą napirwfzym z narodu proſtego/ to ieſt s Plebeuſzow. BielKron 120v; Ieſzcże y dziś w thych kráinách doſyć Słowieńſkiego ięzyká miedzy proſthym narodem BielKron 342, 99, 119 [2 r.], 152, 183v, 198v (14); BielSpr 52v; PaprPan T3v; PaprUp A4v [2 r.]; áby ludźie narodu proſtégo [homines plebei JanStat 199] do głównych Kośćiołów dawáni nie byli SarnStat 180 [idem] 197.

»przedniejszy (a. starszy) z narodu, w narodzie« (3:1): Cić wſzyſcy ſą ſynowie Aſſerowi przednieyſzy w narodźiech ſwych [principes domus familiarum electi] BibRadz 1.Par 7/40, 1.Par 23/24; przyſięgli im zá pokoy Iozue/ Eleázár/ y ſtárſzy z narodow. BielKron 47v, 32v.

»z rycerskiego narodu« (2): nie ma bydź żaden w Rádźie náſzéy/ iedno z Rycérſkiégo narodu [ex militari genere JanStat 269]/ ták Duchowny iáko Swietcki. SarnStat 35 [idem] 71.

»narod szlachecki« [w tym: [kto] narodu, z narodu szlacheckiego (13:3)] = nobile genus Modrz; nobilis genealogia JanStat [szyk 13:6] (19): Iędrzey Zebrzydowſki/ [...] ieſt tzłowiek zacnego narodu ſlácheckiego KrowObr B3; Zbiegowi z narodu Slácheckiego ma mu być dan gleyt krolewfki dla ſpráwoty niewinnośći álbo wyſtępku iego. UstPraw E4, B; Záś z iąwſzy z bogáctw ludźi bogátych gorne mnimánie/ z narodu ślácheckiego nádętość y wyſoką myśł [!]/ z moznieyſzych pychę/ porownáią śię zwierzchni y zacni z niżſzemi ModrzBaz 19; GórnRozm E4v; ActReg 44; zamków/ áni dźierżaw żadnych zwiérzáć ſie niechcemy/ iedno Polakóm ſzlácheckiégo narodu ośiádłym SarnStat 74, 239, 417, 450, 696, 743 (10); VotSzl C2v, C3, D2.

»narod wielki« = gens magna Vulg, PolAnt [szyk 9:2] (11): Leop Gen 21/13, 18; Y Rzekł Pan ku Abrámowi. [...] A ia z ćiebie wywiodę narod wielki/ á będęć błogoſłáwił BibRadz Gen 12/2, Gen 18/18, 21/18; RejZwierc 52v; BudBib Gen 12/2, I 6 b marg [2 r.]; SkarŻyw [282]; PowodPr 13.

»zacny narod [w tym: ([kto]) narodu zacnego (3), być narodu zacnego (2)]; zacność narodu« = nomen generis Modrz [szyk 14:6] (14;6): KrowObr BB, 134v; A ieſt iśćie zacnego narodu młodzyeniec/ Páná Simulatorow rodzony ſieſtrzeniec. RejWiz 75; bowiem ſzkodá tego/ Kiedy nam ſchodzą domy/ narodu zacnego. RejZwierz 89, 52v, 81v; OrzRozm L4; Prot Bv; RejAp 194v; Niech ſie żaden nie chłubi zacnoſcią narodow ſwych/ wſzytko to nie ieſli ſie około niego ſámego ty zacnośći nie okázuią. RejZwierc 145, A2, 52, 52v, 240, 254v; BiałKaz H, L4; PaprPan B2v, Ee2; ModrzBaz 3v.

Szeregi: »bracia i narod« (1): tham go [Józef Jakuba] obłápił y pocáłował z wielkiey radośći/ tákież brácią y wſzytek narod. BielKron 18.

»dom i (a, abo) narod« = domus et familia PolAnt [szyk 9:4] (13): LubPs M3; BibRadz Luc 2/4; Iż ſłuchay moiá miła dzyewecżko/ á bądź pilná/ á nákłoń vchá ſwoiego/ á opuść narod ſwoy/ y dom oycá ſwoiego RejPos 231v, 20v [2 r.]; RejZwierc A2, 254v; CzechRozm 140, 150; ieſli cżego inſzego wtem więcey pátrzą/ to ieſt/ ábo bogáctwy/ ábo iákim inſzym ſzcżęśćiem / zacność domu ábo narodu ſwego záchowáć [nomen generis retinere volunt]/ tedy ie proſto zgołá Oligárchią zową. ModrzBaz 3v, 81; Widząc go ták nędznym drudzy iego ſąśiedzi/ ktorzy dom y narod iego ználi: wielce ſię z niego vrągáli SkarŻyw 75, 241.

»narod, (i, albo) familija« [szyk 2:1] (3): I byłá wſſyſtká ſummá ſynow Iſráelſkich/ [...] po ſześć kroć ſto tyſiąc/ y trzy tyſiące/ pięć ſeth y pięćdzieſiąt mężow. Procz Leuitow po wſſyſtkich narodziech y fámiliách ſwoich [in tribu familiarum suarum] Leop Num 1/47; BielKron 239; SarnStat 10.

»jeneloija i narod« (1): a poczęła ſie z nowu Genelogia y Narod Wielkich Xiędzow Litewſkich y Zmodzkich z Herbu Columnow StryjKron 365.

»korzeń i (a) narod« = radix et genus Vulg [szyk 3:1] (4): Oto nie płácż/ oto ieſt Lew ktory zwyciężył z narodu Iudá á s korzeniá Dawidowego. RejAp 51v, 193; CzechEp 318; WujNT Apoc 22/16.

»narod i kraina« (1): Ruben powiada o ſwim narodzie y krainie RejJóz M2v.

»krew i (a, ani) narod« (6): RejWiz 100; RejPos 102, 117v, 179; do dzieſiaci lath Krwie Zborowſkich ani narodu ich w Polſcze bic niemialo PaprUp F4v; Sanguis ‒ Krew. Narod. Calep 943b.

»narod i blisko krewne« (1): A ty też królewno gdy ták będzieſz obraná ſluchay á miey tę rzecz ná pieczy/ á iuż opuſć wſſytek národ ſwoy y bliſko krewne przyiáćioły ſwoie. RejPs 68.

»narod i mieszkanie« = habitatio et genealogia PolAnt [szyk 2:1] (3): To práwo wieczne będziećie mieć/ we wſſyſtkich narodziech y mieſſkániach waſſych [in cunctis habitaculis et generationibus vestris Lev 23/21]. Leop ZZ3v; BibRadz 1.Par 4/33; ArtKanc P18.

»pokolenie i (a, abo) narod« = gens et tribus Vulg [szyk 6:3] (9): BibRadz Gen 10/32; RejAp 85v; RejPos 17v, 158, 271v; Oddzielił teſz iedno pokolenie y narod Aaronow/ áby zniego ſamego y ze krwie iego kápłany mieli SkarŻyw 482; drudzy ná Xiążę Włádiſławá Opolſkie wotowáli/ iż ći wſzyſcy z ſtárodawná z pokolenia y z narodu Krolow Polſkich genealogią wiedli. StryjKron 427; WujNT Matth 24/30, Apoc 7/9.

»narod i (a) potomstwo (a. potomkowie)« [szyk 7:4] (11): RejPs 173; GliczKsiąż B3v; LubPs aa; RejPos 20v, 42, 272v; BudBib Esth 9/28; [Gedymin] był właſnym Synem [Witena] nierozerwáną Genealogią z narodu y potomſtwá Xiáżąt [!] Rzymſkich StryjKron 385, 115; KołakSzczęśl B3v.

»narod i przodkowie« (1): Krol wáſz/ rządźićiel/ y opátrzyćiel was/ ktorego narod y przodkowie wą ſto ośmdźieśiąt y śiedm lat roſkázowáli. BiałKaz H2v.

»nie stan ani (i) narod« [szyk 1:1] (2): RejPos 300; Vczy Chrześćijáńſkich obyczáiow; áby zwlokſzy z śiebie ſtárego człowieká/ [...] Oblekli ſię w nowego: w ktorym nie máſz roznośći narodow y ſtanow. WujNT Col 3 arg.

»trybus albo narod« (2): rozdzyelę ie [Symeona a Lewi] w Iakobie á roſproſzę w Izraelu/ to ieſt/ iż káżdy ſwoy Trybus álbo narod będzye miał oſobny. BielKron 18v, 52v.

W przen [czyj] (2): Wielki narod ſmokow Arabſkich [nationes draconum Arabum Vulg] wynidźie z wielkośćią wozow BibRadz 4.Esdr 15/29.
a) W opisie gwiazdozbioru (1): ALe áni Cepheów naród vtrapiony Będźie leżał ná ſtronie zgołá niewſpomniony. KochPhaen 7.
a. Członek plemienia (1): MOgliby ſnadź Slężacy/ narodowi ſwemu/ Sławnemu Pretwicowi/ Rycerzowi temu/ Dawáć dań/ z iego ſławy RejZwierz 78v.
b. Pokolenie; generatio Vulg, PolAnt (88): Dobroć á ſpráwy yego/ narod narodowi/ W wyelkiey chwale opowye y zacnye wyſłowi [generatio et generatio laudabit opera tua Vulg Ps 144/4] LubPs ee6v; A rozgniewawſſy ſie Pan ná lud Ilráelſki/ wodził go po puſzcży cżterdzieśći lath/ aż wyginął wſſyſtek on narod/ kthory cżynił złe rzecży przed oblicżnośćią iego. Leop Num 32/13, Deut 1/35, Iob 8/8; BibRadz Ps 144/4; Narod ſchodzi á narod náſtawa [Generatio praeierit, et generatio advenit Vulg Eccle 1/4]/ á zyemiá ná wieki ſtoi. BielKron 79; WujNT Matth 24/34, s. 191 marg [2 r.].

Połączenie: »od narodu (aż) do narodu (a. narodow), miedzy narody, w narody, po narodziech; z narodu (aż) w narod(y), do narodu, na narody; narod(y) a (i) narod(y)« = a generatione in generationem, generatio ac (a. et) generatio Vulg, PolAnt (16:1:1:1;5:4:1;4): RejPs 126v, 213v; Ia też ſam będę pámyętnik imyenyá twoyego/ Od narodu do narodu tu cżaſu káżdego. LubPs M3, Q4, T5v, X2, X3v, Y3v, dd4, ff; Iż thu wiernie nábyte dobro krześćiáńſkie/ Poydzye w narod z narodu RejWiz 105v; Krołeſtwo twoie kroleſtwo wſſech wiekow: á pánowánie twoie we wſſelkim narodzie á narodzie. Leop Ps 144/13, Ps 76/9, 144/4, 145/10, Is 34/10, 1.Mach 2/61; BibRadz Dan 3/33, Ioel 3/20; BielKron 318; zbáwienie moię ná wieki będzie/ á ſpráwiedliwość moiá od narodow w narody. RejPos 30, 53v, 304; BiałKat 73v; SkarJedn 152; CzechEp 156; WerKaz 288; LatHar 61, 168, 399; WujNT Luc 1/50, s. 191 marg [2 r.].

Wyrażenie: »potomne narody« = sequens generatio Vulg (2): Będzie to miał/ thák ſam iáko plemię iego przez potomne narody [per successiones]/ zá práwo wieczne. Leop Ex 30/21, Deut 29/22.
α. Grupa ludzi związanych wspólną ideą; generatio Vulg, PolAnt (8): Przecżże narod ten [Faryzeuszowie] znákow żąda? Záprawdę powiedam wam/ Zadenći znák nie będźie dan narodowi temu. BibRadz Mar 8/12; GrzegŚm 55; Ten narod/ ieſt narod złośćiwy WujNT Luc 11/29, Mar 8/12 [2 r.]; Co y ſam miſtrz [o Lutrze] narodu ich [heretyków]/ pierwſzy odſtępnik ſzátáńſki/ rad nie rad wyznáć w iednym kazániu ſwym piſánym muśiał. SkarKazSej 688a.
3. Społeczność ludzka związana tradycją kulturową, obyczajami, językiem, tworząca wspólnotę polityczną i gospodarczą; gens, natio Murm, Miech, Vulg, Modrz, JanStat, Cn; populus Vulg, PolAnt, Modrz (2644): OpecŻyw 26; BartBydg 64; Potim ku połdniu ieſzce ſą oſtatki ludu Circaſſow, ktory narod był barzo okrutny á waleczny [sunt gentes ferocissime et bellicosissime] rodzaiu y ięzika Ruſkiego. MiechGlab 76, 1, 50, 64, 76; A ták wy wſſyſcy národowie/ yle ieſt was ná ziemi/ dawayćie powinną właſćiwie chwałę iemu/ á táką chwałę iáka náleży máieſtatowi iego RejPs 142, 50, 66, 67, 69v, 88 (33); Kazdyć naród muſi być wzdy ſwego zwycżaiu RejJóz N, A2v; zadna prziczina thak nyemoze bicz wyelka przekthoram bi prawo wſchech narodow lamano bicz myalo. LibLeg 11/160v; Boć pánu Kryſtuſowi Bog oćyec dał dźyedźictwo/ nye yednego człowyeká álbo kyelká/ áni yeden álbo dwoy lud/ ále narody/ yáko mowi Dawid KromRozm I F3v, F3, F3v, N3v; MurzHist A2v; i vżywali tyi wolności / tak pogani za ſtarégo zákonu nawrocęni/ tak potem piérwſzy chrześcjani národów wſzelakich MurzNT 56; ſzedwſzy tedy vczcie wſzyſtki národy/ chrcząc ié wimię oica i ſyna i ducha świętégo MurzNT Matth 28/19, Matth 21/43, 24/9, 14, s. 166, Ioann 18/35; KromRozm II b, c, i4, y, y2; Przydź duchu S. nápełni ſercá twych wyernych/ ktoryś po rozmaitoſci wſſech yęzykow zgromádźił narody w yednofci wyáry. KromRozm III F6, E2, G6, N6; Diar 88; GliczKsiąż Łv; WSzyſcy narodowie [omnes gentes Vulg Ps 46/2] rękámi pląſaycye/ Z weſołemi głoſy Bogu záſpyewaycye LubPs M4v; Gdyżeś ſam z Egiptu przenyoſł wdzyęcżną máćicę/ Narodu wyernego LubPs 83v; Pánye Boże [...] Widziſz yákechmy w národzyech ſą roſproſſonymi/ Zgromadź nas nędzne ku chwale imyenyá twoyego LubPs Y4, B2 marg, C2v, D4v, E2, F2v (48); iáko inne narody ſwoim ięzykiem Práwá Boże y Ludzkie nápiſáne máią/ Aby theż Polacy y w tym nie vpoſledzeni byli. GroicPorz ABv; Swieckie Práwo ieſth rozmáithe/ Przodkiem to ktore ieſt wſzem narodom poſpolite/ ktore Láćinnicy Gentium zową. GroicPorz a2v, a4v; KrowObr 46, 87, 111, 216; Też to záſię o Polaku powiedáią/ iż żadny narod nie ieſt przykłonnieyſzy/ y ku kſtałtom/ y ku káżdemu ćwicżeniu/ iáko Polak RejWiz A4v, 38v, 45, 50v, 86v, 149; Nie vdaż ſie zá Bogi obcymi/ wſſyſtkich inych narodow [cunctarum gentium]/ ktore około nas mieſzkáią Leop Deut 6/14; Gdyż zgłádzi iuż Pan Bog twoy Narody/ kthorych źiemię da tobie Leop Deut 19/1; Krol [...] rozeſlał liſty po wſſyſtkich powiećiech kroleſtwa ſwego/ iáko kthory narod ſluchać ábo cżythać mogł/ roznymi ięzyki/ y piſmy Leop Esth 1/22; Nie podnieſie národ [!] przećiw narodowi miecżá [non levabit gens contra gentem gladium]/ áni ſie będą więcey ćwiczyć ku bitwie. Leop Is 2/4; Oto ia wezmę ſyny Iſráelſkie z pośrzodku narodow do kthorych byli odeſſli: y zbiorę ie zewſſąd/ á przywiodę ie do ich źiemie. Y vcżynię ſnich ieden narod [faciam eos in gentem unam] w źiemi ná gorách Iſraelſkich Leop Ez 37/22; Stey przycżyny/ nie tylko Zydowie/ ále y ine narody [non solum Iudaci, sed aliae quoque nationes] gniewáli ſie nań Leop 2.Mach 4/35, Deut 11/23, 18/9, 25/19, 29/24, 30/1 (77); LeszczRzecz A6; RejFig Aa; widamy y ſłychamy/ iż káżdy narod/ ięzyk ſwoy/ y ſpráwy ſwe/ zdobić ſie ſthára/ iáko nalepyey może RejZwierz A2v; Aż ſie inſzy narodowie cżáſem pytáli/ ieſli Polſká ieſt miáſto/ álbo też iaka kráiná. RejZwierz A2v; Włoſzká byłá z narodu/ gdzye ſie rozum rodzi/ Naſláchetnieyſzy klenot RejZwierz 49, A3, A5, 51, 76, 80 (12); [Pan Bóg] rozmnoży ćię z Krolową Małżonką W.K.M. miłą/ z ták ſławnego w Krześćiáńſtwie narodu corką/ á nie oſtáwi nas ſierotámi BibRadz *3; Tyr mowiło przećiw Ieruzálem/ Nuż/ nuż/ bráná narodow złámana ieſt/ obrocona ieſth do mnie (marg) Názyw Ieruzálem braną narodow/ to ieſt bárzo zacnym y ludnym miáſtem. (‒) BibRadz Ez 26/2; Abowiem dźiś w narodźie náſzym niemaſz żadnego pokolenia/ áni domu/ áni ludu/ áni miáſtá [quoniam non surrexit in generationibus nostris, neque est in die hodierna, neque tribus, neque familia, neque populus, neque civitas ex nobis] kthoreby miáło chwalić Bogi ręką vrobione iáko to przed tym bywáło BibRadz Iudith 8/12; Abowiem w rozdźiale narodow po wſzey źiemi [In etiam divisione gentium terrae totius] poſtháwił nad każdem z nich Kſiążę. BibRadz Eccli 17/14, *2v, *3v, *4v, Gen 10/5 [2 r.], 32 (157); OrzRozm C4v, L, Lv [2 r.]; Gotty ácż byli poráżeni y wygnáni z Rzymá/ wſzákże ich tám wiele zoſtáło/ ták we Włoſzech Fráncyey/ iáko w Hiſzpániey/ y wiele narodu ich zwłoſzáło BielKron 162v; Piſze then Hiſtoryk Márinus przycżynę drugą wydánia zamku y miáſtá [Swatyhrad]/ iż thám nie ieden narod był/ áni iedney wiáry ludzie BielKron 249, 5, 7v, 9, 13v, 18v (55); KwiatKsiąż A3, F2v, G2; Iáko wſzyſtki narody Rzimowi słuzyły Poki mu doſtawáło y mocy y sieły MączKoch nlb 12; Prot Av, A2, D; żem w Polſkim ięzyku chćiał ták wiele zioł miánowáć/ ilé ich Niemcy ſąśiedźi náſzy w ięzyku ſwym miánuią/ y do kożdego imienia polſkiego właſne láćińſkié/ z Niemieckim przyłożyć/ á tho dla thego/ ábychmy/ z tymi dwiemá narodomá iednoſtáynie potrzebnych lékarſtw vżywáli SienLek 195; iáki narod tákież też y obycżáie. RejAp 82v, AA5, 6v, 14v, 20, 31 (32); żeby zoſtáłá pámiątká iáka táka ná ſwiecie/ chęći moiey przećiwko narodowi ſwemu/ [...] wziąłem to przed ſię/ ábych Polſkiego Dworzániná vcżynił GórnDworz By; niektore narody/ y náſzych niemal więtſza cżęść Polakow/ máią ſobie náuki dobre zá nic GórnDworz G3v, E2v, F4v, F5, F7, F7v (14); Przetóż ia chcąc Narod náſz ku téy tho Nauce pobudźić/ nápiſałem po Polſku ty Kśiążki nie wielkié. GrzepGeom B2; RejPos A3v, A6, 2v, 9v, 14 (63); O Grecya/ gdźie twoy zacny naród śię podźiał? ſpuſtoſzáłáś niebogo BiałKat 128v, 33v [2 r.], 128v [2 r.]; [Polska mówi o Litwie] Nie iednego Narodu ma Obywátełe [!] BielSat G3, B3; GrzegŚm 36; KuczbKat 125, 140, 265, 281, 295, 385; iákie ſie okrucieńſtwá okázowáły záwżdy nád wſzyſtkiemi narody dla złośći á nie ſpráwiedliwośći krolow RejZwierc 41v; Naydzieſz tám y Fráncuzá Hiſzpaná y Włochá/ Także Niemcá z Węgrzynem/ Polakow tych trochá. Owa ze wſzech narodow Turki pocżynili/ Nácżyniwſzy zawoiow łby im pogolili. RejZwierc 242, A3 [3 r.], A3v, B4, 11v, 40v (54); [Węgrowie] niechcą z innym Narodem w Ordynku ſtáwáć iedno ſámi s ſobą/ y nie ſą życżliwi innemu Narodowi dobrey ſławy/ zwłaſzcżá Niemcom. BielSpr 66; ten Narod [Tatarowie] natrudnieyſzy był ku zwalcżeniu Cyrulowi Alexándrowi wielkiemu/ tákież Rzymianom BielSpr 67, kt, 50v, 66, 76; tá wáſzá wiárá od iednego cżłowieká Marćiná Lutrá/ ná pewnym mieścu w Wytemberku/ y niedáwnego cżáſu od cżterdźieśći lat náſtáłá: á nie záwżdy/ áni wſzędźie/ áni od wſzyſtkich narodow ieft trzymána WujJud 1v, A3v, B2v, 4, 38, 41v (12); RejPosRozpr c2; RejPosWstaw 22; Y dał im ziemie pogáńſkie á pracę narodow poſiedli. BudBib Ps 104/44; Bo wyćiągnął nań narod z połnocy/ ktory położy ziemie iego ſpuſtoſzeniem BudBib Ier 50/3; Y rzekł Iehowá. Ták ieść będą ſynowie Izráelowi chleb ſwoy niecżyſty miedzy narody/ gdzie ie zápędzę. BudBib Ez 4/13; Narodowie [populi] wychwaláią mądrość ich/ á sławá ich bywa opowiedána w zgromádzeniu ludzi [ecclesia]. BudBib Eccli 44/15, b3 [2 r.], b4v, Deut 4/27, 34 [2 r.], 26/19 (118); MycPrz I C, II B4v [2 r.]; Bo ten ięzyk [grecki] ná on cżás máło nie po wſzey ziemi pánował/ [...] że też Eiptczycy/ Samáritowie/ Afrowie/ y ini mnodzy narodowie ſwe ięzyki porzućiwſzy zá tenſię byli chwyćili. BudNT przedm c3v; Cżyli Iudom Bog tylko? Aza y nie narodom? Iście y narodom. BudNT Rom 3/29, Ioann 11/51, 52, 18/35, Luc 24/47, Act 10/36 [35] (22); ták rozne/ zwycżáymi/ ięzykiem narody/ Litwá/ Polſká/ Ruś/ Niemcy/ byli iedney zgody StryjWjaz A3v; Lud ktory ſobie Bog miedzy innymi narody zá właſny lud obrał/ ludem był złym/ hárdym/ y wiele o ſobie trzymáiącym CzechRozm 94; On [Mojżesz] tylko moc miał y vrząd ſobie zlecony nád iednym narodem. CzechRozm 106v, A2v, 22v, 33v, 44 [2 r.], 46v (42); PaprPan ktv, A3v [2 r.], B3v, T3v, Cc4 (10); Rozny ſpoſob obieránia y pánowánia Krolow Polſkich/ niżli niektorych inſzych narodow [quam aliarum quarundam nationum]. ModrzBaz 15; Iákoż iednák v wiela narodow [nationes multas] w zwycżay to weſzło/ iż Synowie Krolewſcy/ ná Kroleſtwo y Páńſtwo po Oycách wſtępuią. ModrzBaz 15v, 6, 15v, [16]v, 23v, 24v (36); ModrzBazBud ¶5; żeby w imię iego [Chrystusa] pokutá opowiedziana byłá ná odpuſzcżenie grzechów wſzytkim narodom. Wſzythki narody/ świát ieſt wſzyſtek. SkarJedn 27; By nie tá ſtolicá S. iużby Chrześćiáńſtwo z Heretyctwá obroćiło ſię w pogáńſtwo: iáko to iuż wielom ſię wſchodnym narodom/ ktore od niey odſtąpiły/ przydáło. SkarJedn 144, 9, 25, 26 [2 r.], 29 [2 r.], 33 (20); Oczko 11v; Okazałeś ſwą możność/ y dźiwné śiły/ Kiedyś z Aegyptu wywiódł ſwóy naród miły. KochPs 114; Ciebie/ pánie/ po wſzytkim świećie/ przód wſzytkiémi Narody opowiádáć będę rymy ſwémi. KochPs 166, 13, 14, 26, 32, 45 (20); zepſował ſię wſzyćiek dom Boży/ y on narod od Sethá idący/ y ſynowie kośćielni ſpogánieli SkarŻyw 269, 3, 25, 113, 120, [197] (21); w on czás gdzie kto chciał tám ſie przenośił/ A narod mocnieyſzy/ ſłábſzy wybijał. StryjKron 26; O Białey y Czarney Ruśi/ wſchodnich/ pułnocnych/ y zpołudniowych Narodach ſtárożytnych StryjKron 110; posłow ſwoich dzicſiąćiu wypráwił w dálekie y rozmáite ſtrony ſwiátá/ áby ſie o porządkach wiáry y o Ceremoniách wſzelkich narodow pilnie wywiádowáli. StryjKron 136, 11, 16 [4 r.], 26, 31 [2 r.], 36 (33); przez one trzy miárki rozumie trzy narody ktore wyſzły ze trzech ſynow Noego. To ieſt/ wſzytkie narody źiemſkie CzechEp 201, 14, 118 [2 r.], 133, 156, 161 (10); Meſyaſzowi ſynowi cżłowiecżemu/ wſzytkie narody ſłużyć/ y chwalić go miáły. NiemObr 117, 9, 13, 117 [2 r.]; KochFr 82, 88; KlonŻal A3v; ReszPrz 23; Holofernes/ przed ktorego mocą wſzytkie narody drżały/ vpitym bedąc [...] od trzeźwiey á poſzcżącey Iudyt był zámordowány. WerGośc 237, 238 [2 r.], 264; BielSen 13, 19; Ale iż nie iednákie ty ſpráwy bywáią/ Inákſzą Tátárowie niżli Turcy máią: Inákſzą Moſkwá/ Niemcy: inákſza ná wodzie: Dobrze wiedzieć ty ſpráwy we wſzyſtkim narodzie. BielSjem 33; PudłFr 9; ArtKanc C2, C3v, E14, G16v, Lv (11); BielRozm 12; á nie iedno Polacy/ ále każdy národ prawdy nię [!] rad ſłucha/ gorzka to ieſt rżecz prawdá GórnRozm D4v, B3v, Cv, D4, E3v, K, M4v; KochProp 13, 14, 15 [2 r.]; PaprUp A2, B2v, C2, G4v; ZawJeft 5, 16; z wielkim żalem y polzęniem, azus czerbieniem [lege: a z uszczerbieniem] dobrey sławy narodu naszego. ActReg 41; też Zołnierzow żadnych przyimować nie możemy bez wiadomości radKoronnych oboiga narodu. ActReg 43, 24, 31, 32, 40 [2 r.], 46 (12); GostGospSieb +2; GrochKal 21; Phil C2; GórnTroas 5 [3 r.], 66; A Ruśi/ ták ludnemu narodowi/ y owym co nád Gdáńſkim morzem mieſzkáli/ co rzeczem? czyli téż ći z Kroacijéy poſzli? KochCz Bv, A4, A4v [2 r.], B, Bv, B2 [4 r.], B2v; GrabowSet X2; Ieſt y to [opisano]/ zkąd ten naród [Turcy] poſzedł/ iáko ſie záczął/ y ielli téż vpáść może OrzJan 3; [Turek nie część jedną Polski chce osieść] ále zgołá/ áby narodu tego krwie/ y imięnia Polſkiégo ſtopy żadnéy nie było OrzJan 101, 15, 25, 26, 40, 50 (16); Bo oglądáły ocży moie/ zbáwienie od ćiebie zrządzone. Ktoreś nágotował przed oblicżnośćią wſzyſtkich narodow. LatHar 103; Wywyżſzony ieſt Pan nád wſzytkie narody: á chwałá iego niebioſá przechodźi. LatHar 334, 16, 62, 65, 98, 168 (24); KołakSzczęśl B3; Przetoż powiedam wam/ iż będźie odięte od was kroleſtwo Boże/ y będźie dáne narodowi czyniącemu owoce (marg) rozumiey owoce krolestwá, nie Bogá. (‒) iego [genti facienti fructi eius] WujNT Matth 21/43; Idąc tedy náuczayćie wſzytki narody [docentes omnes gentes]: krzcząc ie w imię Oycá y Syná y Ducha świętego WujNT Matth 28/19; kośćioł Chriſtuſow miał być rozſzerzony po wſzytkich narodziech. WujNT 297; Odpowiedźiał Piłat: [...] Naród twoy/ y Arcykapłani [tua et pontifices] podali mi ćię: cożeś vczynił? WujNT Ioann 18/35; Graekom y innym narodom [Graecis ac barbaris]/ mądrym y niemądrym ieſtem powinien: ták iż ile ze mnie być może/ gotowem ieſt Ewángelią opowiedáć WujNT Rom 1/14; Ponieważ kośćioł náſz y nie z iednego narodu/ iáko oná [bożnica żydowska]/ ále ze wſzytkich narodow zebrány/ y dáleko lepſzymi przywileymy y obietnicámi ieſt opátrzony. WujNT 563, Matth 12/41, 42, 45, s. 60, Matth 23/36 (83); do Włóch dla téyże náuki, y dla ięzyká Láćińſkiégo [...] z inſzych narodów przyiéżdżano, y dotąd przyiéżdżáią JanNKar C2, C, C2; Iedno ſie práwo ſtanowi/ áby naród dla rozmáitości praw nieſtał ſie monſtrum, cudem o wielu głów. SarnStat 49; ábyſmy dla ſpráwowánia y wypełnienia téy rzeczy Séym ſpólny tym obiémá narodom/ [...] złożyli SarnStat 1004; Iż Koroná Polſka á Wielkié Kśięſtwo Litewſkié [...] ieſt nie rózna áni dwoiáka/ ále iedná Rzeczpoſpolita: która ſie ze dwu Narodu w ieden lud znioſłá y ſpoiłá. SarnStat 1011; A Przymiérza álbo ſtánowienia z którymkolwiek Narodem przed tym vczynioné/ któréby były ſzkodliwé któréy ſtronie/ dźierżáné bydź nie máią. SarnStat 1012 [idem 1022]; Séymy y Rády ten obóy Naród ma záwżdy mieć ſpólné Koronné pod Królem Polſkim Pánem ſwym SarnStat 1021, 16, 18 [2 r.], 437, 1002 [2 r.], 1004 (82); SiebRozmyśl C4v, G2; GrabPospR N2; WLádyſław wzgárdził wolą oycá ſwego, Z podwodu zony narodu hárdego. KlonKr C4v; KmitaSpit A4; Oto ia przywiodę ná was z dáleká poháńſtwo/ narod możny/ narod dawny/ narod ktorego ięzyká nie będźiećie vmieć/ áni rozumieć coby mowił [gentem robustam, gentem antiquam, gentem cuius ignorabis linguam nec intelliges quid loquatur Vulg Ier 5/15]. PowodPr 8, 7, 8 [2 r.], 14 [2 r.], 15 [2 r.], 16 (20); Niech ſię [syn królewski] do miłośći narodu/ ktory ſpráwowáć ma/ przyucza/ á do nábywánia mądrośći y náuk SkarKaz )(4, )(2v, 2b [3 r.], 7b, 158a, 275a (24); VotSzl A2, B2, C4v, D4v; CiekPotr 42, 63; Lepi bydź w mym narodźie záwſze niewolnikiem/ A niżli rękodánym w Węgrzech ſłużebnikiem. CzahTr Iv, E3, F3v, G2, G3, G3v; GosłCast 44; [Judyt] wieczney ſławy iáko dobrodźieyká narodu ſwego/ doſtáłá. SkarKazSej 669a; Dla nieſpráwiedliwośći przenośi P. Bog kroleſtwá od narodu do inego narodu [a gente in gentem Vulg Eccli 10/8]. SkarKazSej 700a, 664a [2 r.], 666a [5 r.], 669a, 677a, 681b (26); KlonWor 31; PudłDydo B5v [2 r.].

W połączeniu z nazwą narodu [ai (423), G sb (9); narod + przydawka (327), przydawka + narod (105)] (432): FalZiołSpicz V 120; MiechGlab 50; RejPs 191; KromRozm I Av; Diar 61, 62; LubPs Fv, M2v, P5v, P6v marg, R5v (19); Leop Deut 26/5, 1.Mach 8/23, 25, 27, 29 (10); LeszczRzecz A4v, A6 [2 r.], A6v; A tu ſye iuż pocżynaią ſtany y domy niektore zacnego narodu Polſkiego. RejZwierz 48; IZábellá z narodu zacnego Polſkiego/ Dzyewká onego Krolá/ Zygmuntá ſławnego. RejZwierz 49 v, 10, 85v, 90v; RejZwierzWirzb A4v; Sławy Zydowſkiego narodu nie obroniemy będąc wpoimániu BibRadz Iudith 8/13, *5, Ps 68/27, 4.Esdr 3/19; OrzRozm Bv, H3, K4v, Lv, P3v, P4, R4v; GOtthy niekthorzy piſáli zá Niemiecki narod BielKron 337; narod Piecynigow właſny ieſt Litwá/ iedno theż mieli miedzy ſobą máłą rozność w mowie iáko my z Ruſią BielKron 347; TAtharſki Narod ze wſzech inych ná świecie nadáwnieyſzy y walecżnieyſzy ieſth BielKron 438v; NArod Zydowſki napierwey ſie od Abráámá Pátryárchy pocżął BielKron 462v, 14v, 35v, 39, 39v, 42v (74); Oto teraz Alexánder Wołoſzyn/ wygnániec/ Zturczywſzy ſye/ woiuie Wołoſką Ziemię: [...] Tureckim Narodem wſzyſtkę Ziemię Wołoſką oſadzáiąc OrzQuin Z4, A2v, B2, D [3 r.], L2, Q4v (13); RejAp 27 [2 r.], Ff5; GórnDworz A2v, Bv, B2, B7, F4v [3 r.]; Iáko tedy narod żydowſki wzgárdzili Páná w pokorney poſtáwie iego/ ták dziś mocarze ſwiátá tego gárdzą im RejPos 1, A3v, 2v, 18v, 27, 32v (24); BiałKat d2, 18v, 151; BielSat B3, B3v; RejZwierc A2v, A3, 125v, 154v, 205, 273v; BielSpr 16v, 42v, 50, 51v, 56v (9); Y żáłowáli Iozyaſzá po wſzytkiey Iudſkiey ziemi/ [...] y dziś go ieſzcże żałuią przełożeni/ y pánowie z żonámi/ ktora rzecż weſzłá w obycżay wiecżny po wſzytkim narodzie Izráelſkim. BudBib 3.Esdr 1/31 [32], Soph 2/5, 3.Esdr 8/68[69], Idith 6/2, 9/15[19], 1.Mach 13/4 (9); MycPrz II C; BiałKaz I, I2v, K4, L2v; wſzytcy Słowieńſkiego náſzego narodu ninieyſzy y potomni Tłumácze BudNT przedm c5, przedm d3; CzechRozm 106v; PaprPan Bbv; ModrzBaz 91, 98; ſtárowiecżne j bárzo ludne/ á ſzeroko po świećie rozſzerzone od ſławj názwáne Słowieńſkie narody SkarJedn 224; WEzmi przedſię/ Narodzie Ruſki/ á vważ pilnie: w iákim niebeſpiecżeńſtwie zbáwienia twego ieſteś SkarJedn 334, kt, A4v, A5v, A6v, A7 (52); KochPs 174, 188; SkarŻyw 79, 352, 451; [Narses] Ceſarzá Totilę y Teie oſtátecznych Krolow Gotſkich ná głowę poráził/ v wſzyſtek práwie narod Gotow mężnych z Włoſkich ſtron wygnał StryjKron 36; zdáłá mi ſie rzecz być potrzebna/ [..,] linią narodow Sławańſkich Ruſkich porządną genealogią według możnośći mozgu y śił náſzych/ z dowodu Greckich/ Laćinſkich/ Hebreyſkich/ y Kaldeyſkich Hiſtorikow położyć. StryjKron 86, 11, 15, 16 [3 r.], 46, 56 (39); CzechEp 35, 296; NiemObr 164; POſle Papieſki Rzymſkiégo narodu/ Vczyſz nas drógi/ á ſam chybiaſz brodu. KochFr 21; Poéta vcżony/ Ktory ná wſzytkie Sármátſkiego ſtrony Słynie narodu KlonŻal A4v; Tu źiemie ten kęs y tá licha truná KOCHANOVVSKIEGO zámknęłá nam IANA Ciáło. lecż wſzytek Lechow narod złoty Nie zamknie cnoty. KlonŻal D3, A3v marg, B4, B4v, C4; ReszHoz 126, 138, 139; ReszList 187; CHwálebny ieſt P. BOg narodu Izráelſkiego ArtKanc A17v, K6; BielRozm 12v [2 r.]; KochProp 7, 12, 13; PaprUp kt, A2, C4v, Dv [2 r.], 14; ActReg 40, 41, 42 [2 r.], 43, 75, 171; Widzę przednieyſzy kwiát przy boku iego Wſzyſtkich trzech ſtanow narodu Polſkiego GrochKal 25; GórnTroas 5; Polſki naród przodków ſwoich do téy doby nie ieſt pewien. KochCz A4, A3v, A4 [2 r.], A4v, B, Bv, B2v [2 r.]; Garść Zydów/ iáko wiele narodów Chánáneyſkich wytráćiłá? OrzJan 33, 14, 34, 46, 63, 97 (10); LatHar 323, 325, 418; WujNT 125, 393, Act 10/22, s. 576, Philipp 3/5, s. 885; ſwobody narodu Polſkiégo y Litewſkiégo nie wątpliwé ſą/ y wſzému świátu iáwné. SarnStat 14; vſtáwiamy: áby żaden Opátem nie był obiéran/ iedno Polſkiego ſzlácheckiégo z oycá y z mátki narodu [nisi Polonici nobiles ex patre et matre generis JanStat 209]/ á godny człowiek. SarnStat 207, 75, 79, 114, 176, 206 (40); PowodPr 5, 18, 30, 42; tákżem zá łáſką Bogá mego niwcżym nie zelżył ſławy Narodu mego poććiwego Polſkiego CzahTr A3, A3, B4v. G, G2v; GosłCast 14 [2 r.], 31; SkarKazSej 673b marg, 703a; KlonWor 52.

W połączeniach szeregowych (65): Murm 29; [czart] wyele ludźi wſſech ſtanow/ narodow/ y wyekow zwodźił KromRozm I M4, P3v; [kościół jest] po wſſech zyemyach/ narodźyech/ yęzykoch/ ſtanyech wſſech wyekow zgromádzony/ á od początku do końca trwáyący. KromRozm III D8v, D7v; KrowObr 48v; Dano iey [bestyi] moc nád wſſelkim pokoleniem/ y ludem/ y ięzykiem/ y narodem [in omnem tribum et populum, et linguam et gentem] Leop Apoc 13/7, Esth 8/17, Apoc 17/15; BibRadz Is 1/4, Dan 3/29, 31, I 451b marg, 4.Esdr 3/7; Potymem widział tłuizcżą wielką/ ktorey żaden zlicżyć nie mógł ze wſzythkich narodow pogánow pokolenia y ięzykow RejAp 65v, 53, 87v [2 r.], 92v, 107v, 108v [2 r.] (14); RejPos 283, 285; BielSpr 1; BudBib 3.Esdr 8/68, Dan 7/14; BudNT Ioann 11/48, Apoc 10/11, 13/7, 17/15; CzechRozm 12,124, 143v, 175, 192, 200; wielkie Oſtrowy/ Páńſtwá y Kroleſtwá/ narody i ięzyki/ z twey náuki Chryſtuſowi ſię práwemu Bogu kłániáią SkarJedn 398, 203; SkarŻyw 82; StryjKron 46, 59, 135; CzechEp 239, 299; ReszPrz 16, 109 [2 r.]; KochProp 7; zwártuyćie W.M. Kroniki Graeckié y Láćińſkié/ [...] nie naydźiećie nigdźiéy/ áni narodu/ áni ludu/ żadnégo/ áni fámiliéy żadnéy/ náoſtátek áni człowieká/ którégoby tym imięniem [Turczyn] przezywano. OrzJan 26, 63; WujNT Act 9/15, s. 443, Apoc 5/9, 10/11, 13/7, 14/6, 17/15; GrabPospR K2.

W porównaniu (1): Oto narodowie iáko kroplá w wie- drze/ y iáko proch na ſzalách Ią pocżytáni/ oto oltrowy iáko nie przenosi. BudBib Is 40/15.

Zwroty: »być narodu, z narodu [jakiego]« [szyk zmienny] (12:8): KrowObr 48v; vcżynił rzecż do wſzego rycerſtwá ktorzy byli rozmáithego narodu/ Włoſzy/ Niemcy/ Słowacy/ Albani/ Mácedonowie BielKron 249v; zábili go Nigrytowie oſkocżywſzy/ nie pomogło iż był z narodu ich/ y vmiał ich ięzyk. BielKron 451, 101, 111, 194v, 245v, 336v [2 r.] (12); miedzy temi [janczarami] máło ich ieſt coby byli s Tureckiego narodu/ iedno s Krześćijáńſkiego BielSpr 51v, 68v; CzechRozm 106v, 120, 154; SkarŻyw 451; StryjKron 120.

»jednego narodu ([z kim]) być; być jeden narod« [szyk zmienny] (8;1): nie iednego narodu byli ći ludzie/ było miedzy imi doſyć Ruſakow/ Vlanow/ Moſkwie/ Gopidow/ Lithwy/ [...] y drugich BielKron 337, 336, 337, 345v [2 r.], 354; Pruſſowie ſtárzy/ Zmodź/ Litwá/ Iatwieżowie/ [...] iednego narodu z Gotámi z dawná byli StryjKron 36, 577; álboſmy ieden naród z Czechy byli/ á zá czáſem ſię roztárgnęli. KochCz B2v.

»panować (a. krolować, a. wziąć władzę) nad narodem (a. narody), narodowi (a. narodom); opanować narody (a. wiele narodow); władać narody« = gentes possidere a. regere, principari gentibus PolAnt [szyk zmienny] (11:4;6;1): RejPs 215v; Królowieć (marg) świeccy abo pogańſcy (‒) národów panuią nad tymito narody [Reges gentium dominantur eorum] MurzNT Luc 22/25; LubPs M4v, X; LeszczRzecz A6; BibRadz *2, Deut 18/14; RejAp 108v [2 r.]; RejPos 272v [2 r.], 273, 305v, 343v; BudBib Ps 46/8[9]; BudNT Mar 10/42, Rom 15/12; Piotr [...] władzą wziął/ nie ták iáko Moiżeſz nad narodem iednym/ ále nád wſzytkim świátem. SkarJedn 69; KochPs 209; CzechEp [398]; Król Káźimiérz Dźiad náſz [...] oboiému narodowi nierozdźielnie pánował SarnStat 1187, 1058.

»podbić naród (a. wiele narodow), (po)bić (a. zabić) narody« = percutere gentes PolAnt, Vulg; interficere gentes PolAnt [szyk zmienny] (4:4): BibRadz 4.Reg 8/11, Hab 1/17, Zach 14/18; BudNT Apoc 19/15; Ten niedobyté podał nam grody/ Ten pod nas możné podbił narody KochPs 70; OrzJan 107; LatHar 364; A z vſt iego wychodźi miecz oſtry: áby im bił narody. WujNT Apoc 19/15.

»porazić (a. potłumić), (po-, roz)gromić, zwyciężyć narody« = occidere gentes PolAnt (6:3:1): Także potłumiwſzy wiele narodow [conflictisque pluribus nationibus] krainy połnoczney: przyſli aże do Połowczow MiechGlab 2; LubPs Cv, O2, P6; BibRadz 2.Par 32/14; RejPos [36]; RejZwierc 257 [2 r.]; BudBib Ps 46/3[4]; Cygáni [...] záſzli z Gąśiorkiem zá Pułźiemne wody/ Y tám Podpołudniowe gromili narody KlonWor 7.

»z [jakiego] narodu pość (a. iść); z jednego narodu idący« (7;1): RejZwierz 85v; NArod Polſki (ná co ſie wſzythcy zgadzáią) poſzedł ieſth z Słowieńſkiego narodu z kráiny Sauromácyey BielKron 335, 159, 239v, 296v; BielSpr 50; SkarJedn 224; A s tymi Gotowie/ [...] y inſzy Sarmatowie towárzyſtwo iáko z pobrátynámi z iednego narodu idącymi mieli. StryjKron 105.

»narodom rozkazować, rozkazujący« = populis imperare Modrz (5:1): ModrzBaz 17v; KochPs 70; Ia Rzym przeto miłuię [...] iſz wielki/ ſtáry/ piękny/ ludny/ narodom roſkazuiący/ wálecżny. SkarŻyw 93; A temu oboiemu Narodowi żeby iuż wiecznémi czáſy iedná głowá/ ieden Pan/ y ieden Król ſpólny roſkázował SarnStat 1020, 1011; SkarKaz 637a.

»rządzić (a. sprawować) narody« [szyk zmienny] (7): Niech ſie weſelą á ráduią narodowie: że ſądziż ludzie ſprawiedliwie/ á narody ná źiemi ſpráwuieſz [et gentes in terra dirigis]. Leop Ps 66/5; RejAp 99, 100v; męſzcżyzni [...] rządzą narody/ hetmánią/ obmyſláią pożytki ludzkie/ y ine potrzebne rzecży ſpráwuią GórnDworz Z8v; RejPos A3; SkarJedn 281; SkarKazSej 673b.

»sądzić (a. rozsądzać, a. osądzić itp.) narody; sądy narodom wydawać; sędzia narodow« = iudicare gentes a. nationes Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (25;1;1): LubPs B6, C2; OTO ſlugá moy/ [...] Dałem duchá moiego ná niego/ Sądy Narodom będzie wydawał. Leop Is 42/1, Gen 15/14, Sap 3/8, Is 2/4, Ioel 3/12; BibRadz Gen 15/14, Ps 7/9, Os 3/12, Sap 3/8; RejAp 33v, 162; RejPos 158v,177, 231, 262, 277 (9); Będą ſądzić narody y pánowáć nád ludem/ á pan wnich wiecżnie będzie krolował. BudBib Sap 3/8, Ps 95/10, 13; KochPs 96; Wiedząc że od wiela lat ieſteś ſędźią narodu tego/ tym beſpieczniey dam ſpráwę o ſobie. WujNT Act 24/10.

»walczyć za narod swoj« (1): Tedy Symon powſtał/ á podiął ſię walczyć zá naród ſwoy [et pugnavit pro gente sua]/ wiele ſwych pieniędzy náłożył BibRadz 1.Mach 14/32.

»wyniszczyć (a. zniszczyć, a. wygubić, a. wytracić itp.) narod; wytracenie narodow« = internecio gentium Vulg; conculcare populos, perdere gentes, tollere gentem PolAnt [szyk zmienny] (12;1): ále ná ſtárćie będzie ſerce iego/ y ná wytrácenie do ſſcżędu wielu narodow. Leop Is 10/7; BibRadz Ps 105/34; Nie wyniſzcżyli narodow iáko im był rzekł Iehowá. Lecż zmieſzáli ſię z narody BudBib Ps 105/34, Deut 8/20, Is 63/6; BudNT Ioann 11/48, Act 13/19; CzechRozm 74, 118; [Edomczycy] w náſz ćięſzki dźień wołáli/ Zágubćie ten zły naród/ ogniem miáſto ſpalćie KochPs 201; Dla iákich grzechów Pan Bog śiedm narodow wytráćił. SkarŻyw 503 marg; SkarKazSej 673b [2 r.]

Wyrażenia: »narod boży (wybrany), wybrany« = Żydzi; electum genus PolAnt; gens Dei electa Modrz (4:2): LubPs hhv; Abowiem Bog ſpráwił to weſele narodowi wybránemu miáſto ich zginienia. BibRadz Esth 16/20[21]; BudNT przedm a5; ModrzBaz 105; Dręcżenie narodu Bożego w Egipćie SkarŻyw 477 marg, 268.

»narod chrześcijański (a. krześcijański), chrześcijanow« = natio Christiana Modrz [szyk 14:6] (19:1): Korona [...] cznothą/ ſiłą/ ſprawą/ rozumem z inſzemi narody Krzeſcijańſkiemi niethelko zarownała/ ale theż przewyſſała. FalZioł +2v; KromRozm I E3v; KromRozm III G3v; BibRadz *2v; BielSpr 51v, 59; ModrzBaz 105v; SkarJedn A2, 155, 301, 341, 354; SkarŻyw 115; WujNT 397, 461, 616; żołniérzém á nie poſpolitym ruſzeniem ięli ſie Polacy walczyć, przykłádem ſąśiádow Krześćiáńſkich narodów. SarnStat 240; PowodPr 9, 12; SkarKaz 315b.

»(z) [jakiego] narodu człowiek« = [cuiusdam] gentis homo Vulg [szyk 5:4] (9): Leop Deut 17/15; OrzQuin T2; wſzákoż pod cżás theż y Moſkwićin/ iáko y Polak/ ábo kthorego inego narodu cżłowiek/ [w głupstwie sie popisze] GórnDworz N7v; ták v niego Zyd iáko Grek/ ták pogánin iáko y inſzego káżdego narodu cżłowiek RejPos 300, 205v; CzechRozm 87v; ReszHoz 126; WujNT Xxxxx3v; CzahTr A2v.

»głowa (a. pan, a. przełożony itp.) narodu, nad narodem« = fortes gentium PolAnt; rex et princeps nationis Modrz; praepositus gentis Vulg [szyk 10:4] (11:3): W myeſcye Rzymye/ w ktorym ſye głowá y zwirzchnoſć narodow náyduye KromRozm III O2v; LubPs E2; BielKron 264v; RejPos 37v; WujJud 123; BudBib Ez 30/11; ModrzBaz [16]; SkarJedn 91; Przeto ſprawcy narodow/ mądrze piècżołuyćie/ A tym co ludzie ſądzą/ drogi vkázuyćie GrabowSet E3v; WujNT 2.Cor 11/32; święty Król Káźimiérz/ Dźiad náſz/ [...] nád oboim narodem był przełożonym SarnStat 1037, 1011, 1019; SkarKaz )(2.

»gruby narod« [szyk 4:2] (6): BielKron 276; RejPosRozpr c3; niewidzę żadnego narodu [nulla natio visa est] áni ludzkością wypolerowánego/ áni ták grubego/ ktoryby niemiał oſobliwego ſtáránia o dobrem ćwicżeniu młodych ludźi. ModrzBaz 128v; żaden naród/ żadné króleſtwo/ nie Graecia/ nie źiemiá Włoſka/ nie żaden kray grubych narodów/ poiąc może chciwość zbytnią iego [Turka] OrzJan 9; SkarKaz 381b; SzarzRyt A3.

»język, mowa narodu« = lingua populi PolAnt [szyk 3:1] (3:1): BibRadz 2.Esdr 13/24; Lingua, Ięzyk też mowá á rzecz oſobliwa którego narodu. Mącz 194b; StryjKron 95; Bo ieſt mowá przyrodzona tám tego narodu [Niemców]/ Iákby głośne pudło ſpuśćił z wyſokiego wſchodu. KlonŻal D3v.

»[jakiego] języka narod« [szyk 5:4] (9): ſwiát/ w ktorym ſie mieli rozmnożyć [...] rozlicżnych ięzykow narodowie LubPs T2v; rzecż tákową/ [...] miedzy narod Słowieńſkiego ięzyká pod Tytułem á imieniem W.K.M. ſławnym Krolewſkim/ kazałem wydáć BibRadz *2; BielKron 318v, 338; MączLub; BudBibKaw A2v; BudNT przedm dv; Czechowie/ Ruś/ Bulgárowie/ Serbi/ álbo Sorabi/ ták y Słowacy / ácz tegóż ięzyká/ ále rózny y oſobny naród był KochCz B, B.

»narod Koronny« (1): narod sławny Litewski [...] iest wewszem rowny wolnosciami ozdobiony znarodem Koronnym. ActReg 43.

»krol (a. książę) narodu, nad narodem« = rex gentium Vulg, PolAnt; princeps nationis Vulg; princeps gentium a. populi PolAnt; rex nationis Modrz [szyk 24:1] (23:2): Królowieć národów panuią nad tymito narody MurzNT Lue 22/25; LubPs M4; Leop Ios 18/23; RejZwierz 91; BielKron 69, 367; BudBib Esih 3/12, 1.Mach 14/47, 15/1, 2, Is 14/18; CzechRozm 250v; PaprPan kt; ModrzBaz [16]; CzechEp [394]; KochProp 7; Pan Bog sam vkazował, kogo chciał mieć Krolem nad narodem naszym ActReg 107; GrabowSet H; Wielki Kárzeł Piąty/ Céſarz/ co był ták wiele narodów Królem OrzJan 63; LatHar 364, 384/717; WujNT Matth 20/25, Luc 22/25, s. 288.

»narod ludzi, ludzki« [szyk 6:2] (4:4): Tamże w nich oſádźili narod ludźi złoſćiwych [et posuerunt illic gentem peccatricem] y męże niecnotliwe ktorzy ſię tám bárzo zmocnili. BibRadz 1.Mach 1/36; Drugi narod ludźi zową Oholcy/ bliſko zamku Lepiná. BielKron 433v, 294; RejAp 141v; RejZwierc 137v; BudBib 1.Mach 1/36; SkarJedn 10; A naprzód wſzyſtkich ile ich kolwiek ieſt ludzkich ná Swiecie Narodow gruntowne wywody. StryjKron kt.

»ludzie [jakiego] narodu, z [jakiego] narodu« = homines [cuiusdam] nationis, populus [cuiusdam] nationum Modrz; [cuiusdam] generis homines JanStat [szyk 34:13] (45:2): Czeſſarzs Thureczky pan naſch ma lyudzi wziemy ſwey doſſicz narodu y yązika thuthecznego LibMal 1548/144v; KromRozm I M4; GliczKsiąż B6; LubPs 54v; BibRadz *2v; BielKron 309, 315v; RejAp 14v; wiele było białychgłow przycżyną dobrego/ nic iedno mężom ſwym/ ále wſzem wobec ſwego narodu ludziom GórnDworz Y2; RejPos 157v; BielSpr 59; RejPosWstaw [1432]v; BudBib 2.Mach 4/35, 3.Esdr l/33[34]; CzechRozm 95; ModrzBaz 105, 114 [2 r.], 132v; CzechEp 62; ReszPrz 16; ReszHoz 135; Ludzie narodu Polskiego chudzy Pacholcy wolno będą pusczęni ActReg 75, 8, 42, 75, 148; WujNT 515, 517; inſzé rzeczy łácniéy ku ziednoczeniu przywiéźć/ gdy róznych narodów ludźiem ieden Król pánuie [si diversarum gentium duntaxat rex unus fuerit JanStat 762] SarnStat 111, 180, 197, 266, 425, 426 [4 r.] (17); CzahTr G3v.

»obcy, cudzy narod« = gens aliena PolAnt, Modrz [szyk 40:5] (31:14): iż ta ſlawna Korona kxiąg żadnych ięzykiem ſwym nie maiącz tak ſlawnym/ tak była ſirociała/ iż też inym obczym narodom prawie w poſmieeh y w dziwowanie była FalZioł +2v; FalZiołUng V 119; RejPs 168v; Tá źiemiá [włoska] ieſt pełná cudzego narodu/ ábowiem wſzedſzy tám Longobárdowie/ Goty/ Wándali/ Heruli/ Gálláte/ [...] zoſtháli/ y roſpłodzili ſie. BielKron 276; Ieſtem ia Pan wielki Kniáź/ [...] Z dawná Dźiedźic w ſwey źiemi/ Páńſtwá Moſkiewſkiego. Nie s cudzego národu do tey źiemie wźięty BielKron 426v, 276, 278, 281v [2 r.], 296v, 310v (10); Iż przydą ty cżáſy Abrámie/ iż ia potomſtwo twoie/ dla doſwiádſzenia ſthałośći ich/ muſzę podáć w niewolą/ á miedzy obce narodv RejPos 158, 158v, [226], 350; dla nieſpráwiedliwośći będą odmieniony kroleſtwá wáſze/ á obcy narodowie poſiędą ziemię wáſzę. RejZwierc 43, 41v, 48v, 192, 195, 244v, 256v; BielSpr 10, 52; BudBib Is 14/32, Eccli 29/23[25]; BiałKaz K4; CzechRozm 165; Boć Bog vżywa posługi obcych narodow ná ſkaránie złośći ludu ſwego. ModrzBaz 108v, 76v, 118, 132v; CzechEp 14, 61; NiemObr 160; BielSen 6; GórnRozm M4; GórnTroas 36; OrzJan 16; GrabPospR N2; PowodPr 5; CzahTr G3v; w obcy ſię narod ktory was nienawidźi/ obroćićie/ iáko ſię innym przydáło. SkarKazSej 674a.

»narody okoliczne« = gentes de a. in circuitu Vulg, PolAnt [szyk 7:7] (14): że ſie polękáli wſſyſthcy Narodowie okolicżni [ut timerent universae gentes quae erant in circuitu nostro]/ y práwie ſtruchleli ſámi w ſobie Leop 2.Esdr 6/16, Ioel 3/11, 12; Iudá wálcżyć będźie przećiw Ieruzálem/ á bogáctwa wſzythkich narodow okolicżnych zgromadzone będą BibRadz Zach 14/14, Deut 13/7, Iudic 2/12, 2.Esdr 6/16, Ioel 3/12, I 461; RejZwierc 255, 267; BudBib b3, 2.Esdr 6/16; StryjKron 375.

»narod pogański« [szyk 26:10] (36): Tu prorok nárzeka ná niełáſkę páńſką iż ták dopuſći rozmáitem národom pogáńſkiem dręczyć lud iemu poruczony RejPs 123v, 33, 172, 172v; LubPs M4, M4v marg, Z3v, aa3v, gg4, gg5, gg6; BibRadz I 371b marg, II 24c marg, 42b marg; BielKron 414; RejPos 2v, 27, 197; RejZwierc 125v; Co też nie może być iedno o ludzie Izráelſkim rozumiano/ á nie o inſzych Pogáńſkich narodziech. CzechRozm 108v, 66, 79, 118; KochPs 94; Piotr S. naprzod od Páná Bogá ſpráwiony/ pocżął narodom Pogáńſkim Ewánielią roznośić SkarŻyw 536; StryjKron 300; KochPieś 50; Vżycz pokoiu nam: y świętéy zgody/ Niech ſie nas boią pogáńſkié narody. KochFrag 29; LatHar 237, 348, 622; Narody Pogáńſkie wieſzcżkow y práktykarzow ſłucháią. PowodPr 76, 13 [2 r.], 81; SkarKaz 2b.

»(po)graniczne narody« = finitimae gentes, vicini populi Modrz [szyk 5:3] (8): LubPs S3; BibRadz 2.Esdr 9/30; KRánáus Mácedońſkie kſiążę [.,.] wiodł walkę s pogránicżnym narodem/ to ieſt/ z Illiryki y Trácezamy. BielKron 100v, 293; BudBib 2.Esdr 9/30; Zwykli poſpolićie pogránicżni narodowie y Pánowie/ [...] ſpolne przymierze miedzy ſobą miewáć ModrzBaz 102v, 75; OrzJan 51.

»postronny narod« = aliena gens PolAnt, Vulg; extera natio, externus populus Modrz [szyk 49:12] (61): bowiem oni [Gotowie] na on cżas (iako y dziſia Tatarzy) rowni pſom łowczym, poſthronne narody gabaiąc łupili [vieinas invadentes nationes molestabant]. MiechGlab 35; RejPs 80v, 172v; RejJóz Q2v; Dałeś nas zá przypowyeść w poſtronne narody LubPs M2, Nv [2 r.], P6 marg, S3, Yv; Bo thymi czáſy zá łáſką Bożą/ ták ſye rozumy rozkrzewiły w Polſzcze/ iż v poſtronnych Narodow/ máło ich trzebá żebráć. GroicPorz B4v; RejWiz A4v; A niechay narodowie wżdy poſtronni znáią/ Iż POLACY nie Gęśi/ iż ſwoy ięzyk máią. RejFig Ee4; BibRadz *4v, I 113d marg, Deut 28/32, 1.Esdr 3/3, 2.Esdr 10/28 (9); RejPos 312, 314v; BielSat G4, Hv; RejZwierc A2, A5v, 18, 125v, 187v (10); BielSpr 66; BudBib 2.Esdr 13/3, 3.Esdr 8/68[69], 69[71], 81[84], 6/2, 1.Mach 3/41, 2.Mach 4/35; á od poſtronnych narodow/ cokolwiek lepſzego ſię wam zda około żywnośći/ vbioru/ y ochędoſtwá/ do tey Rzecżypoſpolitey wnośićie. ModrzBaz 143, 17, 22v, 28, 34v, 102 (10); BielSen 17; GórnRozm Lv; PaprUp C2; ActReg 75; Foedera aut pacta, álbo zmowy/ y przymierza z poſtronnémi narody wedle ſpólnéy zgody Wárſzáwſkiéy ná potym żadné czynioné áni ſtánowioné/ [...] bydź nie máią SarnStat 1022, 1012; CzahTr G2v.

»przyległe narody« (4): SkarJedn 306; wſzytkim przyległym narodom ſtráſznymi Tátarowie Prekopſcy być poczęli. StryjKron 722, 375; PowodPr 32.

»rozliczne, rozmaite, rozne narody« = plurimae terrae Miech; mixtae gentes PolAnt; variae nationes, multi populi Modrz [szyk 82:5] (42:41:7): Gdzież byli mieſzcżanie rozmagitego narodu kupczi [varii mercatores]/ niemczy/ włoſzy/ franci MiechGlab 17, 51; Y ktemu dał iem wnet poſieſć roſkoſſne kroleſtwá rozlicznych narodow RejPs 156, 68, 74v, 97, 99v, 123v (14); LubPs M4, T2v, T3 marg, X3v marg; BibRadz 2.Mach 12/13; Po śmierći Filipowey były wielkie zámieſzánia zwłaſzcżá w woyſce/ gdzye rozmáity narod był BielKron 123v; będąc między rozmaitym narodem rozmáitych ſłow w ſwoię mowę námieſzáli. BielKron 358v, 89, 249v, 269, 275v, 309 (11); Wodámi záwżdy piſmo zowie rozmáitość ludzi ná ſwiecie rozlicżnych narodow. RejAp 14v, BB3, 30, 55, 68, 82 (20); RejPos 140v, 157v, I59v, 170v, 270v, [279]; KwiatOpis D; Pátrz widząc ſwą nikcżemnoáć cżym to nádſtáwili/ Z rozmáitych narodow Turki pocżynili. RejZwierc 242, 23v, 137v, 260v; BielSpr 52; [lud krześcijański] po wſzyſtkiey ſzyrokośći świátá w rozlicżnych narodźiech y ięzykách Páná Kryſtuſá chwali y zbáwićielem ſwoim názywa. WujJudConf 118, 136v; RejPosWstaw [1432]v; BudBib Ez 38/7[8], 8[9], 14[15], 2.Mach 12/12; ModrzBaz 17v, 25v, 114; SkarJedn 18; KochPs 135; Trogus Pompeius [...] ieſzcze przed národzenim Páńſkim rozmáitych narodow dzieie piſał StryjKron 95, 16, 31, 61, 95, 340, 390, 457; KochProp 7; ActReg 8; Conuenae ‒ Lud zrozmaitich narodow do mieſzkanią zebrany. Calep 256a; LatHar 364; WujNT 784; SarnStat 1027.

»narod (sobie) spolny« [szyk 2:1] (3): BielKron 39; SarnStat 1025; Gdy był pytány [Tymon filozof]/ cżemu tákim ſkaźcą ieſt narodu ſobie ſpolnego? Odpowiedźiał: Złych ludźi nienawidzę/ iż złymi ſą PowodPr 66.

»społeczność wszystkich narodow« (1): przeklęty ieſt/ ktorykolwiek okázuie y záleca kośćioł kędy indzie/ á nie w ſpołecznośći wſzytkich narodow. WujNT 297.

»sprzyjacielenie narodow« (1): Gentilitas ‒ Zprzi iaczielenię nąrodow. Calep 452a.

»stary narod« = tubylcy (1): Thę źiemię Miſią pierwey zwano/ ále dziś ná wiele cżęśći roſtárgnioná/ [...] w ktorych nie máſz ſtárego narodu iedno przychodniowie. BielKron 275.

»stolica i głowa narodu« (1): ſamo Miáſto Moskwá przedtym niebyło Stolicą y głową narodu tego/ wſzákże [...] imię Moskiewskiego narodu było znáczne Hiſtorikom ſtárodawnym StryjKron 91.

»narody świata, ziemi, ziemskie, na świecie, na ziemi« = gentes terrae Vulg, PolAnt; populus terrae PolAnt (12:5:5:1:1): A ták y ią pilnoſći przyłożę áby tá iego ſroga ſpráwiedliwoſć byłá oznaczoná dziſieyſſem národom ſwiátá RejPs 11Ov; Diar 73; Leop 3.Esdr 5/72; A mowili przećiw Bogu Ierozolimſkiemu/ iáko przećiw Bogom narodow źiemſkich roboćie rąk ludzkich. BibRadz 2.Par 32/19, 2.Par 13/9, 32/17; iż tego Páná vźrzy káżde oko/ y káżdy narod ſwiátá tego RejAp 9v, 68, 102v, 106v, 108v, 119, 142; RejPos 158v, 175, 244, 262, 284v, 315, 319; RejZwierc 257; BudBib 3.Esdr 8/68[69], 69[71]; SkarŻyw 557.

»upadek, zguba narodu« = deiectio populi PolAnt; pernicies nationis Modrz (3:1): RejPos 29; oná ſwięta páni vdáłá ſie ná płácżliwe modlithwy y ze wſzytkim dworem ſwoim do Páná ſwego/ widząc iuż bliſkie zginienie á vpadek narodu ſwego RejZwierc 201; BudBib 1.Mach 3/43; ModrzBaz 144v.

»waleczny narod« = bellicosa natio Mącz [szyk 3:1] (4): Niemcy/ choćia ten naród nigdy walecżny niebył/ thák o ſobie nápiſáli/ iż wſzytkę Europę rozpłodzili ſwoim narodem BielKron 337v; Mącz 24a; KochPs 209; KochProp 12.

»narod (tak) wielki« = gens magna PolAnt [szyk 7:6] (13): BibRadz 4.Esdr 3/12, 9/21; KuczbKat 265; BudBib Gen 17/20, Ier 6/22; SkarJedn 308; SLawá y światłość wielkich narodow/ Cżeſkiego/ Polſkieſkiego [!]/ Węgierſkiego/ przenachwálebnieyſzy mąſz/ Kápłan/ y męcżennik Chryſtuſow Woyćiech SkarŻyw 352; [narody sarmatskie] z máłych początków w ták wielkie narody y ſzerokość pánowania vroſli. StryjKron 86; CzechEp 113; OrzJan 13, 16; SkarKaz )(2; GosłCast 14.

»wolny narod« (2): zadnego Dziedzictwa niemamy. ani my ani nikt miec nie może, nad tak wolnym narodem, ktory sobie wolnie Pany zawsze obierał ActReg 43, 32.

»wszystkie (a. wsze) narody (a. wszyscy narodowie) świata, ziemie, ziemskie, na ziemi; narody wszego świata, wszej ziemie« = (omnes) gentes terrae Vulg PolAnt; cuncti populi terrae Vulg; omnes a. universi populi terrae, omnes gentes mundi PolAnt [szyk zmienny] (56:14:13:3;2:1): oko iego [Pana] záwżdy przezry wſſytki národy ſwiátá RejPs 95, 72v, 145, 154; MurzNT Luc 12/30; KromRozm II i3; Cżyniſz to przećiw wſzemu narodowi ſwiátá/ Iż oſobę opuſzcżaſz pyęknieyſzą nád kwiátá BielKom E5; LubPs B2, F, F2v, bb3; KrowObr 19v, 82v; zaſz niewiećie com ia pocżynił y oycowie moi/ wſſem narodom źiemſkim? Leop 2.Par 32/13, Gen 26/4, Ier 33/9; A vbłogoſłáwione będą w twoiem plemieniu narody wizytki ná źiemi/ przetho żeś był poſłuſznym głoſowi moiemu. BibRadz Gen 22/18, Gen 18/18, Deut 28/10, 3.Reg 8/43, 53, 60, 2.Par 32/13; BielKron 14v; A będą nárzekáć nád nim wſzyſcy narodowie ziemie RejAp 7v, 31v, 33v, 100v, 122v, 142v, 162; wzbudzę tákie pokolenie z narodu twego/ w ktorym będą vbłogoſłáwieni wſzyſcy narodowie ſwiátá. RejPos 297v, 12v, 16, 58, 80, 104v (35); RejZwierc 259v; BudBib 2.Par 6/33; Iezus [miał] nád wſzyſtkimi narody źiemſkiemi/ y moc y zwierzchność/ ná niebie y na źiemi. CzechRozm 106v, 44v, 45, 74v, 132v, 168, 180; SkarJedn 25; Przetoż té ieſzcze przyidą látá/ Ze ćię narody wſzégo świátá Wyznáią ſwoim ſtworzyćielem KochPs 129, 25; SkarŻyw [282], 347; CzechEp 201; KochWr 19; WujNT Matth 24/30, s. 397, 453, Act 3/25; [Pan pokarał Żydów] w gniewie ſwoim/ iż oddalił od nich kroleſtwo ſwoie/ á przenioſł ie do narodow wſzey źiemie SkarKaz 275b, 517a; GosłCast 14.

»zgromadzenie narodow« (1): A ktorą inſzą rozumieſz być przycżynę tego/ że [!] Concilium ábo zgromádzenie wiela poſtronnych narodow [conventus exterarum nationum] dla vgody wiáry vcżynione/ do żadnego ſkutku áż do tego cżáſu nieprzyſzły ModrzBaz 17.

»ziemia narodu« = terra gentium PolAnt (3): LubPs gg4; Pan Bog niebieſki ktory mię wywiodł z domu oycá mego/ y z źiemie narodu mego BibRadz Gen 24/7, Eccli 39/5.

»zwierzchność, panowanie nad narody« [szyk 5:1] (4:2): Da krolowi ſwemu moc roſkázowánie/ Nád wſzemi narody ſławne pánowánie LubPs hh2v; RejAp 32, 32v; CzechRozm 169 [2 r.]; ći/ ktorzy áż do końcá/ to ieſt áż do śmierći/ záchowáli wolą y roſkazánie Páńſkie/ máią zwierzchność nád narodámi [potestatem super gentes Apoc 26/2]/ y páſą y rządzą ludzie laſką żelázną WujNT 845.

Zestawienie: »Rzeczpospolita Obojga Narodow« = Polska i Litwa po unii (5): [hetman polski i litewski ustąpić mają jeden drugiemu wladzej] iáko neceſsitas ſpolnéy Rzeczypoſpolitéy oboygá narodów okaże. SarnStat 426 [idem 1205], 426, 1019, 1204, 1205.
Szeregi: »bracia i (a) n(a)rod« = gens et fratres Vulg, PolAnt [szyk 4:2] (6): Proroká z twego Narodu y z bráći twoiey iáko mnie/ zbudzi thobie Pan Bog twoy Leop Deut 18/15; BibRadz 1.Mach 10/5; Y pokuśiłem ſie o to/ ácż z wielkim poſtráchem/ ábych też tho Polſkim ięzykiem/ [...] Bráciey ſwoiey á Narodowi ſwemu ná pámięć zoſtawił. RejAp AA4; RejZwierc A2v; SkarŻyw 484; SkarKazSej 670a.

»narod, (i) człowiek« = gens et homo PolAnt [szyk 1:1] (2): BibRadz Iob 34/29; Ciebie [Maryję] czćić będżie człowiek/ y ćieſzyć ſie tobą Wſzelki naród SiebRozmyśl F2v.

»narod, horda« (1): Zaden narod/ żadna hordá/ á snadź y Cygáńſka/ nie ieſt w tákiey niedbáłośći/ á ſnadź ieſt w lepſzym opátrzeniu/ niżli ták ſławne á zacne tho páńſtwo náſze. RejZwierc 185v.

»narod i (a(l)bo, takież) język« = lingua aut natio Modrz [szyk 23:9] (32): LibMal 1548/144v; KromRozm I D3v; KromRozm III Q3; RejWiz A5; wytráćił wizytki Bogi oney źiemie/ iżby ták wſzyſey oni ludzie chwalili ſámego Nabuchodonozorá á wſzytki ięzyki y narody [omnes lingua et tribus] wyznáwáli go być zá Bogá. BibRadz Iudith 3/11; WAndálitowie ktorego narodu/ thakież ięzyká byli: niemogą ſie náto wſzytcy Hiſtorykowie zgodzić BielKron 336v, 336, 336v, 337 [3 r.]; RejAp 108v; GórnDworz F4v [2 r.]; [Pan Bóg] wſzemi narody y ięzyki wedle woley ſwoiey ſzáfuye RejPos A3, A3; WujJudConf 118; ModrzBaz 114; iſz to ieſt nieomylny znák Kośćiołá Bożego tá to powſzechność/ y zezwolenie iednoſtáyne narodow y ięzykow wſzytkich. SkarJedn 25, 10, 18, 25, 173, 224, 313; SkarŻyw 364; StryjKron 577; Gdyż nie maſz tego narodu y tego ięzyká/ nád ktorymby niebo rozpoſtárte być miáło CzechEp 167; WujNT 392, 515; SkarKazSej 672b, 673b marg. [Ponadto w połączeniach szeregowych 18 r.].

»kraina (a. kraj, a. strona), (i, albo, a) narod« = provincia et populis PolAnt [szyk 7:1] (8): KromRozm III O8v, Q3v; RejPos 222; RejZwierc 23v; y nápiſano iáko Háman roſkazał [...] do káżdey kráiny iey piſmem/ tákże y do káżdego narodu ięzykiem iego BudBib Esth 3/12; [kośćiół] miał ſię rozſzerzyć y roznieść po wſzytkich kráinách y narodziech. WujNT 297, 397, 525.

»narod i krew« (2): to ieſt Státuty przodków náſzych opátrzono/ áby ludzie narodu proſtégo do głównych Kośćiołów dawáni nie byli/ tylko ludźie narodu y krwie Polſkiéy [homines ex genere alias ordine Nobilitatis gentis Polonicae Jan Stat 199] SarnStat 180 [idem] 197.

»krolowie (a. książęta), (i, a) narod(y) (a. narodowie)« = gentes et reges Vulg, PolAnt [szyk 11:9] (20): zrzekli ſie mocnem vpewnieniem/ krolowie wſſyſcy Tyrſcy y Páleſtinſcy y ini wſſyſcy národowie mieſzkáiący po rozlicznych kráynach. RejPs 124; KromRozm III E2; Wſſyſcy krolowye zyemye będą go chwalili/ A wſſyſcy narodowye będą mu ſłużyli [adorabunt eum omnes reges terrae, omnes gentes servient ei. Vulg Ps 71/11] LubPs Q4, T3; KrowObr 19v; Leop Apoc 18/3, 21/24; A rozmnożę ćię bárzo wielce/ á národy y Krolowie z ćiebie wynidą. BibRadz Gen l7/6, Is 41/2, Ier 25/14; OrzRozm P4; RejAp 26v; GórnDworz B7; BudBib Bar 6/49[50]; SkarŻyw 285; StryjKron 36; Gdy ſię narodowie zbiorą poſpołu: á Krolowie áby ſłużyli Pánu. LatHar 168, 167; SkarKaz 516b; CzahTr F2v.

»[nie] narod, (i, abo, ani) królestwo« = gens, (et) regnum PolAnt, Vulg [szyk 33:6] (39); BOze [...] ktoremu dany ſá wſſytki zwierzchnoſci nad wſſemi kroleſtwy y nad wſſemi narody RejPs 109v; powitanie náród przeciwko narodowi i kroleſtwo przeciwko kroleſtwu MurzNT Matth 24/7; LubPs Y, Y3; Leop 3.Reg 18/10 [2 r.], Ez 37/22; BibRadz 2.Par 32/15; GórnDworz Z6v; RejPos 158; RejZwierc 184, 189v [2 r.], 257v; BudBib b2v, Ier 25/14; BudNT Mar 13/8 [2 r.]; SkarJedn 166, 306; OrzJan 9 [2 r.], 13, 17, 30, 107; WujNT Matth 24/7 [2 r.], Mar 13/8 [2 r.], Luc 21/10 [2 r.], s. 564; Pierwſza tedy przycżyná vpadku kroleſtw ábo narodow ieſt/ nie wdźięcżność ku Bogu ſtworzyćielowi y odkupićielowi ſwemu. PowodPr 17, 14, 31; SkarKaz )(3v; SkarKazSej 707b.

»lud, (i, a) narod« = populus, gens Vulg, PolAnt; populum et natio PolAnt [szyk 19:14] (33): Gdy ſie tam więc lud y narody thak rozmnożyli [ex multiplicatione hominum et genealogiarum], iż Kroacia, Dalmatia y Slawonia ziemie ciaſne były ku mieſzkaniu. [...] wyſzli MiechGlab 42; RejPs 48, 172; KromRozm III G5; Diar 22; LubPs G4v, R4v, Ff3; Nákłońćie vſzu wſzyſey/ kthorzy maćie pod ſwą mocą wielkoſć ludu/ á kochaćie ſye w narodźiech GroicPorz ppv; Ná on cżás/ będzie przynoſſon dar Pánu zaſtępow/ od ludu oderwánego y roſtárgnionego: od ludu ſtráſſnego/ po ktorym niebył inny/ od narodu cżekáiącego [a popnuo divulso ... a populo terribili ... a gente expectante] Leop Is 18/7, 1.Par 17/21, Is 18/2 [2 r.], 42/6; BibRadz Sap 3/8, Is 18/2, 4.Esdr 3/12; BielKron 93v, 268; KuczbKat 265; BudBib Sap 8/14; BudNT Ioann 11/50; CzechRozm 53v; SkarŻyw 113, 490; Gdźie ten lud/ gdźie ten naród/ choć ná świátá kráiu? GórnTroas 71; LatHar 38, 237; WujNT Ioann 11/50; PowodPr 8; Władnąć maſz ſławą Włádzyſłáwie/ áby ią z narodem y ludem twoim podnioſł/ á poniżoną podwyżſzył. SkarKaz )(4, 578b; SkarKazSej 703a.

»(nie tylko) ludzie, (i, a, ale i) narody« = populus et nationes Vulg, Modrz; populus et gentes Vulg, PolAnt; homines et nationes Modrz [szyk 23:5] (28): KromRozm III G3v; KrowObr 48v; Będę ſie [lege: cię] wyznawał między ludzmi Pánie: y będęć ſpiewał między narody Leop Ps 107/4, Ps 66/5, Prov 14/34, Sap 3/8, Is 2/4; ludzie prácowáć będą dla ogniá/ á narodowie dármo ſię vprácuią. BibRadz Hab 2/13; BielKron 14v; Mącz 339a; Abowiem ia ciebie záwżdy wyrwę z ludzi y z narodow do kthorych cie poſyłam RejAp 166v, BB2, 85v, 106v; RejPos 229v; Bijałći też Herkules dziwne ludzi/ dziwne narody/ á nákoniec s ſmoki y ze lwy ſie łamał/ á gdzieſz ieſt? RejZwierc 166; BudBib Ps 46/3[4], Is 49/22, Ier 51/58; CzechRozm 66; Vrosły potym woyny miedzy ludźmi y narody ModrzBaz 102, 118; SkarJedn 80; SkarŻyw 285;453, 615, 885; SkarKazSej 657b.

»narod, miasto« (2): Siłá narodów/ śiłá miaſt wywróćił Sławnych/ á możné króle mieczem ſkróćił. KochPs 198, 201.

»(ani) miejsce i (ani, abo) narod« = locus et gens PolAnt, Vulg [szyk 5:1] (6): Zadney roznice ná potym áni miedzy mieyſcy/ áni miedzy narody nie będźie/ áłe ná wſzelkich mieyſcách Bogá chwalić będą. BibRadz II 52b marg; KuczbKat 380; BudBib Ier 29/14; WujNT 318, Ioann 11/48; PowodPr 32.

»mieszkanie i narod« (1): Pan chciał to okázáć iż ſie iemu tákie mieſzkánie y táki narod nigdy nie podoba RejPos 42.

»narod i mowa« (2): A gdy w tych kráioch oſiedli gdzie dziś ſą/ pomieſzáli narod y mowę z Ruſią BielKron 358v [idem] StryjKron 46.

»nacyja, (a) narod« (2): Intestinum belium, Domowa woyná/ gdy która nácio á naród ſam przećiw ſobie walczi. Mącz 173b; Calep 688b.

»narod albo obywatele« (1): Wywiodſzy tedy Zydy s ſwoich kráin Sálmánázár/ przywiodł iny naród rozmáity álbo obywátele do Zydowſkich kráin BielKron 89.

»ojczyzna i narod« [szyk 2:1] (3): RejAp AA3v; GrabPospR M; Kto głowie moiey doda wody/ y źrzodło łez oczom moim: ábych we dnie y w nocy opłákał/ pobite oyczyzny y narodu mego? SkarKazSej 706a.

»osoba i narod« (1): A wiela oſob y wiela narodow záwżdy z náwroceniem cżekáło ſwięte Boſtwo iego. RejPos 195v.

»państwo i (a) narod; państwo z narodem« [szyk 3:1] (3:1): KromRozm I E3v; StryjKron 56; Koroná Polſka y Wielkié Kśięſtwo Litewſkié ieſt [...] iedná ſpólna Rzeczpoſpolita która ſie ze dwu Pańſtw y Narodów w ieden lud znioſłá y ſpoiłá. SarnStat 1020, 1207.

»narod, (i) plemię« [szyk 1:1] (2): OrzQuin Z4; Wſzelki naród/ wſzelkié plemię/ Cośćie wkrąg obśiedli źiemię/ Páná z chęćią wyznawayćie KochPs 177.

»poddani a narod« (1): W.K.M. rozmiłowawſzy ſie tych tho poddánych ſwoich/ á tego to narodu właſnego ſwego/ [...] rozmiłuieſz ſie y thego ięzyká ſwego przyrodzonego RejPos A3.

»narod, (a nie) poganie« [szyk 3:3] (6): PRzecżże ſie thák zburzyli pogáni w ſrogośći/ A narodowie wſzyſcy zmyſláli prożnośći LubPs [B2], M4v; RejPos 206, 305; My z narodu Zydowie/ á nie z Pogánow grzeſznicy [Nos natura Iudaei, et non ex gentibus peccatores]. WujNT Gal 2/15, 2.Cor 11/26.

»narod i z przełożonemi swemi« (1): iż by ſie ſtáli niewdzięcznemi á práwie bez w ſwey [!] powági wewſſech národziech y ſprzełożonemi ſwemi RejPs 161.

»ludzki rodzaj i narod« (1): CHwalćie zwirzchnoſć páńſką wſſyſci ludzcy rodzáiowie/ y inni národowie pogáńſcy chwalćie ſwięte imię iego [Laudate Dominum omnes gentes, laudate eum, omnes populi Vulg Ps 116/1]. RejPs 172v.

»rzeczpospolita i narod« (1): Czy będzie kto [...] ktoryby ná te ták zacne ozdoby Rzecżypoſp. y narodu náſzego/ tego kęſá máiętnośći ſwey vdźielić żáłował? GrabPospR N2.

»stan i (a) narod« [szyk 6:2] (8): Pan Kryſtus/ nie do iednego narodu/ álbo ſtanu mowi/ nie do Mnichow/ ále do wſzyſtkich ludzi KrowObr 141; RejAp 184v; RejPos 29, 273; RejZwierc 137v; CzechRozm 108v, 114; SarnStat 1027.

»narod i świat« [szyk 2:2] (4): RejPos 22v; RejZwierc 260v; Zem ia bóg: naród mię wſzelki/ Y świát wyzna/ iáko wielki. KochPs 69; SkarKaz 311a.

»wszystkie (a. wsze) narody i (wszystkie) wieki, wsze narody i czasy, ani [= nie] jeden narod, ani też jeden wiek« [szyk 6:2] (6:1:1): KromRozm II k2v, ſv, t; Co y Concilia/ nie tylko poſtronne łáćinſkye y Greckye/ y wſſech yákmyarz narodow/ y czáſow/ ále y powſſechne ſtáre y nowe yednoſtáynye wyznawáyą. KromRozm III P3, B3v; A miłośierdźie iego od narodu do narodow [a progenie in progenies]/ (marg) [...] to ieſt ná wſzytkie narody, ábo ná wieki. Hebr. (–) boiącym ſię iego. WujNT Luc 1/50, s. 248, 509.

»ziemia, (i, a) narod« = gens, terra Vulg; terra et populus PolAnt [szyk 11:6] (17): RejPs 203v; LubPs M4; Leop 2.Par 32/13; BibRadz Is 60/2, Ez 34/13; káżda żyemiá y narodow wiele żądáli widzyeć twarz álbo oblicże Sálomonowe y ſłyſzeć mądrość iego BielKron 78; RejPos 35v; BudBib Ex 34/10, 4.Reg 19/17, Ez 34/13, BiałKaz K4; ná ich mieyſcá Litwá przyſzłá z Xiązęciem ſwym Litaon álbo Litwon/ od ktorego tę Ziemię y narod Litwą zową. StryjKron 46, 86; GórnRozm E2; zeby własną potrzebą zięmi swey y narodu swego zabawieni byli ActReg 64; SarnStat 1021; PowodPr 29.

a. Wierni, wyznawcy Boga (13):
Wyrażenia: »narod boży« = genus Dei Vulg (3): Aták będąc narodem Bożym/ niemamy mnimáć/ by to co ieſt Bog/ złotu ábo ſrebru/ [...] podobno było. Leop Act 17/29; BiałKat 46v; WujNT Act 17/29.

»narod święty« = sancta PolAnt, Vulg (5): Y będźiećie v mnie kroleſtwem kápłáńſkiem/ á narodem ſwiętym/ A tyć ſą ſłowá ktore ty opowieſz Izráelitom. BibRadz Ex 19/6, I 88c marg; CzechRozm 249v; Lecz wy ieſteśćie rodzáiem wybranym/ krolewſkim kápłáńſtwem/ narodem świętym/ ludem nábytym WujNT 1.Petr 2/9; PowodPr 16.

»narod wiernych« (1): O czyſtym narodźie wiernych. BibRadz Sap 4 arg.

»narod wybrany, obrany« (3:1): CzechRozm 249v; ieſteś mi narod obrany [genus electum Vulg 1.Petr 2/9]/ krolewſkie kápłáńſtwo/ lud święty/ lud zákupiony SkarŻyw 3 [przekład tego samego tekstu CzechRozm, LatHar]; LatHar 566; Choć [...] Noc z ćiemnośćiámi przychadza/ Narodowi wybránemu Niech wątpienie nie przeſzkadza Smiele vfáć Pánu ſwemu. SzarzRyt B2.

4. Ludzie, społeczność ludzka; człowiek; gens, natio Vulg, PolAnt; generatio Vulg; populus PolAnt (187): ácześ nam dał krolá nieſkończonego á nieták krotko trwáiącego iáko yni národowye á wſſákoż ieſſcze przyłoż lat co nawięcey ku látom iego RejPs 89v; WSzytek národ ná ziemi mieſzkáiący dáwáy chwałę pánu ſwemu RejPs 146; [Pan obietnice dzierży] nietylko iednemu národowi ále y wſſem yle komu iáka godnoſć przyſluſſe. RejPs 146v; Vpomina prorok ták ſtany ſwiętych iáko y inych wſſitkich národow/ áby ſie wdáli wchwałę páńſką RejPs 217, 32v, 42v, 76, 93v, 105 (12); KromRozm III Nv; Trepká ná to wſſytko wyodł ſyny Páná Poznáńſkyego nyeboſſcżyká/ cżłowyeká myędzy narody záwołánego. GliczKsiąż L6v; A zeydą ſie narodowie do ciebie w gromádę/ Gdy zácżnyeſz przećiw złoſnikom Pánye twoyę rádę LubPs B6; Nyech znáyą narodowye krewkość cyáłá ſwego LubPs C2; Iścyeć teſtámentu ſwego wyecżnye nye zábacżył/ Słowá co tyſyąc narodom mocnye przyrzec racżył LubPs X6v, D2 [2 r.], Ev, E2, F4, O3 [2 r.] (25); KrowObr A3v, 66, 147; Bo żadnego narodu nie máſz ſzkodliwſzego/ Iedno co ták ponuro chodzi iáko pſiego. RejWiz 77v; śmierći rozlicżne/ Ták hániebnie morduią ty narody ſlicżne. RejWiz 86, 1v, 38, 50v, 59v, 69v (11); A ſynowie cudzołożników/ w wyniſſcżeniu będą/ [...] Bo złoſliwe Narody [Nationes enim iniquae]/ okrutnego ſą ſkońcżenia. Leop Sap 3/19; POchlebniká máluią/ á on Ráká dzyerży/ Gdyż ten narod pochlebny/ ſnadź káżdego mierźi. RejZwierz 116, 82; Narodowie nagle pomrą/ á o pułnocy wzruſzeni będą BibRadz Iob 34/20; ty y narodow wiele z tobą ieżdżących ná koniech/ z wielkim pocżthem/ á niezlicżonym woyſkiem. BibRadz Ez 38/15, Is 25/6, 41/1, Ioel 3/12, 2/8, 4.Esdr 6/48 (12); tylko vpadſzy ná koláná ſwoie/ ták iákochmy powinni/ s tymi narody ſwiętemi [...] dawaymy wiecżną cżeść á chwałę iemu RejAp 130, 103v, 106, 118v, 164v, 185, 186; [cesarz] roſkazał áby byli popiſáni głowámi ſwemi wſzyſcj narodowie káżdy w powiecie ſwoim RejPos 18v; Pánu ſie ſláchetny narod záwżdy podoba. RejPos 42 marg; mychmy [...] ociążywſzy go [baranka świętego] grzechy ſwoiemi/ puśćiliſmy go ná ſrogą puſzczą/ to ieſt/ miedzy narod złośćiwy á ſwowolny. RejPos 103, 52v, 53v, 56, 67, 102 [2 r.] (13); [Syna Bożego pismo zowie] narodem ſpráwiedliwym BiałKat a4; á wſzákoż iuż ſtan narodu poſpolitego/ thák mi ſie zda/ iż ieſt właſnie ná cżterzy cżęśći rozdzielony/ tho ieſt/ ſtan małżeńſki/ ſtan wdowi/ ſtan dziewieży/ á cżwarthy ſtan bezzakonny á ſobie wolny. RejZwierc 30, 34v, 49, 61v, 95v, 220v (13); od oblicza twego narodowie drżeli. BudBib Is 64/1[2], Is 29/7, 8, 40/17, Ez 38/5[6], Zach 2/11 (10); Strum I4; CzechRozm 222v, 259; PaprPan Ff; ták mowi Páweł święty o Chrześćiánách onych pirwſzych: miedzy złym narodem y ſkáżonym powiáda/ świećićie iáko ſłońce y mieśiąc świátu SkarJedn 12; A ty niewdzięcżne y odſtępne Narody potráći/ y oſadzi ſwoię winnicę innemi SkarJedn 384; Oczko 18v; Aby nie byli oycem podobni/ ſpórnemu Narodowi KochPs 115, 172; SkarŻyw 114, 328, [407], 520, 589, 601; NiemObr 5, 160; Nie mogłá dáléy zmieſzkáć z narodem okrutnym Swięta pánná: lecz poſzłá w niebo lotem chutnym. KochPhaen 6, 5; Iákie ſtroie Sláchćianek/ iákie płochych ludzi/ Zyd/ Włoſzek/ chytry narod pieniądze z nich łudzi. BielRozm 5; GrabowSet I; Weyźrzy Pánie ná płaſzcż/ ktory w ręce cudzołożnego narodu/ ſwowolney oney Murzynki/ ten wſtydliwy młodźieniec zoſtáwił. LatHar 271; Wyzwolćie ſie od tego narodu przewrotnego [a generatione ista prava]. (marg) odłączćie ſię od tych ktorzy nie wierzą w Chriſtuſá. (–). WujNT Act 2/40, Apoc 20/3, Philipp 2/15, Mar 8/38; PowodPr 30; KlonFlis D; KlonWor 18; NArodźie głupią mądrośćią chłubliwy/ Y błędom zmyślnym wierzyć vporczywy/ Mnoſtwem gwiazd ślicznych niebo ozdobione Obacz/ á ſmyſły wżdy oświeć zaćmione. SzarzRyt A3.

W połączeniu szeregowym (1): krolowie/ kſiążętá/ bogacże/ y inſzy narodowie á przełożeni ſwiátá tego/ biegáli/ vciekáli/ kryli ſie w ſkáłach á w opokach/ ſzukáiąc iákiego ráthunku RejAp 64.

W porównaniu (1): Narod, iáko dzicż, záwſze piſku [errata zmienia: pyſku] otwartego. CiekPotr 19.

Wyrażenia: »narod chrześcijański« [szyk 6:1] (7): ći krztem wzgárdźiii/ ktorym ſye pokrzćił wſzytek narod Krzeſćiáńſki/ ktorzy Mſzą báłwochwálſtwem zową OrzList e, e3v; RejPos 49; SkarJedn 325; LatHar 231; WujNT 619; Ieſt ták/ iż piſánemu o tákich ſądách práwu v Moyzeſzá nie podległ Chrześćijáńſki narod SkarKaz 315b.

»gruby narod« (2): Lecż owá wolność/ w ktorey ſię zámyka zápálcżywa chęć wſzytko cżynić cokolwiek ſię podoba/ ledwie w ktorem nagrubſzem narodźie mieyſce ma [in ulla barbaria locum habet] ModrzBaz 72v, 88v.

»narod ludu« (7): Także z tego kąta powſthawali y po dzisdzien powſtawaią narodowie ludu okruthnego [nationes rigidae], inſze ludzie zawſze gabaiąc MiechGlab 36; RejPs 193, 219; Z tey Duńſkiey źiemie narod ludu niemáły wyſzedł BielKron 292v, 294; A tu napirwey vważáć mamy/ iáko ſie Pan náſz roſkochawa w thym narodzie ludu ſwoiego RejPos 61v, 87.

»młody narod« (1): Bo wſzytki młode narody/ Máią bráć s ſtárſzych powody BielKom E4.

»ociec wiela (a. wiele, a. wielu) narodow« = pater multarum gentium Miech, Vulg; pater multitudinis gentium PolAnt (o Abrahamie) (13): MiechGlab *6, 21; Iuż imię twoie niebędźie więcey Abram/ ále będźieſz názywan Abráhám/ ábowiemem ćię poſtánowił oycem wiela narodow. BibRadz Gen 17/5, Gen 17/3; Abráhám ieſt wielki oćiec wielu narodow/ ktoremu żaden nálezion nie ieſt rowien wsławie. BudBib Eccli 44/19; CzechRozm 74v, 75; SkarŻyw 285; Drudzy łepak inſzy á bárzo potworny wykręt wymyślili: Pierwey niżli Abráhám będzie Abráhámem/ to ieſt oycem wiela narodow/ ia ieſtem. WujNT 342, 342, Rom 4/17, 18, k. Xxxxx.

»narod obojga pogłowia« = mężczyźni i kobiety (1): S ktorey Bulgáryey ruſzywſzy ſie lud ze wſzytkim narodem oboygá pogłowia/ [...] przyſzli nád morze ktore zowiemy Pontus Euxinus BielKron 170v.

»śmiertelny narod« (1): A śmiertelné narody gromu ſye lękáią. KochProp 14.

»narod ziemski« (1): [Bóg] Wźiął ná ſię ćiáło á wnet przez żywot pánieńſki Przeſzedſzy/ bronić pocżął narod źiemſki. WitosłLut A6v.

»narod żmijow, jaszczorczy« = progenies viperarum Vulg (4:4): A pan Kryſtus iáko ie [niepobożnych i przewrotnych ludzi] zowie y Apoſtołowie iego ſluchay? [...] ſlupy y groby pobieláne/ narod zmiiowy álbo iáſztzorcy KrowObr C3; BielKron 137v; RejPos 9, 37; CzechRozm 257v; Rodzáiu iáſzczorczy (marg) Narodzie zmiiow. (‒)/ iáko możećie dobre rzeczy mowić/ będąc złymi? WujNT Matth 12/34, s. 10 marg.

Szeregi: »narody i biały głowy« (1): [obrzezanie Abramowi i jego męskim potomkom przykazane było] A ták inne narody y byały głowy żydowſkye nye były ná nye powinny. KromRozm II k4v.

»narod i gmin« (1): tym iednym ſłowem SZLACHTA/ wſzyſtek Naród y Gmin Polſkiégo Rycérſtwá ſye zámyka. OrzQuin Q3.

»narod, (i) synowie« [szyk 1:1] (2): SkarŻyw 111; Tobie Chryſte Pánie ofiarę cżći y chwały oddawamy/ zá wielkość dobrotliwośći twoiey/ ktorąś vkazał nam narodowi złemu/ ſynom złośliwym LatHar 99.

5. Rodzaj, gatunek; genus Vulg, Modrz, JanStat (523): kazał [Bóg w Egipcie] pomorzyć wſſytko káżdego narodu co ſie kolwiek było napierwey vrodziło RejPs 201v; BOże ojcze wſſech narodow ſtworzenia twoiego/ Rácz obáczyć do ległoſci człowieká wſſelkiego MrowPieś A4v [idem ArtKanc N12]; LubPs N3; RejWiz 38v, 116v; Y wypuśćiłá ziemiá trawę zieloną y dáiącą naſienie podług narodu ſwoiego [iuxta genus suum] Leop Gen 1/12; Niechay wywiedzye ziemiá duſze żywiące w národzie ſwoim/ bydło/ cżołgáiące ſie robácthwo/ y Beſtyie/ to ieſt gádzinę ziemną według oſob ſwoich Leop Gen 1/24, Gen 1/11, 21, 7/14, 8/19; Stánął potym okręt ná gorze w Armeniey/ s ktorego záſię Noách zwypuſzcżał żywy narod ku roſpłodzeniu. BielKron 5v; ten dziwny narod [satyry, celenofagi, cyklopes, troglodite ...] po potopie ſie od ludzi niektory wyrodził/ niektórzy też od źwirząt/ niektorzy z morſkich ryb. BielKron 8; [Azyja] ma w ſobie wielkie y rozmáite bogáctwá/ mocne á nie zwalcżone kroleſtwá/ gory/ rzeki niezmierne/ ludzi/ źwierząt rozmáity narod BielKron 263v, 30v, 269v, 451; iż gdy iuż ták był przez ten thák márny vpadek wzgárdził Pan tego ták nędznego cżłowieká/ y wſzytek naród iego RejPos 102; Pátrzayże tu moy miły Krześćiánſki brácie/ iż thu Pan temu kochániu ſwemu/ á themu wdzyęcżnemu narodowi ſwemu cżłowieká nędznego/ rozną ſwiátłość ku pocieſze iemu/ podawáć racży RejPos 337, 53, 191v, 205v; RejPosWiecz2 92v; Dwá narody z Iádámá/ ieden świecki y ludzki/ drugi duchowny y niebieſki SkarŻyw 268, 268 [3 r.]; ArtKanc N12; [Jakub i Ezau] ieſzcże w żywoćie mátki ſwey Rebeki z ſobą walcżyli: cżym według Páwłá S. znácżyli dwoy przećiwny narod/ to ieſt ludu Bożego/ á Pogáńſtwá PowodPr 13, SkarKazSej 706b; Bowiem tákich Iudaſzow ſą cżtery narody, Choćia nie wſzyſcy máią płomieniſte brody. KlonWor **.
Wyrażenia: »boski, boży narod« (3:1): (nagi) Bachus. (–) Yam ieſt cżłowiek ſpráwiedliwy/ Towárzyſki nie zwádliwy/ Z dawna boſkyego narodu BielKom E7; BielKron 441; Theotocos. Boży naród álbo z bogá narodzony. Mącz 456d; Boſki narod był tych: ktorzy ácż grzeſzną y ſkłonną do złego náturę z Iádámá oycá tegoſz/ ktory Kaimá vrodził/ wzięli: wſzákże [...] ſprzećiwili ſię złym ſkłonnośćiom ćieleſnym/ y świeckim. SkarŻyw 268.

»narod ludzi, [jakiego] narodu ludzie« (4:2): Są drugie wyſpy w Afryce z dziwnym narodem ludzi/ o których ſtárzy Kozmográphi nie wiedzieli BielKron 271, 8; iáko poććiwa rádá od tákiego narodu ludzi [przyjaciół pochlebnych] páná ſwego przeſtrzegáć á vpomináć ma. RejZwierc 89v, 49; wſzytek ten vbogich ludźi narod [haec natio tenuium]/ dla wzgárdy ſwey á niekárnoáći/ bacży to/ że ieſt ná krzywdy wyſtáwiony. ModrzBaz 77; KochCz B.

»narod ludzki, człowieczy« = genus humanum Modrz, JanStat; filius hominum Vulg; genus hominum a. mortalium Modrz [szyk 375:62] (402:35): FalZioł +2v; ty miły panie [...] vbłogoſlawiłes przez ſrogoſc ſmierci ſwoiey potępiony narod człowieczy RejPs 102, 17v, 34v, 95, 98v, 124 (22); RejJóz K6v; RejKup n7v; obyecował nye tylko żydom/ ále wſſem narodom ludzkim Meſyaſſá krolá y kápłaná wyecznego KromRozm II i3v; MrowPieś ktv, A2v, AB; BielKom E4v; Wſſytki narody ludzkye ktoreś Pánye ſtworzył/ Przydą ábyć káżdy z nich wyecżną chwałę mnożył LubPs T2, T6, V6v [2 r.], X5, Z4, cc (10); KrowObr 148v, 221; A ták ten ludzki narod práwie iáko pęcherz/ Lekkim wiátrem nádęty/ á pálcem weń vderz/ Alić iuż w nim nic nie máſz RejWiz 87v, 5, 65v, 70, 72v, 96v (10); Leop *2v; LeszczRzecz A2; RejZwierz A5v, 106v [2 r.]; BibRadz I 1d marg, 2b marg, 3c marg, 336a marg, Sap 10/1; v Krolá w Lutecyey/ żadnego rodzáiu weſela thám nieopuſzcżono/ co iedno mogł ludzki narod wymyſlić/ było wſzytko BielKron 217v, 6 [3 r.], 9, 12v, 23v [2 r.], 43v (11); KwiatKsiąż G2, P; O nędzny narodzie ludzki toć v ciebie lekkie poważenie woley á roſkazánia Páńſkiego RejAp 11, 15v, 52, 57, 59v, 75v (24); GórnDworz X7, X8; Tu obácż miłośćiwą łáſkę nád narodem ludzkim Páná Bogá náſzego RejPos 3; narodowie ludzcy iuż z dáleká pocżęli poznawáć ſwięte Boſtwo iego, RejPos 28v; Iáko wſzedł á wkorzenił ſie grzech w narod ludzki. RejPos 49 marg; iáko wiele vpadkow y przygod zá cżłowiecżym narodem chodzi. RejPos 129v; iuż był wſzytki drogi vkazał/ otworzył/ y poſtánowił nędznemu narodowi ludzkiemu RejPos 291, 1 [2 r.], 1v, 2 [2 r.], 2v [2 r.], 3 [3 r.] (212); Chryſtus roſkázuie chrzćić wſzyſtek naród ludzki: á óni od tego narodu dźiatki odłączáią BiałKat 261, 216, 256, 261; Bog [...] ſpráwił z iedney krwie wſzytek Narod ludzki áby mieſzkáli po wſzytkiey źiemi GrzegŚm 3, 51; Ey nie wierzę by to miał być narod cżłowiecży/ Co przećiw rodzicom ſwym myſli tákie rzecży. HistLan B3; KuczbKat 25, 30, 315 [2 r.], 325, 385, 395, 405; Widzę miedzy wſzytkiemi ludzkiemi narody/ Rozlicżne przypádłośći/ rozlicżne przygody. RejZwierc 240v, A5, 2 [2 r.], 2v, 4, 10 (13); BielSpr 11v; WujJud Conf 4v, 16, 74, 220; RejPosWstaw 21v; BudBib 3.Esdr 4/37; BudNT przedm d3v; CzechRozm 25, 26v, 35v; KarnNap B; cżłowiek dobry y vcżony/ [...] ma tego prágnąć/ áby im nawięcey może/ był pożytecżen narodowi ludzkiemu ModrzBaz 43v, 12v, 13 [2 r.], 29, 36v, 37 (17); wierzę/ że Bog będąc iuż do narodu ludzkiego łáſkáwſzy/ dodawałći rády gdyś to piſał. ModrzBazBud II5v; SkarJedn 25; KochPs 67, 89; Y zgładził Pan Bog w ſrogośći gniewu ſwego wſzyćiek narod ludzki SkarŻyw 270, 3, 31, 121, 258, 268 (12); MWilkHist G; StryjKron 6, 146; CzechEp 199, 200 [2 r.], 274, 297, 310, 346; ReszPrz 87; Gniew Bogá Oycá wiecżnego/ prze grzech narodu ludzkiego/ Nie mogł być pierwey vbłagan/ áżeś ty zań ofiárowan ArtKanc F6v, D8, N10v, T9; GórnRozm N2v; GórnTroas 4; gdyż obchodząc rzędy Ludzkich narodow/ nie znam ſtátecznośći GrabowSet I4, F3v, O4v; OrzJan 30; LatHar 32, 44, 72, 77, 199 (19); LVdzkiégo narodu ſpráwy [humani generis actiones JanStat 1116] ieſli nie będą podpárté świádectwem ſłownym/ álbo piſmem prędko przechodzą SarnStat 249; Timon Filozof/ był Miſanthropos, to ieſt nieprzyiaćiel głowny narodu ludzkiego PowodPr 66, 11; SkarKaz 274a, 315a, 551a; PaxLiz E2; SkarKazSej 690a; SapEpit B4; KlonWor ded **3v; SzarzRyt D4.

»narod nasz, wasz (nędzny a. nikczemny)« = my, wy ludzie [szyk 10:2] (11:1): RejAp 8, 14; RejPos 6, 17 107v, 157v, 251v; Ale iáko widzimy iż y w źwirzęthach rozne przyrodzenia ſą/ tákże też y w náſzym nędznym narodzie rozne przypadki/ y przyrodzenie/ y obycżáie okázowáć ſie muſzą. RejZwierc 67v; ieſt zwycżay narodu náſzego nędznego/ iż iedno tylko w nieſzcżęſciu znamy páná Bogá ſwego/ á w ſzcżęſciu máło bacżymy ſpraw y zwirzchnośći iego RejZwierc 204v, 67v, 76; SkarŻyw 26.

Szeregi: »krew a (i) narod« (2): obiecał im zeſłáć Boſtwo ſwoie/ á przyoblec ie ciałem ze krwie á z narodu ich RejPos 303v, 19.

»narod a rodzaj« (1): Aziyſka Sarmatia ma w ſobie rozmaithe narodi á rodzaie [plura genera] Tatarow MiechGlab 1.

»stworzenie a narod« (1): Bo ſnadz bez woley twey żadne by ſie ſtworzenie nie vżywiło/ á káżdy národ zobfitoſći twey zgromádza ſobie żywnoſć[i] ſwoye RejPs 153.

W przen (1): NIechayćię w zruſſy [...] ſwięte miłoſierdzie twoie á (kust) znárodu (—) znarodu miłoſiernego boſtwá twego [secundum multitudinem miserationum tuarum Vulg Ps 50/3]/ zgłádz miły pánie niepráwoſći moie. RejPs 76v.
a. Płeć (28): Pánny vyrzawſzy były bárzo rády iż iuż z ich narodu powſtáią mężne á ćwicżone białłe głowy. BielKron 320v, 43, 130; RejPos 322; pánie mátki około dzyewecżek ſwych powinny tákież pilność mieć/ gdyż to ieſt narod mdły á ná wſzytko ſnádnie náłomny. RejZwierc 7v.
Wyrażenia: »narod męski« [szyk 3:3] (6): Krol Egipſki/ roſkazał bábam Zydowſkim/ ktore położnicam ſłużą/ áby káżde dzyecię męſkiego narodu zábiły/ á dzyewkom pokoy dały. BielKron 27v, 15v, 28, 39, 43; BielSpr 40.

»żeński, niewieści narod« [szyk 11:5] (13:3): Abowiem ná ten cżás potomkowie Kaimowi ták żeńſki narod iáko męſzcżyźni byli dworni BielKron 4; ZEnobia niewiáſtá ſláchetna/ wychowaná nád obycżay żeńſkiego narodu. BielKron 153v, 9, 23v, 27, 152, 319v, 320v; ieſzcże w Ráiu poznał Pan krewkość narodu niewieſciego RejPos 43, 101v; BielSat [I4], [I4]v; BielSjem 13, 15 [2 r.]; Artemin prorokini: Tá mię nigdy nie omyliłá/ O com kiedy prośiłá. Mdły naród niewieśći ſpráwuie/ Sámá to opátruie. GosłCast 23.

Cf [NARODA], [NARODSTWO], NIENAROD

JR, LW