[zaloguj się]
[pdf]

GRUNT (854) sb m

grunt (846), gront (8), [grąt]; gront SeklKat, MurzHist (4), MurzNT (2); grunt : gront SeklWyzn (2 : 1).

o jasne.

Fleksja
sg pl
N grunt grunty
G gruntu gruntów
D gruntowi grunt(o)m
A grunt grunty
I grunt(e)m grunty, gruntami
L gruncie grunciéch, gruntach
V grunty
inne sg N a. A - grunt; pl A a. I - grunty

sg N grunt (110). ◊ G gruntu (356). ◊ D gruntowi (4). ◊ A grunt (93). ◊ N a. A grunt (1). ◊ I grunt(e)m (46). ◊ L gruncie (95). ◊ pl N grunty (19). ◊ G gruntów (43); -ów (14), -(o)w (29). ◊ D grunt(o)m (1). ◊ A grunty (66). ◊ I grunty (3), gruntami (3); -ami Oczko; -y : -ami ZapKościer (1 : 1), SarnStat (2 : 1); ~ -ami (2), -(a)mi (1). ◊ A a. I grunty (1). ◊ L grunciéch (11), gruntach (1) GrabowSet; -éch (6), -ech (1) SarnStat (6 : 1), -(e)ch (4). ◊ V grunty (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Ziemia (262): Przyłoż k źiemi vcho ſwe/ á mátkáć poſzepce Iák wiele nieprzyiaćioł po iey grunćie depce. BielSjem 32.
a. Własność ziemska; ager, fundum Mącz; fundus, solum agri, terrenum Cn (186): LibLeg 6/157; Item zassiewek y Grunth spathkowy po nyeboscze cziothcze ych tho mayą dzyelycz na cztery czesczy ZapWar 1550 nr 2666, 1548 nr 2668, 1550 nr 2666, 1553 nr 2685; UstPraw G4 [2 r.]; ia thobie dam zá ten grunt pieniądze/ weźmiſz ie odemnie/ á ia thám pogrzebę vmárłego ſwego. BibRadz Gen 23/13, Gen 23/11, 20; Páńſtwá żadnego v nich wśi áni miaſt nie trzyma żadny [...] bo wſzytko Ceſarſkie grunty y ludzie BielKron 261v, 99 marg, 119, 275; Zije on [zbytek] kiedy zaſiędzie/ grunt zaraz/ i z chłopy. KochSat A4v; Superficariae aedes, Domoſtwo ná nayemnym gruncie poſtáwione nie ná właſnym. Mącz 113c; De iure praediorum sanctum est, ut in his vendendis vitia etiam dicerentur, yeſt vſtáwiono áby ten który grunt chce yáki przedáć/ był winiem [!] to powiedźieć ná czym temu gruntowi ſchodźy. Mącz 366d, 309d, 375d, 400b, 422d, 450b; bo oicżyzná cżęſciey ſie rozumie to/ co gruntu komu ociec iego zoſtáwił GórnDworz F6v; RejPos 290; BielSat C4; HistLan A4v, E3; RejZwierc 14, 141; BudBib I 69c marg, Lev 25/14; niełácnoby ſię licżbá vmnieyſzyłá ábo żołnierzow ábo pieniędzy/ ktoreby káżdy z dochodow gruntu ſwego Rzecżypoſpolitey był powinien. ModrzBaz 121, 22v, 48, 76v, 126v; KochDryas A3; SkarŻyw 193; powzdala ieſt iemu grunth ktory liezy miedzy Ianem Peliem, a Gruntem Wikaryiſkim. ze wſzytkimi grunthy iako pulmorgiem Kawliami Ogrody ląkami ZapKościer 1579/1v; dalismy iemu Intromiſsią vrzędownie wdom i wStodolę ktory grunth na ſzacunku ſtoi marc. pięćdzieśiąth ZapKościer 1580/5v, 1579/1v, 2, 1580/5v, 6v, 1581/19v (20); BielSjem 19; BielRozm 21; W Indyey [...] iż tám tylko ćieniuchną nićią grunty bywáły ográniczone/ kto to prżeſtąpił/ ſrogie o to odnioſł karánie GórnRozm B4v; kupcy ięli ſię zá Szlácheckie grunty/ ktore onym nie ſą prżyſtoyne. GórnRozm L3v, G4v, L, M; ActReg 45, 81; Calep 1031b; GostGosp 156; Imión ſzukamy: [...] y do tego wſzyſtkié ſie śćiągáią Séymy: do tego wſzyſtkié vſtáwy y práwá/ iákoby grunt twóy był móy: iákoby przyczyniono gránic: [...] wſzyſcy którzy ieno prowádźić y przyczyniáć gruntów nieumieią/ ſą ludźmi wzgárdzonémi OrzJan 52, 124; WujNT Luc 12/16; A Ten Zołniérz Qwárćiány lećie ma ſtać obozem polem/ zá włośćiámi w grunćiech náſzych SarnStat 435; Tákże ſie ma rozumieć, gdy kruſzec złoty naydą ná czyim grunćie: ponieważ kruſzec Królewſki iest, tedy y grunt zátym ſie ćiągnie SarnStat 1277, 63, 138, 178, 233, 339 [2 r.] (32); GrabPospR L3v [2 r.], L4; Abo iáko poddáni idą z czyńſzem do páná/ znáiąc iż ſą kmiećie iego/ y ná iego grunćie śiedzą. SkarKaz 39b; KlonWor 4 [4 r.].

W połączeniach szeregowych (7): Skárby/ Zboża/ y grunty/ wywroćił ná nice BielSat G [idem BielSen 14]; HistLan E2; ModrzBaz 126v; BielSen 14; któré [dzierżawy] teraz on práwem dożywotnym [...] trzyma/ ze wſzyſtkiémi wśiámi / gruntámi y naległośćiámi tych dźierżaw SarnStat 1052, 1060, 1190.

W charakterystycznych połączeniach: grunt oddać, przedać (2), rozdzielić, rozmierzać, (s)puścić (2), zachować (2); gruntu nabyć, przyczyniać; gruntem darować, szafować; siedzieć na gruncie (3); grunt cesarski, cudzy, macierzyński, najemny, ograniczony (3), pański (2), przyległy, pusty, rycerski, spadkowy, szlachecki (6), własny (2), wojtowski (2), zaprzedany, ziemiański; dochody gruntu, dziedzina, majętność, rozdział.

Wyrażenia: »grunty duchowne, kościelne« (1 : 1): tedy wſzyſtka maiętnoſzć przypada na dobrá koſzćielne y do Gruntow koszcielnych maią być incorporowane ZapKościer 1591/46; PowodPr 60.

»dziedziczny grunt; dziedzic gruntu« [szyk 2 : 1] (2; 1): WIelkié ſie vćiążenié dźieie ludźióm ſzlácheckim [...] ták przez dźiedźice gruntów przyległych/ iáko prze iné dignitarze Koronné SarnStat 403; SKárżył ſie Fráńćiſzek ná Stáſzká/ iż ná iego dźiedźicznym grunćie [in ipsius haereditatem et fundum JanStat 113] płot zágrodźił SarnStat 677, 1040.

»grunt krolewski« [szyk 5 : 1] (6): MycPrz II D; GórnRozm L; STAROSTOWIE wedle ſtárádawnégo vżywánia máią brónić gruntów Królewſkich SarnStat 493, 847 [2 r.], 1199.

»gruntem leżący, leżeć; grunt leżący« = postawiony na parceli; być postawionym na parceli; parcela [szyk 18 : 3] (17 : 1 : 3): a ten dom Gruntem leſzy na norczye ZapKościer 1584/44; ysz yą y malzonka moya [...] mamy zupelna zaplate pul czwarta ſta grziwien z maietnoſczi ſiczimina zoyczistego y maczięrziſtego tak z gruntu liezączego jako y z ruchomich rzeczj ZapKościer 1587/74; Daly opyſz na dom Gruntem leſzączy wtele Bartka ZapKościer 1589/86v, 1582/30v, 32, 1583/38v, 41v, 1584/47v (21).

»grunt ojcowski (a. ojczysty)« (3): Item Grunth oyczysthy thak rozdzielon ma bycz na syedm cząsczy ZapWar 1550 nr 2666; poſádźił mię [Bóg] ná grunćie Oycowſkim y Máćierzyńſkim/ którym mnie [...] żywi OrzQuin G4v; ZapKościer 1579/3v.

»pan gruntu« (5): LibLeg 6/157; Bo też ſługá/ kupiec/ rzemieśnik/ z tego co od páná gruntow weźmie/ ták ſwoy pożytek ma w Rzecżyp./ iáko pan gruntow z gruntu ſwego GrabPospR L3v, L3v [2 r.].

Szeregi: »grunt albo (i) dziedzictwo (a. dziedzina)« (2): Zaden s Volochow y spoddanych naſzych pomyeſkanya sobye nyema myecz [...] yedno sdoſzwolenyem Stharoſth, [...] albo theſz thych panow kthorych bandzie grvnth albo dziedziczsthwo. LibLeg 6/160, 6/79.

»grunt i folwark« (1): Nie napominają się posłowie, aby stan ten duchowny dawać mieli z gruntow i folwarkow swoich Diar 79.

»grunt a(l)bo imienie« (2): A ták gdy ſie wſzyſcy ozdzyelili ná Tribus y Kurye/ rozdzyelili też grunty álbo imienie (zową role) miedzy ſię BielKron 99; RejPos 241. [Ponadto przy innym szeregu 1 r.].

»grunt abo (i, to jest) majętność« (3): Mącz 140b; RejPosWiecz3 96v; że wſzytkie one grunty y máiętnośći [fundos et possessiones] ludźiam vcżonym należą. ModrzBaz 133.

»grunt albo plac« (1): tedy przedśię prowádząc ſie z domu ma y powinien połowicę onégo ſczepia zoſtáwić ná grunćie álbo ná plácu [in solo vel area JanStat 1113] SarnStat 667.

»grunt i posesyja« (1): A ktoby z przodków ſwych niemáiąc liſtów co gruntów y káżdéy poſseſsiiéy iákimkolwiek imieniém názwánych trzymał/ pożywał: tákowy tę tákową ſwoię właſność [...] ma wiecznie trzymáć SarnStat 1024.

»grunt a(l)bo rola« [szyk 2 : 1] (3): Bo ták ma być o niey rozumiano/ iáko o grunćiech ábo rolách kmiecych [quo fundi agrorum] ModrzBaz 122v; ZapKościer 1579/3v; SarnStat 677. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»grunt a(l)bo (i) ziemia« (3): LibLeg 6/157; Ornatissimus fundus, Grunt álbo Ziemiá wſzelákiemi potrzebámi dobrze opátrzona. Mącz 269c; ModrzBaz 99v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»(tak) grunt jako (i) (z)wierzchność« (8): yſz slachetny Pán waltyn Goſtomſky babka ma dacz bratu swemu Ianuſzyewy: za Grunt y zawyerchnocz sto slotych ZapKościer 1585/57v, 1582/29, 1584/45, 47, 1585/60v, 62v, 1586/67, 1588/81.

W przen (2):
Wyrażenie: »grunt kościelny« (1): ktory [diabeł] [...] roie ſzáráńczy to ieſt nowe árcyhaeretyki ábo kácermiſtrze z hordámi ſwemi/ káżdego niemal wieku/ ná grunty kośćielne wypuſzcza. WujNT 859.
Szereg: »grunt a osiadłość« (1): á potym ony ſwoie ſprawce y ony ſzáfárze po iednemu y z goſpodárſtwem/ iáko dobre á wierne robotniki ſwoie/ [diabeł] oſádzi ná gruncie ſwoim/ á ná oſiádłośći ſwoiey. RejPos 115.
b. Rola, pole uprawne; pastinatum Calep (11): Prot B2v; Calep 761a; tám to chowáć/ gdźie co/ ták wodá iáko też grunt/ wychowáć y záchowáć z przyrodzenia może GostGosp 148; gdyż dáleko więtſzé ſą pożytki z grunów y innych rzeczy pozoſtáłych/ niżli z czynſzu y z ſtádá. SarnStat 585; GrabPospR L3v [2 r.]; Pátrzćie ná miáſtá zamki zewſząd ſputoſzáłe [!]/ Tákze ná wśi ná grunti ſproſne wygorzáłe. CzahTr E4.
Szereg: »grunt, (albo, i) rola« = fundus vel ager JanStat [szyk 3 : 1] (4): vymvyącz ty ktorych pravo niedopvſcza bronicz Koſcziolovi, to ieſt noczny skodniczy wzbozv, y gruntow abo rol ComCrac 20; SarnStat 182, 214; GrabPospR L4.
c. Gleba; solum Mącz (22): ZapWar 1550 nr 2666; Tedy Iozef oycu y bráćiey ſwoiey náznáczył y dał mieſzkánie w Rámeſes/ co w nałepſzem grunćie [in optima terra] ziemie Egyptſkiey BibRadz Gen 47/11; BielKron 348v, 392v; Humidum solum de scivit in pratum, Niski grunt mokry obróćił ſie w łąkę. Mącz 373b, 138a; GórnDworz Kk2v; Kiedy maſz czynić Vpuſt ná cáłym Grunćie/ dobry ieſt rąbiony w Izbice Strum L2v, P2, P4v; ModrzBaz 47v; gdyż y tu ná wiérzchu widźiém/ tęż á iednę wodę/ róznémi gruntámi wiedźióną Oczko 8, 9; KochPs 165; iż náſzy niektorzy bráćia/ opuśćiwſzy tłuſte grunty oycżyzn ſwych/ przenoſzą ſię ná piaſek ná puſzcżą do Rákowá. CzechEp [395], 102, [395]; PaprUp F; Kędy błotá ſą/ ták też ſtaw/ ſpuśćiwſzy/ piáſcżyſte grunty/ błoty/ ſpławámi poważay GostGosp 112, 170; GrabPospR L3; PowodPr 36.

W charakterystycznych połączeniach: grunt cały [= twardy], dobry ((na)lepszy) (6), mokry, piaszczysty, płodny, przedni, tłusty (3), urodzajny, zły.

d. Terytorium, teren (31): LibLeg 6/79 marg; lecż vrodá iego/ Podobna do Hektorá/ [...] Ktory ſie z Greki łamał/ broniąc gruntu ſwego/ Oney zacney Troiyey RejZwierz 69; dobrowolnie do domu Bożego znieſli to czym by gi poſtáwili ná grunćie iego [in loco suo]. BibRadz 1.Esdr 2/68; Grunth y wſzyſtko Kśięſtwo Ruſkié/ ia Polak [...] w iednom ćiáło króleſtwá Polſkiégo [...] złączył. OrzQuin Q4, Q4; RejAp 26v; Woloſzyn [...] Moſkwę/ Turki/ Tátáry/ ná moy grunt przywodźi. BielSat Gv, Gv, G2; Pátrzże ná zachod ſłońcá kto też z námi ſiedzi/ Chociay ſą náſzy mili łáſkáwi ſąſiedzi. [...] Tedy ze wſchodem ſłońcá ták ſie záwaśnili/ Ze ſie ná náſzych grunciech muſzą kiedy witáć RejZwierc 246; bo nie máłą krzywdę ćirpi Koro. Polſka od Miemcow w poſiadániu gruntow MycPrz II Cv; WierKróc A3v; BiałKaz Mv; iż wodá w niém wielka wzleie/ y ryb wielkich y róznych doſtátek ná ónże grunt przynieśie Oczko 9v; KlonŻal A3; Bym Izáákowi Oznaymił/ iże ten grunt/ iego potómkowi Náznáczon ieſt od Páná ZawJeft 5; Phil E4; OrzJan 134; NA rozgrániczenié Woiewództwá Kijowſkiégo z Powiátem Możérſkim Kommiſsarze wyſłáć mamy/ którzy powinni będą té tám grunty rozgrániczyć. SarnStat 1029 [idem 1185]; tedy mu wolno od ſądu źiemſkiégo ná grunćie iego záſádzonégo áppellowáć do ſądu źiemſégo ná Roki. SarnStat 1276, 1185, 1211; Y rzek nawięcey wpada z práwey ſtrony/ Ktore prą Wiſłę ná támte zagony/ Ná lewą rękę/ w te ſię grunty wkráda/ Gdźie ſłońce śiada. KlonFlis F2; KlonWor 56.

W połączeniu z G sg nazwy miejscowej (3): iż Adam napirwey był ſtworzon w Syriey ná gruncie Dámáſzku BielKron 3, 308v; MycPrz II C3.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej (4): Bo w ten czás Krzyżacy Liflandſcy po Swiętą Rzekę/ á Pruſcy po Kowno/ Litewſkie grunty poſiadáli. StryjKron 355; ActReg 41; Phil O; NIe wydał y ten cnych przodkow Słowiáńſkich W męſtwie, doſtáiąc ſlawy w grunćiech Duńſkich. KlonKr Av.

e. Ląd (9): BielKom B5; A co ieſt gruntu/ zámkniono we śrzodku Miedzy Wiſłámi/ [...] To Wyſpą zową KlonFlis F2v.
Wyrażenie: »grunt cały, twardy« [szyk 1 : 1] (1 : 1): Morze w twárdy grunt obraca KochPs 94; KlonFlis C2.
W przen (5): Owa Pan weyźrzy: [...] Wyrwie z ieźiorá/ moich doległośći/ Wprowádźi ná grunt/ pełny wſzech pewnośći GrabowSet Q3.
Zwroty: »iść gruntem w grunt« = postępować uczciwie (1): Bo ten idzye gruntem w grunt/ á brnie proſto brodem RejZwierz 62.

»na śliskim gruncie położyć nogę« (2): KochPs 108; Ná śliſkim gruncie położyli nogę: Zginą ich rády wſzyſtkie w ocemgnieniu GrochKal 13.

f. Świat (2): Aleś pogodnym deſzczem ſwóy grunt polubiony Nápoił KochPs 97.
Wyrażenie: »ziemski grunt« (1): Inſzy źwierz Pan Bog tu ná świát wprowádźił/ Ktorym z pocżątku źiemſki grunt oſádził. KlonFlis C.
2. Umocniona podstawa jakiejś budowli lub konstrukcji; fundament; fundamentum Mącz, Cn; fundamen Calep, Cn; firmamentum Mącz; fundatio Cn (84): Abowiem ocżekawał miáſtá ktore miáło grunty [fundamenta habentem civitatem] Leop Hebr 11/10; BibRadz 1.Cor 3/12; OrzRozm E3; Náſzy pod zamek prochy záſádźiwſzy zápalili/ prochy wyrzućiwſzy źiemię z gruntu/ dzyurę do zamku vcżynili BielKron 423v; Convulsa sedibus domus, Z gruntu poruſzony dóm/ vſzły na ſtronę. Mącz 478c, 128b; RejZwierc 159v; Ale tákiégo Vpuſtu z Gruntu záſypánégo trudno ma wodá ruſzyć. Strum M3v, G3v, L3 [3 r.]; Ponieważ wſzelkie budowánie ná niewárownym grunćie wyſtáwione nie trwáłe bywa. StryjKron A; Bo gdy kto dom [...] rozwálić chce/ áby ná tym mieyſcu dobry zbudował/ nie od gruntuć pocżyna: áni od śćian: ále pierwey dách zrzuca potym śćiány rozwa1a: á dopiero też y grunt wybiera zły CzechEp 224; Calep 441b, 1027b; podobien ieſt człowiekowi ktory buduie dom ſwoy ná źiemi bez gruntu WujNT Luc 6/49; [A nie wezmą z ćiebie kámieniá ná węgieł/ ani orclá ná grąth Leop Ier 51/26 (Linde). ]

grunt czego (7): Tedy Sálmánázár przyiechawſzy záłożył grunty kośćiołá Páńſkiego w Ieruzálem BibRadz 3.Esdr 6/20; OrzRozm B3v, E3; BielKron 289; Basis autem dicitur, Nogá álbo fundáment grunt słupu który ná ziemi ſtoyi. Mącz 60d; BudBib 3.Esdr 6/20; CzechEp 102.

Zwroty: »kopać grunt« [szyk zmienny] (3): A gdy miáſtu kopano grunty/ nálezyono w zyemi Rożą BielKron 26v, 104, 321.

»grunt stawić« (1): Fistucatio, Támowánię [!]/Róſtowánie gdzie z wiela olſzowych [...] palów w ziemię nábitych fundáment álbo grunt ſtáwyą Mącz 128d.

»wywieść (a. wywodzić) grunt, z gruntu« = substruere Calep [szyk zmienny] (2 : 1): A gdy wywiedli ná gorę grunty/ byłá wielka rádość miedzy imi BielKron 111; iſz ten Nemrot [...] wywiodł wieżę z gruntu nád wyſſokość y wielkość gor StryjKron 11; Calep 1022a.

»grunt założyć, zakładać; grunt zakładany« = iacere fundamentum Mącz, Cn; fundare Calag, Calep; ponere fundamentum Mącz; substruere Calep [szyk zmienny] (9 : 4; 1); Leop 3.Reg 7/10, 1.Esdr 6/3, Luc 14/29; Dźiękuią Pánu iż záłożyli grunty koſćielne. BibRadz 1.Esdr 2 arg, 2.Par 3/3, 3.Esdr 6/20; BielKron 111; Mącz 161c, 309c; Iáko grunt zákłádáią/ ták świát buduiemy Prot B3; Calag 259a; Calep 441b, 1022a; LatHar 368.

Szeregi: »fundament, (a, albo) grunt« [szyk 5 : 2] (7): Palatio, Grunt álbo fundáment z palów który czinią ná mieyſcách miękkich y zrzodłowátych/ á potym ná nich buduyą Mącz 273b, 60d, 128d, 161c, 216a, 309c, 424a.

»podwaliny albo grunt« (1): możeſzli ty nadobnie á głádce roźdźierać podwáliny álbo grunthy cháłupy twey/ y zali ſye thám niemuſzą wſzytki kąty domu twego rázem łąmáć OrzRozm B3v.

W przen (7): Lodzia ieſt pracza na morzu/ dom bez gruntu BielŻyw 137; Leop Is 28/16; GórnDworz Ee5v; opiſuiąc Ieruzálem ono niebieſkie przypomina mury iego/ o dwunaśćie grunćiech/ á te były imioná dwunaśćie Apoſtołow. NiemObr 36.

grunt czego (2): niedawno śie wylęgli Trideiſte/ ktorzy grunt tego domu borząc/ iáko ſámi śie chlubią/ Páná Chriſtuſá Syná Bożego zá práwego y wiecżnego Bogá mieć niechcą. KuczbKat a2, 120.

Zwrot: »założyć grunt« (1): Wedle łáſki Bożey ktora mi ieſt daná/ iáko mądry budowniczy założyłem grunt/ á drugi ná nim buduie BibRadz 1.Cor 3/10.
Przen (30):
a) Budowle wraz z fundamentami (5): gdy vpadną ránni w Egiptćie/ á wielkość iego będźie poimána/ y grunty iego podwrocone będą. BibRadz Ez 30/4, Ier 50/14; iż cie nieprzyiaciele twoi okrążą [...] y roznioſą rowno z zyemią grunty twoie RejPos 195; a ktemu brony wyſtáwił z zatworámi/ y z nowu grunty domow náſzych budował. BudBib Eccli 49/15.
Fraza: »grunt [jest] założony« (1): Pan [...] Piękné Siońſkié vmiłował brony: Ich grunt ná górách świętych záłożony. KochPs 130.
b) O górach i skałach (3): przeſzli áż do grunthu iedney gory. HistAl K7v; Ty wielowładny góry niezmierzoné W ich grunćie trzymaſz KochPs 93; brzéżné w grunćie wzdrygáią ſye ſkáły. KochPieś 7.
c) O ziemi: wnętrze ziemi, jej głębokie warstwy, też według ówczesnych pojęć jej podstawy (21): Ziemiá ták ieſt napewnem grunćie vmocnioná przez ſpráwę iego iż nigdy niemoże być wzruſſoná RejPs 152; Leop 4.Esdr 16/12; okazáły ſię głębokoſći wod/ á odkryte ſą grunty ſwiátá ná fukánie twe o Pánie BibRadz Ps 17/16; KuczbKat 20; gniéw przeráźliwy Rozſádźił źiemię/ y odkrył iéy grunt leniwy. KochPs 24, 23, 86.
Zwrot: »grunt założyć« [szyk zmienny] (2): CzechRozm 36v; ón rękámi ſwémi Grunt ná morzu záłożył niewzruſzonéy źiemi. KochPs 33.
Wyrażenia: »fundamenty gruntow« (1): on záłożył fundámenty gruntow wſſytkiey ziemie RejPs 140v.

»grunt ziemie, ziemski« = fundamenta terrae Vulg; gremium terrae Mącz [szyk 11 : 2] (12 : 1): RejPs 140v; A też Pan widząc ich tákye chytre bunty/ Wzruſſył ſpołu z nimi wſſytki zyemſkye grunty. LubPs S5v, X5v; Leop 4.Esdr 16/15; Słucháyćie gory ſądu Páńſkiego/ y wy mocne grunthy źiemie BibRadz Mich 6/2, Ps 81/5, Prov 8/29, Is 24/18, 4.Esdr 15/23; Mącz 149d; CzechRozm 36v; KochPs 33; ZawJeft 10.

Szereg: »grunt, (i) dno« [szyk 1 : 1] (2): Mącz 149d; Ziemiá z gorámi záśiádłá ná dole/ Tu iey grunt y dno KlonFlis B4v.
d) Plaster miodu (1): A iáko tá [pczołka] grunt cżyni y z woſku y z miodu/ Tákże też ty nie buduy ſie ná ſłábym lodu. RejWiz 80v.
3. Dno (11): grund ónego Stawku będźie dobry/ Spół do niego wodá będźie ſchodźiłá Strum P2, O4v, P2v; GostGosp 112; Pan BOG Neptuná nieokroconego Pobudza z gruntow ſwych wywroconego. KlonFlis B3v; Dał gárdło w wodźie nie doſtawſzy gruntu KlonFlis C3.
Szereg: »dno a grunt« (1): Solistimum, quod est soli, Co ku dnu á gruntowi należy. Mącz 400b.
W przen (1): A dźiw/ że/ ná grunt piekielny/ nie zrzućiſz GrabowSet Q3.
Przen (3):
Wyrażenie: »grunt serdeczny, serca« [o intensywności uczuć] (2 : 1): Imo a pectore vel do pectore, Z gruntu ſerdecznego. Mącz 166d; W gruntách ſerdecżnych/ zátym chęć powſtánie GrabowSet X2; Cyprydy ſynie/ [...] Oczóm ſzkodliwy/ A ſuſzący kośći/ Do gruntu ſercá Stucznie przenikáiąc GosłCast 40.
4. Tło (1): Polawnikow zielonich, na czarnem grunczie. beſz liſtew 7 WyprKr 111.
5. To co najważniejsze, najistotniejsze, podstawowe, niezbędne; założenie; początek; warunek, gwarancja; cardo, columen, firmamentum, fundamentum Cn (145): SeklWyzn Gv; KromRozm I K3, K4 [2 r.]; MurzHist H3; MurzNT 11; A ták práwo álbo zakon Páná Kryſtuſow/ [...] pewny/ nyeomylny/ doſkonáły/ wyeczny yeſt: [...] Z tego gruntu yáko ſye namnyey zemknyemy/ ná wyeczne zátrácenye [...] vpáść muśimy KromRozm II b3; LubPs R2 marg; Ale iż Pozew wſzelkiego Sądownego poſtępku ieſt gruntem/ á ná ſłuſznym pozywániu wiele zależy: zdáło ſye zá rzecz potrzebną/ ábym [...] o pozwie nieco ſzerzey przypiſał GroicPorz p; A ták pod figurą tego tho Młodzyeńcá/ káżdy ſie z nas ták tułáć/ á thák ſie pytáć powinien/ o powinnośći ſwoiey cnotliwey/ [...] A thu będzyeſz miał tylko kſtałt á wizerunk do tego/ á potym ſie práwego gruntu s tych pocżątkow po woli dopytaway. RejWiz A8; Cżym ſie więc młody rozum práwie zámieſzawa/ Gdy opuśći práwy grunt á w plotki ſie wdawa. RejWiz 6v, A8, 132v, 186v; LeszczRzecz A2v; RejZwierz 1v; Trzy tedy naoſobliwſze rzecży záwżdy oni [prorocy] w zakonie vpátrowáli/ ktore zá grunt zákłádáli ſobie. To ieſt/ Náukę krotko ná dwu tablicách opiſáną/ Obietnice y pogrozki/ y przymierze poiednánia BibRadz I 353v, *4; GrzegRóżn E4; tyleſmy zá to cnocie/ pięknoſći/ obycżáiom/ białychgłow powinni: bo ná thym Poetá poſpolicie/ iáko ná gruncie wirſz ſwoy ſádzi. GórnDworz Bb7v, B2v; to ieſt nawiętſzj grunt á przycżyna ku wſzytkim złoſciam / á ku káżdemu okrucieńſtwu/ iż ludzie nie poználi co ieſt Bog y co ieſt Syn iego RejPos 137v, 299 marg, 301v [2 r.]; BiałKat 323v; BielSat N3; RejZwierc 232; WujJud 12; WujJudConf 12; CzechRozm 19v, 91; SkarJedn 6; CzechEp 103 [2 r.]; NiemObr 67; To ieſt grunt; inſzé rzeczy/ których ſię chwytáią Ludźie prosći/ iáko dym/ wiátry roznaſzáią. KochFr 84; BielSjem 39; ArtKanc F19v; Phil H2; To tedy zá grunt niech będźie: że [...] mieczem głowy brónić trzebá. OrzJan 57; Początek iſtnośći ábo gruntu Chriſtuſowego, wiárę zowie WujNT 757 marg, 1.Tim 6/19, Hebr 3/14; SarnStat 18.

W funkcji orzecznika bez łącznika (6): Grunt/ Páńſka łáſká. RejWiz 187 marg [idem] Cc6; Vrzędnikowego wſzyſtkiego goſpodárſtwá grunt/ dobrze rolą vpráwiwſzy záśiać w ſłuſzny cżás GostGosp 68; Nádźieia grunt RybGęśli Bv, C4v; Ale żyto grunt/ o tym ſię wywiáduy KlonFlis E3.

grunt czego (72): OpecŻyw 9v; Wſzey mądroſci grunt ieſt cirpliwoſc. BielŻyw 85, 118, 145; WróbŻołt L6v; SeklWyzn c3v; KromRozm I K3 marg, N3v; Bo acz to wierzyć/ ieſt gront wſzyſtkiégo/ wſzakże trzeba na tem groncie co dobrego wybudować MurzHist H3; KromRozm II c4v, t, t3, t4, x4; KromRozm III A2, B2v, C2v, D7v, D8 (12); Mąż z żoną ſą gruntem przyiaćielſtwá po Małżeńſtwie. GroicPorz gg4v; RejWiz 11; BibRadz I 274; OrzRozm H3v; ſłożyli y záłożyli Kredo grunt náſzey wiáry Krześćiáńſkiey BielKron 139v; Materia libri, Grunt/ wątek xiąg około którey ſie w nich rzecz plecie. Mącz 211b, 23c, 357b; bo bránie álbo dawánié/ nie ſą grunty Króleſtwá Polſkiégo/ ále ſą przypadki iákiéś iego/ któré przychodzą y odchodzą OrzQuin E4v, E4v; ábyś iedno nas thám doprowádzić racżył/ gdzyebychmy cie okiem w oko mogli oglądáć Páná Bogá ſwego. Abowiem to ieſt práwy cel á práwy grunt tego nędznego pielgrzymowánia náſzego. RejPos 266, 293; BiałKat 83v [2 r.], 116, 318v; Iużechmy tho mieli zá grunt zbáwienia: wierząc duſze w niebo wſthąpienie GrzegŚm 16, 45; KuczbKat 9; WujJudConf 7v, 199; RejPosWstaw 42; BiałKaz G3; KarnNap B; co piſze fol. 154. mowiąc/ iż w ſynie nie co inſzego ieſt gruntem Boſtwá/ tylko oćiec. CzechEp 199, 138, 147, 219, 224, 340; NiemObr 36; Ale to grunt weſela práwégo/ Kiedy człowiek ſumnienia cáłégo KochPieś 3; to ieſt grunt náſzey Wolnośći/ że nas Krol nie poźywa/ áni do więźienia wźiąć może/ áż prżekonáne práwem. GórnRozm C4, C4 marg; KochWr 21; Catechumenus ‒ Gruntu ſie vcząci wiznanią wiari. Calep 172a; Phil O2 [2 r.]; KochFrag 16; WujNT Hebr 6/1, 11/1; SarnStat 1265, 1308; PowodPr 29; CiekPotr 22; KlonWor 67.

grunt czego [= polegający na czym] (7): A ten koſcoł ieſt poſtawion na groncie ſlowa Bożego SeklKat Q; LubPs bb3, ccv; BibRadz II 93a marg; ále więtſze rzecży/ to ieſt te/ ktore ku wyćwicżeniu/ y poſtánowieniu páná ná gruncie cznoty należą/ mym zdániem ſą w W. M. wſzytki. GórnDworz Gg7v; RejPos 303; kopay/ Cny Chrześćiáninie/ głębokie grunty/ pokory y wzgárdy ſámego śiebie. SkarŻyw 32.

grunt czemu (1): Prawo od Prawdy y też Spráwiedliwość zową: Prawdá gruntem oboygu Prawdá ieſt y głową. KlonWor 66.

W połączeniu szeregowym (1): ták y taczem ſam był/ to yeſt ſkáłą/ gruntem/ goſpodarzem/ á głową koſcyołá ſwego/ tym też Pyotrá S. po ſobye myeć chćyał KromRozm III M4v.

W charakterystycznych połączeniach: grunt Chrystusowy, dobry (5), mocny, niebieski, (nie)pewny (4), prawy (5), ubudowany, zbawienny (2), zdrowy, zły; grunt baczenia, bostwa, cnoty (2), ewanjelijej, gospodarstwa, kościoła (3), ksiąg, mądrości, naprawy, nauki (2), odnowienia, Pisma świętego, pokory, pokuty, powinności, prawdy (15), przyjacielstwa, rozumu, rzeczypospolitej, sprawiedliwości (4), wesela, wiary (13), wolności (3), zbawienia (4), zdrowej myśli, żałoby; na gruncie postanowić (2), sadzić (zasadzony) (4), zakładać (założyć) (2), (z-,wy)budować (5).

Zwrot: »grunt założyć, zakładać« = agere a. ponere fundamentum, iacere fundamenta a. fundamina, locare fundamenta Cn [szyk zmienny] (12 : 2): KromRozm I K3; KromRozm III M4; BibRadz 1.Cor 3/11; RejPos 293; BiałKat 83v; WujJudConf 199; NiemObr 33; KochDz 105; y owſzemeś pilnie ſzukał rády/ Iákobyś przywiódł w iedność dwá wielkie narody/ Zycząc Litwie/ y Polſcze wiekuiſtéy zgody. Ná co przodkowie twoi/ ácz grunt záłożyli/ Ale tobie twoię część przedśię zoſtáwili. KochProp 14; Przetoż tym znácżnieyſze poſtępki w cnotách y nabożeńſtwie vcżyniſz/ im lepſze grunty ná nie káżdego dniá záłożyſz: y vſtáwicżne ćwicżenie obroćić ſię ná poły w przyrodzenie. LatHar 1, 2, 413; mieymy ſię ku doſkonáłośći: nie znowu zákłádáiąc gruntu pokuty [non rursum iacientes fundamentum poenitentiae] od vczynkow martwych WujNT Hebr 6/1; CiekPotr 22.
Szeregi: »filar a grunt« (1): Dla tegoż Páweł ś. zowie tenże kośćioł filarem á gruntem prawdy. PowodPr 29.

»fundament, (a, ani) grunt« [szyk 2 : 1] (3): Dźis [w dzień zwiastowania] téż ieſt fundament/ grunt/ ij pocżątek wſſytkich ſwiąt OpecŻyw 9v; RejPos 293, 299.

»grunt a kamień węgielny« (1): A toć ieſt on grunt á on kámień węgielny/ ná ktorym ieſt ten prawdziwy koſcioł iego fundowány RejAp 67.

»grunt a opoka« (1): aby wiárę y wſzytkę nádzyeię náſzę racżył nam ták vgruntowáć á poſtánowić ná tym gruncie á ná tey opoce ſwoiey RejPos 303.

»grunt i początek« (2): OpecŻyw 9v; gdyż oná [wiara] wſzyſtkiéy Pokuty iáko y wſzyſtkich poczćiwych y pobożnych ſpraw/ ktore czynimy/ gruntem y początkiem w nas ieſt. BiałKat 376.

»skała i grunt« (1): gdźye też Pyotrá S. zowye ſkáłą y gruntem powſſechnego koſcyołá y práwey wyáry. KromRozm III Q.

»słup i (a) grunt« [szyk 11 : 1] (12): iż koſcyoł yeſt vtfirdzenye álbo grunt y ſlup prawdy. KromRozm I N3v; KromRozm II t, t3, t4; KromRozm III A2, B2v, C2v, D7v, D8 (8).

6. Pismo lub fakt, na który można się powołać; źródła, udokumentowanie, dowody; pewna wiedza (39): KromRozm I [P2]; A przedſyę y ten y on/ nye ná pewnym ſye grunćye ſádźi/ ále ná człowyeczym rozumye/ á podánye álbo wymyſl ludzki zá ſlowo boże przyymuye. KromRozm II q3v; Abowim [wiara o Ś. Trójcy] ſtárſſa yeſt/ á nye z ludzkyey vſtáwy/ ále z ſlowá bożego grunt ma. KromRozm III P2v; Wiele bym rzeczy mogł okázáć/ kthore s Práwá Bożego grunt máią GroicPorz i4; KrowObr 19, 78 [2 r.], Ss4; OrzList h3v; OrzQuin Fv; zá ſwoy grunt niechayże nam to pokażą gdzye to expreſſe w piſmie ſtoi Deus de Deo. SarnUzn Ev, C7v; bo wżdy podobna mu ſie rzecż nie widzi/ áby to tákie powſzechnie mnimánie/ nie miáło być ná iákim pewnym gruncie záſádzone. GórnDworz D4v; RejPos 261v; iáko to ieſt płonna rzecż á gruntu żadnego nie ma/ gdy niektorzy Grekowie mowią: Laćinnicy od Grekow odſtąpili. SkarJedn 201; CzechEp 328; Przechwala ſię X. K. iż on náukę powſzechną/ z gruntu ſwego/ iednoſtáynego wyznánia/ po wſzytki wieki kośćiołá powſzechnego prowádźi. NiemObr 122; Są też y pewni ludźie/ ktore od śćiſłey/ ále potrzebney/ porządney/ ſtárodawney/ y grunty ſwe w piśmie máiącey/ w tey rzecży obowiąſki/ przywileie Kośćiołá powſzechnego wyięły. LatHar 126; twierdząc zá pewne (bez gruntu żadnego) że ſię tu omyłką ten poſt wprowádził WujNT 504.

grunt czego (12): A to Aryani [...] z ſlowá Bożego y z Ewángeliey grunt błędu ſwego myeli. KromRozm I M; KromRozm II a4 [2 r.], a4v; KromRozm III A4v, B7v; Leop Iob 19/28; BibRadz *5v; powiádał też ná kazániu/ iż mu bog obiáwił przez ſen wolą ſwoię/ á w tym pokłádał grunt náuki ſwoiey BielKron 202, 13v; Aperire fontes Philosophiae, Zrzódłá á grunty Phyloſophiey otworzić. Mącz 278d; SarnUzn F7.

grunt czego [= polegający na czym] (4): tęć ia wiarą (namocznem gronczie piſma ſwietego poſtawioną) trzymam SeklWyzn g4v; KromRozm III G5v; KrowObr 102; BielKron 13v marg.

W charakterystycznych połączeniach: grunt mocny, pewny (5), prawy (2), przezpieczny; grunt błędu, filozofijej, intencyjej, kościoła (3), nauki, obietnice, słowa (bożego) (2), wiary (3); na gruncie postawiony, (za)sadzić (się) (zasadzony) (6), zbudować się.

Szereg: »grunt a (i) fundament« [szyk 4 : 1] (5): LubPs V3 marg; SarnUzn F7; RejPos 301v; Boleśći Pánny naświętſzey piętnaśćie ſię też położyło: [...] Káżda z nich ma ſwoie fundámenty y grunty w piſmie S. LatHar 493, 199.
7. Trwałość, niewzruszoność, pewność, bezpieczeństwo; firmamentum Mącz [w większości przykładów znaczenie to wyodrębnia się tylko przez połączenia kontekstowe z odpowiednimi wyrazami] (36): iż ápoſtolſka ſtolicá/ to yeſt Rzymſka/ vſtáwyoná yeſt od bogá pewnym á nyeporuſſonym grunthem álbo vtwirdzenim KromRozm III P4; Nieſprawiedliwy zginie/ iáko obłok dzdzowy/ Ale ſpráwiedliwego/ grunt mocny gotowy. BielKom B7; Tyś wſſytek grunt wſzytek rátunk wſſytkim mym zbáwieniem. LubPs D4v, D4v marg, R2 marg [2 r.]; BibRadz 2.Tim 2/19; Libuſá poſtánowiwſzy rzecż poſpolithą y z ſwoim małżonkiem ná dobrym grunćie/ mieyſca ſkárbow wielkich [...] vkazáłá BielKron 319; Murus per translationem dicitur, Moc/ Grunt/ Pewność/ Stałość. Mącz 238b; RejAp 64v; RejPos 334; A iż to mowiąc X. K. gruntu przedśię nie ma: co y zſtąd znáć/ iż gdy go z iedney ſtrony co poprze: wnet ſię ná drugą obroći CzechEp 110, 113; Nie dufay temu/ kto głádkość miłuie/ Bo ten ná ſłábym grunćie ſye buduie KochPieś 17; ArtKanc K6v; ZawJeft 31; GórnTroas 8; WujNT 2.Tim 2/19.

grunt czego (8): PatKaz I 15; Toć węzeł że iá wierzyć niemogę/ Bom do grontu łaſki Bożyi odpádł MurzHist F2v; Mącz 128b; iż tá Ewányelia s. o tym tho przyſciu Páná á Zbáwicielá náſzego/ oſobliwy grunt wiáry mocney w nas wzbudza/ iżbychmy ſie nie obrażáli/ [...] ná tym ták pokornym á vniżonym przyſciu Páná tego. RejPos 1, 1, 302; BielSat G2; SkarJedn 22.

W charakterystycznych połączeniach: grunt boży (2), dobry (2), mocny (8), (nie)pewny (4), nieporuszony, słab(iuchn)y (4), święty, zły; grunt łaski (2), rzeczypospolitej, urody, wiary (3); na gruncie budować się (zbudowany)(2), postanowić (postanowiony) (2), stać, (za)sadzon(y) (3).

Zwrot: »założyć, zakładać grunt« [szyk zmienny] (3 : 1): LubPs R2; Aleć wielkość złośnikow rozmnażáiąca ſię nie przyidźie ku pożytkowi [...] áni záłoży mocnego gruntu [nec stabile firmamentum collocabit Vulg]. BibRadz Sap 4/3; RejPos 313; WujJudConf 260.
Szeregi: »filar i grunt« (1): niewiem cżemu ták zemgloną moc y śiłę Kośćiołowi Bogá żywego oſtáwuiećie/ ktory filarem y mocnym gruntem Páweł święty zowie. WujJud 32.

»grunt a fundament« [szyk 3 : 2] (5): przeklynanye mathczyno uykorzeny fundamenth a grunth laſky bozey, ale ktho mouy yą bycz grzeſzną [...] przeklyna {a} od takyego bądzye uykorzenyona laſka boza PatKaz I 15; RejAp 105v; RejPos 190, 190v, 313.

»grunt, (ani) opoka« [szyk 1 : 1] (2): Przypátruyże ſie thu pilno [...] kogo maſz ſłucháć/ á kto ieſt gruntem/ opoką/ á tym kámieniem twoim RejPos 301v, 301.

8. Miejsce, z którego coś powstaje (3):

grunt czego (2): iáko piſmo ten cżłonek [serce] záleca/ okázuiąc go być gruntem myſli/ rády/ rozumu/ pámięći/ y żywotá cżłowiecżego. GrzegŚm 30; Gdźie ná ſkále Smokorodney mátká Polſkich grodow/ Grunt Sármátſkich narodow. KlonŻal B4v.

Szereg: »grunt a początek« (1): Cżemu włoſi albo ſierſć v inſzych zwierząt tilko z ſamey ſkory wyraſtaią, gdyż v człowieka z mięſa prawie przez ſkore wychodzą. (–) Bowiem v cżłowieka wiele ieſt takowey materiey, która też w mięſie ma grunt á pocżątek. GlabGad A7v.
9. Źrodłosłów (2): Y to mi ſie też nie zle podoba/ kiedy ſtworzy ſobie nowe ſłowo: ále ná Polſkim gruncie GórnDworz F6.

grunt czego (1): Derivatio verborum, Wywodzenie á wyciągánie z gruntu słów. Mącz 357a.

10. Oryginał (1): Raczyiem tedy gréckié/ wedle żydowskiego grontu wykładáł/ niſz wedle łáćińskiego przełożęnia. MurzNT 166 marg.
11. Wzorzec, symbol [czego] (1): O cżworgu też to powiem/ iże ta licżba ſama ieſt grunt wſzelkiey doskonałey ſtałoſći/ gdyż wſzelka rzecż moczno ſtoi kthora cżtyrzy węgły ma. KłosAlg A2v.
12. Wyrażenia przyimkowe (260):
»do gruntu« = oznacza do maksimum (lub prawie) doprowadzony zasięg skutków czynności lub stanu: całkiem, do ostatka; bez śladu; w całej rozciągłości; skutecznie; dogłębnie; rzadziej: samą intensywność czynności lub stanu; radicitus Mącz, Calep; funditus Mącz [najczęściej przy czasownikach oznaczających czynność niszczenia w sensie konkretnym i abstrakcyjnym] (97): RejWiz 71, 190; bitwę domá wielką zwiodſzy/ iednego dniá máło ſye wſzythká źiemiá niewyśiekłá do gruntu OrzList f; bo więc zle s poſtáwy/ Dawáć pewny rozſądek/ á ſzácowáć ſpráwy. Doźrzy iedno do gruntu/ znaydzieſz co inego/ Niżli to coć ſie zdáło/ s przypatrzánia twego. RejZwierz 67v; BielKron 259v; Mącz 140b, 345b; RejZwierc 19; cztery wśi do gruntu zátonęły StryjKron 26, 95, 492, 632; Calep 893b; wſzyſtko wywrociły, Skłvciły, zámieſzáły dziś złe obyczáie, Aſz do gruntu. CiekPotr 19.
~ Zwroty: »do gruntu obalać« (1): Regułá piſma świętego nie naruſzona/ kthora do gruntu Sabelliuſza obala, GrzegRóżn M4v.

»do gruntu pobić, zbity« [szyk zmienny] (2 : 1): tám zbići od Thátar do gruntu. BielKron 360v, 343v; StryjKron 330.

»do gruntu popsować (a. zepsować)« (4): GrzegRóżn Ov; SarnUzn G8v; KochPs 133; w ktorym Cżárt woiował/ wiecżną chwałę Bożą do gruntu popſował. ArtKanc K18v.

»porazić (a. zrazić), porażon(y) do gruntu« [szyk zmienny] (4 : 6): zwiodł bitwę z Ceſárzem/ y poráźił go do gruntu BielKron 305, 168, 170v, 190, 199v, 321v (9); HistHel D.

»do gruntu potłuc« (2): mury około miáſtá do gruntu potłukli. BielKron 121v, 40.

»do gruntu rozwalić« (1): ogniem miáſto ſpalćie/ A ich mury do gruntu ſámego rozwalćie. KochPs 201.

»do gruntu skazić, skażony« [szyk zmienny] (2 : 2): cżego Tátárowie wten cżás niechali/ to ſwoi do gruntu ſkáźili BielKron 361, 123v, 146, 246v.

»spalić, zgorzeć (a. pogorzeć, a. wygorzeć), wypalony do gruntu« [szyk zmienny] (3 : 3 : 1): LubPs Y3; ſpalićie do gruntu miáſtho [conbures igne civitatem] z onym wſzytkim łupem BibRadz Deut 13/16; Przed tym niż Przeworſko do gruntu ták trzy látá było wygorzáło OrzRozm G2v; BielKron 419v; KwiatOpis C3v; BielSpr 38v; StryjKron 717.

»do gruntu upaść« (2): Collabi ruina, Do gruntu vpáść. Mącz 180c; BielSpr 75.

»do gruntu wygładzić« [szyk zmienny] (4): LubPs Kv; Ia do grunthu wygłádzę z ziemie cżłowieká ktoregom ſtworzył [Delebo hominem quem creavi a superficie terrae) BibRadz Gen 6/7; BielKron 45; Trzebá [...] ow obycżay zá káżdem słowem przyśięgáć/ do gruntu [e medio] wygłádźić. ModrzBaz 61v.

»do gruntu wygubić« (1): ále rod krolewſki álbo inne przełożone do gruntu wygubi. BielKron 261v.

»do gruntu wykorzeni(a)ć, wykorzeniony« [szyk zmienny] (5 : 3): LubPs N5; BielKron 336v; Wſzákoż korzenia z ktorego odmłodźić ſię mogłá Mſza/ nie wykorzenił do gruntu GrzegRóżn F4; Mącz 189a; RejPos 200; iákoby namiętnośći ábo popędliwe chęći mogły być do gruntu [prorsus] z cżłowieká wykorzenione ModrzBaz 7v; ArtKanc P20v; JanNKar Cv.

»do gruntu wytracić (a. zatracić, a. stracić)« = penitus concidere PolAnt (7): Rácż Pánye tym złoſnikom ſiedmyoráko płáćić/ Ktorzy chcyeli twe wyerne do gruntu wytráćić LubPs S3, K2, T5; BibRadz Deut 28/20; BudBib Is 2/18; NiemObr 166; ArtKanc P3v.

»do gruntu wywrocić, podwrocon« [szyk zmienny] (5 : 1): Sodomá do gruntu podwroconá. BibRadz Gen 19 arg; BielKron 45, 129v; Mącz 189a; ktoby odſtąpił od Páná tego / [...] iż chce do gruntu wywroćić y mieyſce káżdego/ y iego ſámego. RejAp 20v; ArtKanc K3v.

»do gruntu zaginąć« (1): A ich potomſtwo do gruntu záginie. KochPs 54.

»do gruntu zborzyć (a. poborzyć, a. rozborzyć), zborzony (a. poborzon)« [szyk zmienny] (15 : 3): MurzHist D; Y będźie [miasto] do gruntu poborzono BibRadz Ios 6/17, 10/1, 2.Mach 12/7; BielKron 52v, 61v, 102, 117v, 121 (10); iáko wiele dziwnych/ y chytrych nieprzyiaćioł ma przećiwko ſobie prawdá zbáwienna/ ktorzy [...] onę do gruntu zborzyć vśiłuią. CzechRozm A3, 72, 164v; Phil O4.

»do gruntu zgromić« (1): Ták ono więkſze woyſko do gruntu zgromili StryjKron 632.

»do gruntu zniszczyć, zniszczony« (5 : 2): BibRadz I 123d marg; BielKron 129v; GrzegRóżn E3; KochOdpr B3; KochPieś 47; KochProp 6; Powiédz tylko chorobę/ to wſzytko ſtáránié/ Zniſczyć ią do gruntu/ mé/ o tym prácowánié. GosłCast 38. ~

»z gruntu« [objaśnienie cf »do gruntu«] = funditus Mącz, Calag, Calep; radicitus, stirpitus Mącz, Calep; examussim Mącz; ab imo, ex imo Calag; medullitus Calep (149): HistAl B8v, D5v; LubPs G4v; OrzRozm Ev; Ktora rzecż nietylko yż ieſt zgruntu niepożytećzna/ ale też barzo ſzkodliwa. KwiatKsiąż L; ktorych ia tego poſtępku áni doſtatecznie śmiem ganić/ ani też z gruntu mogę chwálić. KwiatKsiąż Q, F4, Gv, H2v; Mącz 333b, 417a; OrzQuin C3v; ábowiem gdziekolwiek ſie im trefi o tym piſáć/ ták piſzą/ iż ći ſámi ktorzy ſie onym rzemięſłem paráią/ znáią to iáſnie/ że oni z gruntu/ áż do naimnieiſzey rzecży wſzytko rozumieli. GórnDworz Kk6v; RejPos 264v; BielSat Nv; Calag 46a; Nie trwóżmy ſye/ choćia wſzędźie Z gruntu źiemiá trząść ſye będźie KochPs 69; BielSjem 37; KochPieś 15; [Złoto] Wielkie Ceſárſtwá z gruntu odmieniło KmitaPsal A4; Calep 441a, 647b, 1007b; Poległe drzewo/ y roſkorzeniony Pień/ z gruntu vſechł GrochKal 21; té [krzywdy] máią bydź zá władzą ninieyſzych przywileiów/ z gruntu vſpokoioné/ zágáſzoné [sint sopita, autoritate praesentium penitus, et extincta JanStat 855] SarnStat 1078, 369, 382; Przed tákim ſpodwiednikiem [!] grzéchy ſwé wyznawał/ Co z gruntu ſercá ludzkié práwie rozeznawał. SiebRozmyśl I; KlonFlis G2v.

~ Zwroty: »z gruntu obalić (się), obalony« [szyk zmienny] (5 : 1): BielKron 47; Toć by ſię wiárá náſzá z gruntu obálilá GrzegRóżn Ov, F4, F4v, G; iż ſie to ſtáć miáło pokiby rzecż ich poſpolita ſtałá y miáſto ich nie było zburzone/ ktore iuż popuſtoſzone y zgruntu obálone być wiemy CzechRozm 121.

»z gruntu (po-, ze)psować, zapsowany« [szyk zmienny] (5 : 1): kto ma pamięć zapſowaną prawie z gruntu/ włoż thego na węgle á trzymay głowę nad thym dymem FalZioł I 29c; MiechGlab 67; Prot Av; HistHel C3v, C4; Ia ludźiom przelámuię ná wierzch Niebá płoty Zá ich zdrowie piekielne twierdze przełámuiąc [errata: z gruntu pſuiąc] RybGęśli A4.

»z gruntu poruszyć, poruszony« (1 : 1): Drógá ich wſzytká záćmioná/ Ziemiá z gruntu poruſzoná. KochPs 124; GórnTroas 48.

»z gruntu skazić, (s)każony« (2 : 2): ieſli miáſto z gruntu ſkáźić/ cżyli ie ku poſłuſzeńſtwu Rzymſkiemu przywieść. BielKron 129v, 99v, 129v; któré liſty przez Królá Káźimiérzá y wſzyſtkę Rádę z gruntu ſą ſkáżoné [omnimode fuerunt annulatae JanStat 44]. SarnStat 378.

»z gruntu spalić« (1): náiecháli ná Folwárk Dawidá Stároſty Gartenſkiego/ ktory z gruntu ſpalili StryjKron 320.

»z gruntu upaść (a. upadać), upadły« (6 : 1): OrzList hv; iákich nam Krolow Philozophow ieſt teraz potrzebá/ ktorzy by żywot náſz z gruntu vpádły/ dźwignęli OrzRozm A2v, E4v, G2, G3; známienité miáſtá z gruntu vpadáią. KochTarn 77; SkarKaz 384a.

»z gruntu wykorzeni(a)ć (się), wykorzenion(y)« = funditus delere, radicitus evertere a. extrahere a. tollere, stirpitus eradicare (10 : 4): HistAl Cv, D3; BielKron 84; Mącz 258c, 345b, 417a, 462a; A bogáctwá ony y potomſtwo ich/ wedle obietnic Páńſkich / z gruntu ſie wſzytko wykorzeniło RejPos 264v, 196, 197v, 240v, 264v; ModrzBaz 9; KochPieś 36.

»z gruntu wyplenić« (1): ktemu ſerce ſwe przykłonił/ By z gruntu vpor ich ták ná wſſem wyplenił. LubPs Ov.

»z gruntu wytracić« (4): Fáłeſſną powyeść wſſędy o mnye wypuśćili/ Chcąc áby pámyątkę mą z gruntu wytráćili LubPs L3, V4, gg3, gg5.

»z gruntu wywrocić (się) (a. wywracać, a. podwrocić, a. przewrocić), wywrocon(y) (a. przewrocony)« = a fundamentis proruere, funditus (sus)tollere, solo aequare Mącz; ad radicibus imis evertere Modrz [szyk zmienny] (51 : 10): BielKom E6; Przez cyę ſwe ſprzećiwniki z gruntu wywrocyemy LubPs Mv, F, R2v, T5v, dd6 marg; RejWiz 149v; Ieſli każe z gruntu wywroćić/ wywrocą [dixerit: excidite, excidunt Vulg] BibRadz 3.Esdr 4/9, Gen 19/14, 25, Iob 28/9; OrzRozm B2v [2 r.]; tá moc y ſławá Rzimſka zniſzcżáłá y z gruntu przewroconá po zmienionym ſzcęśćiu BielKron 338, 57, 203, 298v, 324; GrzegRóżn E, F4v; Expugno, Zwalczę Sturmen [!] mocą á gwałtem dobywam y z gruntu wywrácam. Mącz 330b, 303b, 345b, 362a [2 r.], 416a, 457c, d; OrzQuin I4, Rv [2 r.]; RejPos 175 [2 r.], 197v, 201, 262v, 280v; RejZwierc 56, 258, 260; RejPosRozpr c; HistHel C3v; ModrzBaz 81; KochPs 119; StryjKron 140, 309, 315, 320; PudłFr 41; GórnRozm D2v; Calep 255b; GórnTroas 48; GrabowSet A4; KochFrag 21; OrzJan 6, 8, 91, 103; Ktore bluznierſtwo y od ś. Hieronymá z gruntu wywrocone WujNT 5; CiekPotr 13; SzarzRyt A4.

»z gruntu (z)borzyć, zburzony« [szyk zmienny] (6 : 1): áby zwierzchnia władza [...] z gruntu zburzona byłá OrzList h2; OrzRozm D2v; BielKron 120v, 177v; OrzQuin I4, K4v; Excindo ‒ Zgruntu burzę. Calep 383b.

»z gruntu zginąć« (4): OrzList i; nieśćierpią tey háńby ludźie/ by też im z gruntu zginąć OrzRozm H3v; OrzQuin Aav; StryjKron 395.

»z gruntu (z)niszczeć (a. niszczyć), wyniszczony« (3 : 1): Tá Ewangelia z gruntu niſſczy papyeſtwo y wſſyſtkye concilia. KromRozm I H4v; RejWiz 193; KochPs 122; ták iż wſzyſtek narod wielkich Kniáziow Rezanſkich/ [...] z gruntu zniſzczał y zginął. StryjKron 395.

Wyrażenie: »z gruntu wygładzony (a. zgładzony)« (3) : GroicPorz gg2v; Dla ktorego vporu ná tey woynie od Polakow práwie byli zgruntu wygłádzeni StryjKron 340, 340. ~

»z gruntu« = od początku, od podstaw (11): murow y wież mieyſkich dobrze popráwił/ y drugie z gruntu podzyáłáć dał. BielKron 88; kościoły w Rzymie iedny z gruntu drugie vpádłe wyſtáwiał BielKron 168, 101, 373, 376, 399v; RejZwierc 273v; Chcąc też iákoby práwie/ przez to piſánie/ z gruntu właſnego y nie omylnego/ budowánie ſwe otey rzecży wyſtáwić: [...] vpátruię to/ iż do tákich rzecży potrzebá mi pierwey/ wſzytkie inpedimenta [...] ná Stronę odrzućić CzechEp 103, 103; GórnRozm K3; Ten y Krákowſkie Licoeum przeſławne/ [...] Od Dźiádow ſwoich z gruntu wywiedźione/ Hoyną ręką ſwą rátuie GrochKal 16.

»z gruntu« = dobrze, pożytecznie (3): Pertractatas res habere. Dobrze wyłożone/ z gruntu wywiedzione Mącz 462a; Bo takowe rády y zabiegánia rzecżom/ ktore ſie to nie cżcżo ábo cżáſem y pijáno/ á iákoby dolewáiąc dźieią/ rzadko z gruntu y drożnie prowádzone bywáią PowodPr 72; ręką ſwą nie tknę ſie niczego: Y nic z gruntu nie zácznę GosłCast 37.

*** Bez wystarczającego kontekstu (5): Mymer1 30v; Fundamentum, grvnth, początek BartBydg 62; Solum, Dno/ grunt/ ziemiá. Mącz 400b; Terrenum, Dno/ grunt álbo poległość ziemie. Mącz 451c, 140b [2 r.]; Calag 259a; Fundum ‒ Grunt, dno. Calep 441a, 990b.

Synonimy: 1. ziemia; a. plac, rola; b. dno, rola; 2. dno, fundament, osnowanie, podwalina; 3. calec, dno; 5., 7. fundament; 8. początek.

KW