[zaloguj się]
[pdf]

PLAC (474) sb m

plac (461), plać (13); plać KwiatKsiąż, MycPrz, KmitaSpit, GosłCast; -ac : -ać Mącz (54:6), GrzepGeom (40:1), ZapKościer (12:1), SarnStat (20:1).

a jasne (w tym 11 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N plac place
G placu, placa placów
D placu
A plac place
I plac(e)m
L placu placach

sg N plac (95). ◊ G placu (84), placa (1); -u : -a ZapKościer (5:1). ◊ D placu (5). ◊ A plac (165). ◊ I plac(e)m (1). ◊ L placu (109). ◊ pl N place (2). ◊ G placów (7); -ów (3), -(o)w (4). ◊ A place (4). ◊ L placach (1).

SI stp: plac, plec, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Miejsce; area JanStat; locus Cn (133): RejZwierz 38; Widząc ſłudzy iey y towárzyſze plác roſkoſzny/ y doſtátki wielkie v krolowey Dydony/ ięli ſie tám budowáć/ oſiadáć BielKron 75v; Mącz 16c; Wymierzáli też pláce káżdemu Namiotowi BielSpr 9; Miał ten piękną winnicę/ przy iednym páłacu/ Krolewſkim nie dáleko/ na wybornym plácu. HistHel D; Strum I2v; Niechcę áni náwiedźić piérwéy ſwégo progu/ Ani ná ſwym łożu lédz/ [...] Aż plác naydę/ boże móy/ twemu kośćiołowi KochPs 195, 109; SkarŻyw 118; W Tym plácu/ gdźie rogáty Wół głowę położył/ Máło niżéy pochyły Orion ſye złożył. KochPhaen 13; Calep 327b; GostGospPon 170; SarnStat 15, 17; SapEpit B3v.

plac czego (5): UstPraw Iv; A dziſieyſzy kośćioł od murow Torrentu Cedron nie ieſt oddalony iedno ná trzydzieśći ſtop od plácu kośćiołá przećiwko puł nocy BielKron 265, 265; Który [Pan] wie przepáśći y vchody ich/ ktory rozmierzył morze y plác iego [et conceptum eius]. BudBib 4.Esdr 16/58; KlonFlis B4v.

Zwrot: »dać [komu] plac, placu postąpić (a. ustępować)« = zrobić miejsce; facere divisionem PolAnt (3:2): BibRadz 2.Mach 14/44; BudBib 2.Mach 14/44; [Bóg wieczny] Przyzowie niebá/ y źiemie przyzowie/ Chcąc áby byli przy iego rozmowie/ Którą ná ten czás chce miéć z ludem ſwoim: Dayćie plác (rzecze) wybránym moim. KochPs 74; SIoſtry ogień napalono/ Y plácu nam poſtąpiono: Czemu ſobie rąk nie damy/ A ſpołem nie záſpiéwamy? KochSob 56; Dáwnieyſze gwiazdy/ nowym/ plácu vſtępuią GrabowSet F3.
Wyrażenie: »pusty, wypuszczony plac« [szyk 1:1] (1:1): on ſcham pokradl ſchathi yako plaſchcze [...] rąbky kthore zakopal pod trzema przeczyeſzyema na puſtym placzu LibMal 1548/140v; BudBib Ez 41/11.
Szeregi: »grunt albo plac« (1): [właściciel] prowádząc ſie z domu/ ma y powinien połowicę onégo ſczepia [wkorzenionego] zoſtáwić ná grunćie álbo ná plácu [in Solo, seu Area JanStat 1113]/ pod winą ſześći grzywien. SarnStat 667.

»miejsce, plac« (1): Plantarium, [...] mieyſce plác álbo grubá gdźie ſzczepy odchowáwáyą/ Szczepnik. Mącz 302d.

»plac i pole« (1): Ziemia z gorámi záśiádłá ná dole/ Tu iey grunt y dno/ tu iey plác y pole KlonFlis B4v.

Przen (101): RejZwierc 130; A iż był ſpráwiedliwy ktemu bogoboyny/ Dał mu zá to Bog w niebie też tám plác ſpokoyny. PaprPan Ee; [Trzeba mieć ludzie wyuczone i wyćwiczone] ktorziby przewiedźiawſzy v dworu ſpoſob rządzenia Rzecżypoſpolitej/ [...] wychodźiliby przed inſzemi iáko herſtowie ná plác [in aciem tandem tanquam delecti heroes progrediantur]/ pokázowáli to/ że ſą kárnośći dworſkiey wychowáńcámi nieledáiákiemi. ModrzBaz 14v; Zbieżeli mię nagle byli w przygodźie moiéy/ Ale mię pan wnet rátował z litośći ſwoiéy. Wywiódł mię z ćiáſnégo mieyſcá ná plác przeſtróny/ Wybáwił mię KochPs 24.
Zwroty: »być na placu« = być przedmiotem rozmów [szyk zmienny] (4): MurzHist K4v; Hoc solum hoc tempore pugnatur, To tich lat tilko ná plácu yeſt/ álbo o to ſie tilko ſwárzą. Mącz 330b; bo ſie mnie ták widzi/ iżem iuż tyle ilem mogł/ roſkazánie I.M. páná Lubelſkiego wypełnił: y to co teraz było ná plácu/ odſtrzeliło ſie od rzecży moiey. GórnDworz Aa2, G7v.

»[czemu] plac dać« = uwzględnić (1): wedle właſnośći ięzyká żydowſkiego/ ktorego właſnosćią mowy/ ćiſz przećiwnicy tego wzywánia Chriſtuſowego/ w inſzych rzecżách cżęſto zákłádáią: á tu cżemu iey wżdy plácu dáć niechcą? CzechRozm 200.

»dać u siebie plac« = przyjąć (1): y oná [Rzeczpospolita] tego zdawná ćierpi/ dáiąc zdawná wſzelákich narodow vcżćiwym y zacnych fámiliey ludźiom/ y [lege: u] śiebie plác y mieyſce. CzechEp 62.

»[komu, czemu] plac dawać« = ulegać, ustępować (2): Prawdźie dáią plác błędy KochPs 146; CzahTr Hv.

»mieć plac; być na placu« = liczyć się, być ważnym [szyk zmienny] (4;3): Bowiem cżłowiek pocżćiwy [...] Ozdobyony cną ſławą á cnothą pocżćiwą/ Ten ieſt záwżdy ná plácu/ ten ma pámięć żywą. RejWiz 91v, 39v; Tyś Bóg świętobliwy práwie/ Nie kochaſz ſye w żadnéy ſpráwie/ Gdźieby ſye złość przymiéſzáłá/ A cnotá máły plác miáłá. KochPs 7; KochDz 105; ActReg 183; GórnTroas 19; LatHar 642.

»placu nie mieć« = nie istnieć [szyk zmienny] (9): CzechRozm 151v, 221v; ále y miánowite powſzechne roſkazánie/ iuż teraz w nowym przymierzu plácu niema. CzechEp 48; Do Synodu Niceńskiego słowá nowe, y rzecż tá nowa [istność, podstać i insze] płacu nie miáłá. CzechEp 233 marg; Przetoż to pewna: iż ponieważ náuká Apoſtolſka plácu w Papieſtwie nie ma/ ábo w Rzymſkiéy X.K. Kátholice: tedy oná do Apoſtołow nie należy CzechEp 361, 140, 323, 361; NiemObr 61.

»z placu odszuflować, być wyrzucony, być odszuflowany« = odrzucić, odrzucony (1:2:1): Trzećia rzecż ieſt w porządku ſwym/ [...] ktora budowániu ieſt na przekáźie y muśi być z plácu precż odſzuflowána/ á tá ieſt/ zły y nieprzyſtoyny wykład piſmá ś. CzechEp 151, 151, 223, 236.

»na plac przynieść, przyniesienie« = zaproponować, prolatio Calep [szyk zmienny] (1:1): Calep 855a; Bo któż wżdy co pożytecznieyſzégo w téy ták wielkiéy trwodze ná plác przynieść może nád to/ com ná ón czás powiedźiał? OrzJan 131.

»nie przyść, nie przychodzić (więcej) na plac« = pójść w zapomnienie [szyk zmienny] (1:1): Poſtaẃ mię ná práwicy twoiey/ miedzy owiecżkámi twoiemi. niechay ná plác nie przychodzą więcey grzechy moię LatHar 645, 142.

»na plac przytoczyć, wywieść [kogo, co]« = powołać do istnienia [szyk zmienny] (1:1): RejAp 75v; A bez pochyby nie dla cżego inego ie [kacerstwa] Szatan/ iedno dla bluźnienia prawdy Bożey/ á roſtyrkow y mordow Chrześćijáńſkich ná plác wywiodł. KuczbKat a2.

»na plac przytaczać (się) (a. przytoczyć (się), a. wytoczyć (się), a. wytaczać), przywodzić (a. wieść, a. wywodzić), wystawić, wymiatać, wywlec, być przytoczonym« = pokazać, przedstawić, przywołać coś (np. jako argument w dyskusji) [szyk zmienny] (14:10:2:1:1:2): To też napliacz tu prziwodził Iż ſyę żadny nievrodzył By miał ſtego prawie wynjcz Zakonowi doſycz cżinicz RejKup Eev, Ee; LubPs T6v, X3v marg; RejWiz 147, 194v; ſą ludźie hárdźi/ ktorzy [...] Buduią kacerſtwá/ [...] oni nowe á ſtráſzliwe rzeczy/ pod pokrywką nabożeńſtwá ná plác wywodzą OrzList e4; Tu iuż Ian ſwięty zámykáiąc koniec tym proroctwom ſwoim/ wiedzie nam tu ná plác oſobę ſámego Páná náſzego. RejAp 193; Toć tu rozno od onych hiſtorikow/ ktorzy oſoby zacne/ oſoby krolewſkie ná plác wytacżáią/ á ich dzieie piſzą. RejPos 68, 68, 82, 154, 213, 229 (11); RejPosWiecz2 92; RejZwierc 82v, 91; MycPrz I Bv; CzechEp 5, 226; ReszPrz 65, 77; ReszHoz 140; ActReg 29; CzahTr 3; [BudArt S6].

»[czyj] plac zastąpić, na [czyj] plac nastąpić« = nastać na czyjeś miejsce (2:1): KochSat B2; A za od ſławnych mężow nie możeſz bráć wzoru? Co przed tym zá Oyczyznt [!] gárdłá ſwe ważyli [...] Ale mi pewnie rzeczeſz/ że to w on czás było: Prawdá/ też rozne plemię plác ich záſtąpiło. Prot D2; Niech tu oko/ dotknienie/ ſmák/ wonia vſtąpi: Sam ſłuch ná ich beſpiecżnie plác niechay náſtąpi. LatHar 386.

»z placu się zemknąć« = umrzeć (1): A ták y ty gdyż cie cżás chowa w obfitośći/ Záżyway kędy możeſz roſkoſzy w młodośći/ Rádzęć/ bo iáko ſie tu s tego plácu zemknieſz/ By cie źimną wodą zlał bárzyey ſie przelęknieſz. RejWiz 22.

»z placu zepchnąć [co]« = zaprzeczyć czemuś (1): Antichriſtiáni [...] iednák tego z mieyſcá ábo z plácu zepchnąć nie mogą: iż przedśię ſam tylko iedyny bog oćiec [...] ieſt wſzytkiego Pánem CzechEp 288.

»zstąpić z placu« = zejść z właściwej drogi (2): Rácż vtwierdźić nogi moie ná śćieſzkách twoich: áby nie sſtąpiły z plácu ſtopy moie. LatHar 613 [idem] 83.

»zwrócić z placu [czyjego]« = zmienić się (1): Kwitnęło zá ſtárodawnych cżáſow w mowieniu rzecży ćwicżenie/ wſzkołách [...] Lecż zwroćił niewiem iáko z plácu y zawodu onych ſtárych [deflexit ...de spacio curriculoque veterum] obycżay tych cżáſow ModrzBaz 130v.

Szereg: »plac i (abo) miejsce; plac z miejscem« [szyk 2:1] (2; 1): [Szrosz zamek] Acż ieſt ná bárzo wielki y wyſoki gorze/ Z dálekiego poyźrzenia okazáły w murze. Ale w mocy máło co mocnieyſzy nád iáie/ Leć w tym dźiſia plác z mieyſcem mędrzemu [lege: mądrze mu] tu dáie. Gdyż go nie chcę ſzácowáć CzahTr Hv; CzechEp 62, 288.
Wyrażenie przyimkowe: »na placu« = publicznie (1):
~ Szereg: »na placu, jawnie« (1): bo ſię to piſáło/ co ná plácu iáwnie przy wielu zgromádzeniach bywało. CzechEp 94. ~
a) Możliwość, szansa, okazja; acies, arena, campus, curriculum, cursus, spatium, stadium Cn (24):

plac czego (3): Ale o przećiwnośćiách będźie inſzy plác mowienia. CzechEp 144, 223; OrzJan 56.

plac ku czemu (2): A to niechay będźie doſyć o Obycżáioch/ [...] nie iżbym o tem więcey mowić niemogł (gdyż ſzeroki plác ku mowieniu [dicendi locus]/ y Filozofowie o tem bárzo ſzeroce piſáli) ModrzBaz 69. Cf »mieć plac«.

Frazy: »tu był (a. będzie) plac [cum inf]« (2): (nagł) Báran Práwy mowi. (–) TVby był plác/ co mowić o Duchownym ſtanie/ Ktorych pierwſza powagá dziśia chodzi tanie BielRozm 34; GórnDworz V2.

»nie masz placu i czasu [do czego]« (1): O czym ſzérokié diſcurſy czynić, niémáſz plácu y czáſu do tego. SarnStat 1271.

»plac [do czego] się otwiera« (1): Widźićie W.M. pánowie/ iáko mi ſie plác do rzeczy otwiéra/ w którym iákobym chćiał/ tákbym ſie rozwieść mogł OrzJan 24.

Zwroty: »[komu] plac czynić« (1): wyśćie złocżyńce niezbożni y przezduſzni ſámi/ ktorzyśćie vſtáwę Páńſką y Apoſtolſką Kośćiołá Powſzechnego ták bluźnić y pſowáć śmieli/ Antichriſtowi okrutnemu plác cżyniąc WujJud 240v.

»plac [komu, czemu] dać, pozwolić« [szyk zmienny] (3:1): áby ſie prawdźie ſprzećiwić/ á plácu iey nie pozwolić. CzechRozm 199v; przeto ćię ſámego do przecżytánia tego tám mieyſcá odſyłam: ábyś też ty náwet/ nie tylko vſtam moim/ ále też y właſnym ocżam ſwoim/ w tey mierze plác dał CzechRozm 202v, 233v; CzechEp 39.

»mieć (przestrzeńszy a. wolny) plac« [w tym: do czego (1), ku czemu (1), cum inf (2)] (4): GórnDworz B7v; A Gdy tym ſpoſobem woyná będźie wiedźioná/ niewiem ktoraby ſpráwá ludzka byłá zacnieyſza/ ktoraby miáłá przeſtrzeńſzy plác ku okazániu mnogich y wielkich dźiełnośći [!] [in quo latissime pateat campus ad plurimas et maximas virtutes exercendas] ModrzBaz 108v; Rewizorowie [...] z pány Rádámi ſtanu oboiégo/ weſpółek wolny plác do tego [do inwentarzy] mieć máią: gdy do effektu przydźie SarnStat 360, 1284; [SenekaGórn 16].

»placu przyczyniać [do czego]« (1): żebym pokazał iż ták nie ieſt wedle ſłowá Bożego: [...] á plácu przycżyniáiąc do pilnego y trzeźwiego wedle fłowá Bożego/ o Bogu [...] rozmyſlánia/ rozmawiánia/ y wierzenia. CzechEp 77.

»ucinać placu [czemu]« (1): Otoż y ia/ tymże kſztałtem y ku temuż końcowi/ vżywam mowy y piſánia mego/ [...] żebym pokazał iż ták nie ieft wedle fłowá Bożego: vćináiąc plácu mowam y gadkam bluźnierſkim niepobożnym CzechEp 77.

»plac [komu, czemu] uprzestrzeniać« (1) [do marszałka sejmu] w ten czas kiedy W.M. będźieſz lalką przed Królem Iego M. plác wſzyſtkim dobrym rzeczam y ludźiem będźieſz vprzeſtrzeniał SarnStat 306.

»plac zostawić; (wolny) plac (jest) zostawion(y)« [w tym: cum inf (1)] (1;2): á coż zá dźiw/ gdy po śmierći cżyiey/ ábo też y zá żywotá gwałtem przyćiſnąwſzy y plácu żadnego obronie nie zoſtáwiwſzy/ o kim co mowią y iemu to co nigdy nie było przypiſuią. CzechEp 95, 40; TAk iáko Poſłowie źiemſcy proſzą/ áby im wolny plác był zoſtáwión/ námáwiáć o ſzáfunku y wárunku Czwartéy częśći ná obronę potoczną pozwolonéy SarnStat 360.

Szereg: »materyja i plac« (1): [krasomówca pogański dziś] nálazłby krom wątpięnia doſtatek máteriey y plácu/ gdźieby mogł żagle Rhetoryki ſwoiey beſpiecżnie roſpuśćić WysKaz 40.
a. Miejsce w tekście (1): roſkazał bym [...] áby máły y wielki/ ſtáry y młody/ w Polſzce Człowiek wołał ták/ ku Pánu Bogu z Iohelem Prorokiem Parce Domine, parce populo tuo [...] Ták iáko Sámuel o Krolu Saulu mowi do Żydow/ ále plácu temu daymy pokoy/ podźmy iuż w imię Boże do Ołtarzá OrzRozm F2v.
b. Pole na szachownicy (2): Kápłan z Rycerzem/ á obádwá biali/ Iedno przez ieden plác od ſiebie ſtali. KochSz B2v, A3v.
2. Teren, obszar (zazwyczaj nie zabudowany) o różnej funkcji i przeznaczeniu; area Murm, BartBydg, Vulg, PolAnt, Mącz, Calep, Cn; campus Murm, Miech, Mącz, Modrz, Cn; locus Mącz, PolAnt, Modrz, Cn; spatium Mącz, Cn; areola, fundus, locus in urbe purus, solum, spatiolum, tenenum Cn (289): Area, ein ſtadt die noch iſt vmbekummert oder behafft mith bew ein weyter platz, Plác gdzye yeſcze budowányá nyemáſſ Murm 26; MiechGlab 10; A lud Iudſki gdy przyſſedł do iáſkini ktora ieſt ku puſzcżey/ vyźrzał zdáleká wſſyſtek ſzyroki plác [omnem late regionem] pełen śćierwow Leop 2.Par 20/24; Tegoż cżáſu Senat Argentińſki vſtáwił/ áby od tego cżáſu niechowano zmárłych ludzi w mieśćie/ y dla tego kilko plácow ogrodzono ná przedmieśćiu. BielKron 205; Mącz 19a, 196b, 404c, 454b, 498d; ták był wyſzſzy Herkules/ niż ini ludzie/ podług proporczyiey do ludzi/ iáko on plácz iego wymierzenia/ był więtſzy/ podług proporciey do plácow. GórnDworz V4v, V4 [2 r.]; ModrzBaz 93; RybGęśli Cv; CiekPotr 3; A wſzákże ſie grunty kráść owi ludźie zdádzą/ Co [...] Ludzkie pláce śćieśniáiąc ſwoie rozſzerzáią KlonWor 4; PudłDydo A2v.
Wyrażenia: »prożny, goły plac« (1:1): Glabretum, Goły plác álbo mieyſce/ ná którym ſie nic nie rodźi. Mącz 146a, 490a.

»rowny plac« = plana area Mącz (2): Mącz 303a; Tám ſam Krol zſzykowawſzy woyſká w rownym plácu/ Wziął Chorągiew Koronną wzdycháiąc od płáczu StryjKron 522.

»plac ziemie« (3): BielKron 75v; Versus, Plác ziemie ná ſtu ſtóp w dłuſz y w ſzerz. Mącz 486c, 411d.

Zestawienia w funkcji n-loc: »Łzany Plac« = miejsce płaczu ludu izraelskiego, hebr. Bokim (1): [Anioł] puśćił ſię z Gálgále ná iedno mieyſce ktore Lzanyplác zwane ieſt [ad locum Flentium Vulg Iudic 2/1] SkarŻyw 557.

»Plac Owczy« (1): A ieſt w Ieruzálem podle plàcu owczego/ ſadzáwká (marg) owcza ſadzáwká (–) WujNT Ioann 5/2.

Szereg: »plac albo miejsce gołe« (1): Area – Gumno, podworzę, placz albo mieiſcze golę [lege: gołe]. Calep 91a.
a. Teren wytyczony, służący pod zabudowę; circuitus PolAnt (31): BartBydg 13; Kupił thedy Dawid plác/ y woły/ zá pięćdzieſiąt ſyklow ſrebrá Leop 2.Reg 24/24, 2.Reg 24/16, 18, 21; Buduie Ołtarz ná plácu Aronny. Y támże ofiáry ſpráwuie/ Y Bogá przepraſza. BibRadz 2.Reg 24 arg; BielKron 364; Mącz 15b; ſtop cztery ſstrony pliacu ich ieſt kupil od nich miedzy Scianami liezącego ZapKościer 1579/2v; Opatrzny Pawel wrobel kupil od Vtciwego Bartoſza zwarki Szoltisa, Wmiaſteczku pliać, ktory lieży miedzy domem Iana Kurka ziedney strony a Frąckowym domem linie zdrugiey. ZapKościer 1580/11v, 1579/2v, 1580/7, 11v, 1585/62 [2 r.], 158ó/63v (10); CzechEp 102 [2 r.]; SarnStat 741.

plac czego (2): Z tąd oddźielony będźie plác ná święte mieyſce/ pięć ſet laſk thám y ſám ná cztery ſtrony wſzędy w okrąg/ á pięćdźieſiąt łokći plác przedmieſćia wſzędy w koło. BibRadz Ez 45/2; SarnStat 1154.

plac na co (4): BibRadz Ez 45/2; Plác ná Káncellárią w Nurze. SarnStat 741, 864, 1154.

Wyrażenie: »pusty plac« (1): vcziwy Marczyn Kukowſki kupel puſti placz leſzączy Gruntem ZapKościer 1585/62.
Szeregi: »plac albo dom« (2): Ieſli tedy kto plácu álbo domu pożąda/ tedy śie ten więcey o zyſk y o pożytek niż o roſkoſz ſtárá KuczbKat 345; ZapKościer 1579/3.

»miejsce albo plac« (1): MIeyſcá albo pláce ná zbudowánié domów dla ſądów Ziemſkich/ [...] Woiewodowie/ y Stároſtowie onych mieyſc náznáczyć/ y wymierzyć máią SarnStat 864.

b. Teren (głównie w mieście; zazwyczaj mający wytyczone granice) o różnym przeznaczeniu: do gonitwy, turnieju, handlu, zgromadzeń itp.; curriculum, decursorium, forum, (h)arena, hippodromus, orchestra, proscenium, scena, spatium, spectaculum, stadium, xystus Mącz, Cn; comitium, deambulatorium, diribitorium, dolichodromos, platea, popularis locus, pulvis, spheristerium, statio, subdiale, xystum Mącz; acies, agonium, amphitheatrum, catadromus, circus, cursus, episcenium, lusorium, pulvis, theatrum Cn (68) : MetrKor 26/62v; Campus ecclesiasticus, ein tumhoff oder munſter platz. Cápitulny álbo kośćyelni plác. Murm 27; Leop 3.Reg 22/10, 3.Esdr 9/38, 41; RejFig Dd3v; BibRadz 2.Par 32/6, 3.Esdr 9/6; Cżyy koń napirwey zárza [lege: zarży] ná plácu vſtáwionym/ ten będzye krolem. BielKron 116, 116; Paradromis, idem quod Xistus, Latine subdiale, Plác/ przechadzki pod gołym niebem. Mącz 277a; Theatrum resonabat prae multitudine populi, Rozbiegał ſie głos/ álbo trząs ſie wſziſtek plác od wielkośći ludźi. Mącz 402c, 156c, 267d, 312c, 358d [2 r.], 370d (14); Wenetowie Kśiążę ſwoie ná plácu przed S. Márkiem/ zárázem obieśić dáli. OrzQuin D2; SienLek 189; GórnDworz Ev, E2 [2 r.], I7 [2 r.], V4; RejZwierc 98v; Ieſth tedy wielki pożytek wſzem ludziom Rycerſkim tak iezdnym iáko pieſzym/ cżęſto wyieżdżáiąc ná plác ku ćwicżeniu áby miał zwycżay dobry á wiedział zá kim ma ſtać BielSpr 8v; BudBib Prov 8/3; SkarŻyw 62; Tu przez nápełniony plác/ pánſkié idącégo Vźrzałem Vlyſſeſá GórnTroas 70; WujNT 476 marg, 1.Cor 9/25; PowodPr 81; [HistFort A8].

plac czego [= przeznaczony do urządzania czegos] (6): Decursorium, Plác potykánia/ á turnieyowánia. Mącz 74c, 89d, 153a. Cf »plac gier«.

plac dla czego (1): Pulvis, Mieyſce álbo plác piaskiem powieziony dla gońtwy á Tumieyów czynienia. Mącz 331b.

plac do czego (3): Stadium, Latine curriculum, Zawód/ to yeſt plác do zawodu do gońtwy. Mącz 411d. Cf »plac do gier«, »jawny plac«.

plac ku czemu (1): [wymierzył plac] iáko też pothym w Greciey wiele plácow ku rozmáitemu ćwicżeniu/ ná ſześć ſet/ dwádzieſciá y pięć ſtop było wymierzono. GórnDworz V4.

Wyrażenia: »plac (sprawowania) gier (a. igrzysk), giemy, do gier« [szyk 4:1] (3:1:1): Velarium, Płótna álbo kołdry któremi gierny plac [!] obwieſzáno Mącz 478b, 371b, 391a, 454a; Tedy kazał obu ná Amphiteatrum ábo plác igrzyſk wywieść SkarŻyw 532.

»jawny plac [do czego]« (1): Xystum, Iáwny pláć do przechadzki krom dáchu. Mącz 512c.

»plac koński« (1): Theophilus/ przyſzedł názáiutrz do tego Zydá: y wyprowadził go o pułnocy ná plác końſki wmieśćie SkarŻyw 171.

»pospolity plac« (1): Statio, Poſpolity plác ná który ſię zgromádzáyą. Mącz 417d.

»zawodniczy (a. zawodny) plac« (3): Hippodromos, Zawodniczy plác Mącz 95b, 404c, 411d.

Szeregi: »plac, (a, albo) miejsce« [szyk 5:5] (10): Comitium, Mieyſce álbo Plác ná którym ſyem bywa. Mącz 61b; Spheristerium, Mieysce á plác gdzie piłę grawáyą. Mącz 408a, 78c, 89d, 93d, 135a, 210c (10).

»rynek albo plac« (1): Abowiem ći ktorzi ſię tą nauką paráli/ na rynek albo plać gdzie kupowano faſki/ tablice/ y słupiki [...] przichadzali KwiatKsiąż H4v.

»plac, (a) szrank« = theatrum, spectaculum Mącz [szyk 1:1] (2): Item Czo ſzie ſhrankw a placzw dothicze then kazdemv ſznych bandzye vkazan drugy albo trzeczy dzyen przed bithwa [= pojedynkiem] MetrKor 26/62v; Mącz 454b.

c. Teren, na którym odbywa się bitwa, potyczka; pole bitwy; acies, statio Cn (123): BielSpr b3, 15; Rownie tak Aleksander z placu sie pospieszał Przed Atreowym synem i w wojsko sie wmieszał. KochMon 20; Gdy iuż byli ná plácu/ wnet bitwę ſtocżyli HistHel D2v; PaprPan Hh, Hh4v; zátym go [Rusin Piecynga Obrzyma] zá gardło vchwyćiwſzy/ [...] ták długo duśił/ áſz ná onym plácu duſzę z niego wytłoczył. StryjKron 135; KochFrag 30; OrzJan 11, 36; KmitaSpit B; [RymszaDeket 81].
Zwroty: »(nie) dosta(wa)ć, nie dostanie placu« [w tym: czyjego (2)] = (nie) stanąć (stawać) do walki; statione profugere JanStat [szyk zmienny] (8:1): Item, iżeś ty w bitwie plácu niedoſtał/ aliâs vćiékł. SarnStat 142, 422, 449 [5 r.], 643; MEzny Sławiánin LECH [...] Rozſzerzał z nimi [z drużyną] włość w ſzerz, wzdłuz, ſzeroko, [...] Ná końcu Mieczow gránice ſwe máiąc, A nieprzyiáznym plácu doſtawáiąc. KlonKr A.

»plac odzierżeć« = zwyciężyć (1): ácżkolwiek náſzy plac [!] odzyerżeli/ ále wiele ludźi zacnych zginęło BielKron 391.

»na placu się ostać« = zwyciężyć (1): Dźiwowałbym ſye więcey temu/ by był ſye Dáryus przećiwko ták dźielnemu y ſzczodrobliwemu Krolowi ná plácu oſtał. OrzRozm N4.

»plac otrzyma(wa)ć, wygrać« = zwyciężyć (4:1): GliczKsiąż C7; Náſzy otrzymáli plác ácz z krwáwym zwycięſtwem/ Lecz przemogli Rákuſzan y Węgrow ſwym męſtwem StryjKron 537; Litewſcy Tátárowie: y Kozacy śmieli Z Toropieckiémi ſtrzelcy ná tenże dźień mieli Potrzebę nie beze krwie: ćiſz plác otrzymáli/ Y s téy liczby niemáło więźniów náwiązáli. KochJez B3; CzahTr D3v, H.

»na placu polec, poginąć« [szyk zmienny] (10:1): [Nigryte] bárzo śmieli ſą ku potkániu/ przeto ich wiele ná plácu poginie/ bo nie vćiekáią nigdy BielKron 450v, 62v, 124, 248v, 314v, 364v; ále wiele zacnych mężów w bitwie z ſtrony Litewſkiey ná plácu poległo StryjKron 487, 270, 340, 390, 607.

»na placu położyć« = zabić w bitwie (1): tám zá pomocą Bożą y przywodem Ianá Snieporodá náſzy/ gdy im Kozakow przybyło Moſkwy 5000. ná plácu położyli StryjKron 772.

»na plac się stawić« = stanąć do walki (1): ná oſtátek nieprzyiaćiél ſam nie będźie miał/ czymby nas rozdwoił/ iżebyſmy mu ſie wſzyſcy cáło ná plác ſtáwić nie mieli OrzJan 136.

»z placu ustąpić (a. (nie) ustępować)« = (nie) uciec z pola bitwy (5): Harena cedere, Z plácu zeyść/ vſtąpić. Mącz 153b; Y oná Czeſká niechćiáłá mieſzkáć z mężem ſwem/ ktory byl od Krolá Iágielá czći odſądzony/ o to iż był ná woynie z Krżyżáki z plácu vſtąpił. GórnRozm L2; Antoni wnocy kſobie przyſzedwſzy/ prośił towárzyſzá/ iſz ſam chodzić prze ony ſrogie rány nie mogł/ áby go [...] zárázem ná iego mieyſce odnioſł: áby nieprzyiaćiel poćiechy nie miał/ á s plácu mu ni iednym krokiem nie vſtępował. SkarŻyw 56; A gdy ſię trzy godziny rownem Marſem bili Niemcy/ Polacy rożno/ z plácow vſtąpili StryjKron 642, 497.

»na placu zbić (a. pobić), zabity (a. pobity)« [szyk zmienny] (4:4): Tohortkan Xiążę ich z Synámi/ ná plácu zábity zoſtał. StryjKron 195; [Jatwieżowie] poty ſię mężnie opieráli/ áż ich do iednego ná onym plácu Polacy zbili StryjKron 205, 31, 230, 395, 642, 772, 782.

»zginąć na placu« (1): [Litwy] piſzą ná ten cżás zginąć ná plácu tyſiąc cżterzy ſtá y dwádzieśćiá BielKron 360.

»zostać na placu« = zginąć w bitwie; cadere Vulg [szyk zmienny] (10): BielKron 240, 240v, 252, 259; GórnDworz Bb7; StryjKron 309; [Katylina] zebrał woyſko z tákichże iáko y ſam/ ná kóniec zwiódł bitwę/ á iáko Bóg chćiał przegrał/ y ſam ná plácu zoſtał KochWr 34; belo ziechalo wiele mezow znamienitich zewſzitkich Krain thego Zakonu/ wſziſci zoſtali naplacu/ iedne zbito/ druge do wiezienia pobrano PaprPan Cv; WujNT 1.Cor 10/8; CzahTr Ev.

Wyrażenie: »jako na placu wojennym« (1): [św. Martyna] iáko ná plácu woiennym ná wſzytki náiázdy ſzátáńſkie/ cżuyną a gotową ſtałá. SkarŻyw 20.
Szereg: »plac a przodek« (1): Ci [synowie Dyjagoresa] gdy ná Olimpij wſſytcy plác á przodek wygráli/ koronę y inſſe zwycyęſtwo otrzymáli GliczKsiąż C7.
Przen (51):

plac czego (2): ieſliże [...] práktyków nieponiecháćie/ [...] którzy wſzyſtko práwo wáſzé y dobro ſzpócą. Nie to pánowie/ nie to ſą ozdoby wáſzé/ nie to ieſt plác dźiélnośći y ſławy wáſzéy: ále Wołoſka źiemiá/ Moſkiewſka/ Ruś/ y Węgrowie. OrzJan 53. Cf »z placu nie ustąpić«.

Zwroty: »bojować na placu ostatniem« = walczyć o godną śmierć (2): Boiuy też mocnie ná tym plácu oſtátniem/ przećiw ſzátánowi y wſzyſtkim iego pokuſam KarnNap E4v, Fv.

»[z czym] po placu harcować« = popisywać się czym (1): Myſliwiec też z ogáry/ z rarogi/ á s chárty/ Iedzye ná plác [...] Márynarz żagle tocży kotfic popráwuie/ A káżdy s tym co vmie po plácu hárcuie. RejWiz 6v.

»ostać się (a. zostać (się)) na placu« = ocaleć, przetrwać [szyk zmienny] (6): bes ſtanu Duchownego/ ſtan Swiecki/ oſtać ſye ná plácu żadną miárą w Polſzce niemoże OrzRozm K2, Ev, G2v; [Tatarzy synów Baizeta] chowáli [...] y pomagáli im iednemu ieden á drudzy drugiemu/ áż ſie z nich ieden ná plácu zoſtał BielKron 241v; RejZwierc 17; A wierni ſie przedſię y bes cudow/ choćiaſz y w przeſládowániu/ ná plácu oſtoią CzechRozm 189v.

»ostać się na placu« = okazać się słusznym [szyk zmienny] (8): CzechRozm 14; A ták/ to wſzytko muśi ſię ná plácu oſtáć com ia nákrotce o tym ich ſproſnym báłwochwálſtwie powiedźiał. CzechEp 82; prawdá ſię ná plácu oſtoi. CzechEp 282, 182, 200, 203, 231, 277.

»plac otrzymać, odzierżeć« = zwyciężyć [szyk zmienny] (6:1): GliczKsiąż G7; CzechRozm 42, 137v; CzechEp 266; IAm przegrał/ ia miłosći/ tyś plác otrzymáłá KochFr 109; Y owſzem to mowię ieſliby ſię co nálázło/ gdźieby ſámo miłośierdźie tylko plác otrzymáć miáło WysKaz 21; O/ by niewinność ſczéra tu miedzy wſzytkimi Otrzymáła pláć z prawdą z práwámi ludzkimi GosłCast 71.

»pierzchać z placu« = uznawać przewagę (1): Lacwieć tám [nowowiemikom] Grámmátyką przepiorowáć przed Pány Ziemiány: ále przyydąli ná nie Mniſzy/ pierzcháć im z plácu/ porzućiwſzy Grámmátyki y Rhetoryki płonne ſwe. OrzList f4v.

»plac puścić [komu]« = ustąpić [szyk zmienny] (3): KochPs 25; Car Moſkiewſki plác mężnému Puśćił Królowi Polſkiému KochPieś 45; PudłFr 10.

»z palcu uciekać« = zaprzestawać działania (1): á nákoniec żeby tylo [zwingliańscy ministrowie] iákiego nie podeyrzánego w kácerſtwie Hiſtoryká dáli/ ktoryby nápiſał/ gdzie indziey á nie w Rzymie/ y iáko Piotr S. męcżeńſtwo podiął/ y żywotá dokonał: Ale woleli z plácu vćiekáć/ á niżli ſię tego podiąć SkarJedn 100.

»placu [komu] ustąpić (a. postąpić)« = ulec [szyk zmienny] (3): kiedy ty widomymi rzeczámi/ iáwnie y iáſnie ná Kácérzá poiedźieſz/ vſtąpić ći plácu muśi. OrzQuin Aa, Q4v; zwycżay przyrodzeniu niechce nigdy pláczu [!] vſthępić. RejZwierc 158v; [BudArt S6v].

»placu, z placu ustąpić« = wycofać się, usunąć się (1:1): ále przedſię ſkoro mu [diabłu] pokażę ſzpis álbo włocżnią ſłowá Bożego/ wnet plácu vſtąpi ReszPrz 51; LatHar 589.

»z placu [czego] nie ustąpić« = trwać przy czym (1): ſzcżęścia duchownego niemáłego doſtąpił [św. Piotr] ktory namniey z plácu wyznánia práwowiernego o tym Sákrámenćie nie vſtąpił. LatHar 251.

»[z kim, z czym] na plac (wy)jechać (a. wyjeżdżać)« = poruszać temat, wypowiadać się, zabierać głos [szyk zmienny] (8): RejZwierz 73; GórnDworz F2; Ale thy ieſliże chceſz być Rycerzem wiernym á boiownikiem wiernym Páná ſwoiego/ nie wſtyday ſie nic s tym ſwiętym imieniem ná plác wyiecháć/ przed wſzytkiemi mocarzmi tego ſwiátá. RejPos 285v; CzechRozm 68v, 69; ReszList 155; z Tátárámi wyiezdzaſz ná plác/ á dźiwno mi/ żeś y Láponow nie wſpomniał. GórnRozm L4v, C2; [Respons M2v].

»[z czym] na plac (wy)jechać (a. wyjeżdżać)« = popisywać się [szyk zmienny] (9): RejWiz 6v [2 r.] 76; GórnDworz I3v, N4; IVż mi go niechwal/ co to przy biésiedźie Z zwyćięſtwy ná plác/ y z walkámi iedźie. KochFr 24; KochPieś 34; PudłFr 11; A nieprzyiaćiel pyſzny rycerſtwá śmiałośćią/ Wyieżdżał częſto ná plac/ z ſwoią gotowością. ZawJeft 12.

»[kogo] na placu zostawić« = opuścić (1): Przekłęty [!] człowiecze/ zaprzáłeś śię mnie/ [...] mnieś hetmana/ niecnotliwie vciekwſzy/ na placu zoſtawił MurzHist N4v.

Wyrażenie: »ustąpienie z placu« = poddanie się pokusie (1): vtwierdzay ſerce trácącego/ álbo ná vſtąpienie z plácu/ iákożkolwiek myślą ſię zánoſzącego LatHar 242.
Wyrażenie przyimkowe: »na plac« [z kim, z czym] (24): RejJóz D; Miałem ſwe wymowki/ Nie poiádę ná woynę bom ieſt chorey główki. Iesliby mi to nie ſzło/ to ia ná plác z żoną/ Domá ſiedźiem/ á náſzy towárzyſzy toną. Prot A3v; [ludzie starzy chwaląc dawne czasy] wneth s krolem Akexándrem/ ábo s krolem Ludwikiem Węgierſkim ná plácz/ zá tych powiedáią był ſwiáth/ byłá miłość/ byłá zgodá GórnDworz H7v, F6, N4; Ale my gdy ſie nam iáka przygodá trefi/ [...] tho wnet z dyabłem ná plác/ álboć mię tám był dyabeł wegnał/ álboć tho ná mię dyabeł przepuśćił. RejPos 257v; KołakCath Cv. Cf »na plac (wy)jechać«.
α) O dyskusji (3):

plac z kim (1): niech ſie ſtáwią [aryjanie] poki ten ziazd trwa. Zezwolili zwierzchność moiá kośćielna/ proſzę znimi o poſpolity plác. PowodPr 37.

Zwrot: »[komu] placu nie dostać; na placu się nie ostać« = nie dorównać w dyspucie (1; 1): Temu iednemu [księdzu Malcherowi]/ nietylko Sárnicki/ álbo Lizmánin/ ále wſzytká tá Ordá nowowiernikow tych/ plácu nigdy niedoſtoi. OrzList f4v, i2.
β) O grze w szachy (6): Polá ſie cżarne z białymi mieſzáią/ [...] W tym plácu woyſká położą ſie obie KochSz A3, B, B2, B3, C.
Zwrot: »na placu polec« (1): Tym cżáſem więźniów obá Krole ſtrzegli/ Y trupow/ tych co ná plácu polegli. KochSz B4.
α. O pojedynku (8): Niech mu [Czyrmińskiemu] namężnieyſzego tu ná plác przywiodą/ Iuż ia zá niego ręcżę iże go pochodzi PaprPan X4v.
Zwroty: »placu dostać [komu]« = stanąć do pojedynku (1): Nieprzyjacielom na śmiech, a ku hańbie swojej. Nie śmiałeś placu dostać Menelausowi KochMon 21.

»plac rozmierzyć; plac rozmierzony« [szyk zmienny] (1;1): [Hektor i Ulisses] Już w rozmierzonym placu przeciw sobie stoją, Gniewając sie i bronią potrząsając swoją. KochMon 31, 30.

»na placu stanąć« (2): Nuż rychłoliż miedzy námi rozeymiecie? Odpowiedzieli mu przyiáciele/ W ten cżás práwi/ kiedy na ſwym koniu zbroyno ná plácu ſtánieſz. GórnDworz O7v, O7v.

»wyjechać na plac« (2): BielKron 105v; Vsłyſzawſzy to Gwido: vbrał ſie/ á wyiáchawſzy obá ná plác/ po dwá kroć wſię vderzyli HistRzym 80.

d. Miejsce kaźni (18): GliczKsiąż E6, F2; KochZuz A3v; RejZwierz 17; niezwieſz kiedy ćię wezmą/ y pierwey twoię głowę vyźrzę ná plácu/ pro criminali, á niżlim wiedźiał ieſliś thy był kiedy ná świećie. OrzRozm L3v; Gehenna, nomen vallis in Biblijs. mieyſce było niedaleko od Hieruzalem támże y plác na który wſziſtki roſpuſtne á loźne perſony z Hieruſalem wywodzono y wyſzwiecáno. Mącz 143a; OrzQuin Z; GórnDworz S7; pátrzay co [Dyjonizyjus] ſynowi zá tákież wſzetecżeńſtwo vcżynił. Kazał gi wneth poimáć/ y wywieść ná plác/ y ſciąć. RejZwierc 34, 92v [2 r.], 93; BiałKaz Bv; SkarJedn 394; Gdy tedy [św. Dorota] ná plác przyſzłá: prośiłá áby kát trochę pocżekał. SkarŻyw 126; WerGośc 248.
Przen (2):
Wyrażenie: »plac męczeński« (2): Cárogrocka ſtolicá/ nigdy ná plác męcżeńſki nie wychodziłá. SkarJedn D4v, 389.
3. Powierzchnia (o pomiarach figur geometrycznych i terenów) (42): Plethrum, Miárá/ Plác/ ſto ſtóp oſięgáyąca. Mącz 305a; ábowiém dwie ſtronie plácu nie zámykáią/ á Figurá ma zámknąć álbo okréślić pláć. GrzepGeom D; Wſzytek tedy plác ten/ ma Kwadratowych ſznurów Sto czterdźieśći y cztéry GrzepGeom K, D, Ev [2 r.], F2 [4 r.], F2v [4 r.], I2v (39).

plac czego (1): Potym przyſtąpim do tego/ iákoby ſye náleść tho y vkázáć mogło/ Iáko wielki ieſt ktory plác tákowych Figur GrzepGeom Fv.

Szereg: »plac albo polko« (1): Plác álbo Pólko ná tákowym Pręćie/ ták wzdłuż iáko ná ſzérzą/ zową po łáćinie Scrupulum. GrzepGeom N.
4. Odległość między obiektami; interstitium Mącz, PolAnt, Cn; diastema, spatium Mącz, Cn; locus PolAnt; interstitio, intervallum, tractus Cn (10): Diastema, Latine spacium, Plác/ Kráyiná Rośćiągnienie. Mącz 85a.

plac od kogo (1): Y záſzedł Dawid ná drugą ſtronę/ y ſtánął ná wierzchu gory zdáleká (przes) niemáły plac od nich [Saula i jego wojska] BudBib 1.Reg 26/13.

plac miedzy kim, czym (a (i) czym) (6): Intercolumnium, Plác miedzy dwiema słupomá Mącz 172b; Pomoerium, proximum muro, Pewny pláć [!] miedzi muri mieſtckiemi/ á miedzi domy z obu ſtrón muru gdzie ſie nie dopuſzczano budowáć. Mącz 309a, 268b, 419a; KochMon 23; Y dał do ręki niewolnikow ſwych káżde ſtádo oſobno/ j rzekł do niewolnikow ſwich: idzćie przedemną á zoſtáwuyćie plác miedzy ſtádem y ſtádem [et interstitium ponetis inter gregem et inter gregem] BudBib Gen 32/16.

Wyrażenia: »plac na trzy palce« = bardzo blisko (1): Ieden ſie puśći ná okruthne burzki morſkie/ wiedzącz thám o bárzo bliſkiey ſmierći ſwoiej/ bo tám do niey nie máſz dáley plácu iedno ná trzy pálce RejZwierc 157.

»prożny plac« (1): Triclinium, Latine discubitorium, nam veteres tribus ad convivium lectis utebantur et iacentes coenabant, Trzi łóſzká álbo vsłáne zedelki ná trzi gráni/ ták bywáły v ſtárych roſtáwiáne że trzy ſtrony ogradzáły/ czwarta wolna byłá/ w poſrzodku prożny plác ná którym ſtół ſtał Mącz 464c.

Szereg: »plac, (a) miejsce« [szyk 1:1] (2): Interordinium, Mieyſce á plác miedzy dwiemá rzędomá. Mącz 268b, 419a.

Synonimy: 1. miejsce; 2. miejsce; 1.b. pole; 2.c. pole.

MN