[zaloguj się]
[pdf]

DNO (215) sb n

Fleksja
sg pl
N dno
G dna
D dnu
A dno dna
I dnem
L dnie, dnu

sg N dno (31). ◊ G dna (47). ◊ D dnu (3). ◊ A dno (23). ◊ I dnem (8); -em (3), -(e)m (5). ◊ L dnie (99), dnu. HistRzym (2). ◊ pl A dna (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Spód naczynia lub wgłębienie morza i innych zbiorników wody, głębia; fundum (fluminis a. maris) BartBydg, Mącz, Calep, Cn; solum (fossae) Mącz, Calep, Cn; fundus Mymer1, Calag; abyssus, pelagus Mącz; alveus Calag; vadum Cn (175): BartBydg 62; Też niektorzy wziąwſzy garniecz nadziałaią w dnie dziur FalZioł II 1d; Też vrina rumiana v białych głow, maiącza w ſobie obłocżek na dnie. Znamionuie obphitoſć krwie FalZioł V 5v, II 1d, 2d, 17a, 18a [2 r.], IV 31c (32); tedy onę kadz [w której mieszkał Dyjogenes] osrzedlim k słonczu á dnem kpołnoci [...] obraczał. BielŻyw 71; Bowiem wſzelka tłuſtoſć iż ieſth rzecż ſubtilna á lekka, przeto zawſze po wirzchu pływa, á tak nie richło wchodzi na dno żołądkowe GlabGad E7v, I8v, K6v; GliczKsiąż D8; A vpátrzy káżdego środ morzá y ná dnie. RejWiz 111v, 3, 151; Azażeś wſzedł do głębokośći Morzá/ á po naniſzſſym dnie przepaśći [in novissimis abyssi] przechodziłeś ſie? Leop Iob 38/16, 4.Esdr 16/12; RejFig Cc4v; BibRadz I 288c marg; BielKron 47 [2 r.]; Pelagus, Głębokość álbo dno morskie. Mącz 286C; Tropis, Lodźne dno. Mącz 466c, ld, 38d, 57a, 71a, 141c, 204a, 399c; Mocz odedná śklenice iáſny SienLek 27; Wyleyże to ná dno doniczne/ pomaczawſzy áby nieprzylnęło. SienLek 61, 25v [3 r.], 26, 26v, 27v, 62, 102 [2 r.]; ále Appollon w ſmutku ſiedział we dnu w korabiu. HistRzym 22, 11v, 22v; Bo náthurá cżłowiecża záwżdy ſie burzy iáko moſzcż/ áż gdy ſie vſtoi/ to też iedno lagier co ſie nicżemu dobremu nie godzi ná dnie zoſtánie. RejZwierc [121]v, 108v; Patrzay áby w ónym mieyſcu na dnie nie była Opoká/ álbo iákikolwiek Naſep kámieńcá. Strum Ov, G, G3v, Lv, N4v, Ov (9); Koral ná dnie Morſkiém źielém/ wyćiągnióny/ kámięniém. Oczko [42], 6v, 8v, 10, 11 [2 r.], 15v (10); Calag 259a; y po ſuchym dnie y głębinie niſkiey/ przeſzedł lud wſzyćiek ſtopy niezmocżywſzy [Vulg Ex 14/22], SkarŻyw 481, 250, 501; KochFr 96; KochWz 140; Rzéki dnem vćiekáią/ A zágorzáłé źiołá dżdżá z niebá wołáią. KochPieś 40, 49; Calep 166a, 1090a; GostGosp 128; Sſtąpięli ná dná morſkie/ tám wiecżny Bog władnie/ Skryięli ſię w otchłánie/ y tám naydźie ſnádnie. GrabowSet K4v, M3v; RybGęśli C3v; Iż mężobóycy oſkárżeni/ y przez nas do wieże ſkazáni/ tákową kaźń ná dnie w wieży máią ćiérpieć rok y zupełné ſześć niedźiél SarnStat 608, 497, 608; SkarKaz 578a; Bo chłop nie ſzkutá/ rychley zdrow zoſtánie/ Gdy dná doſtánie. KlonFlis F2, B4v, E2.
Zwroty: peryfr. »do dna iść (a. pojść)« = tonąć [szyk zmienny] (2): Wybráne kſiążętá iego y zacne Hetmány [...] Poſzły do dná iáko kámień konie ſpołu s pány. LubPs gg2v; Mącz 295b.

»na dnie (w) wieży siedzieć, siedzenie; na dno do wieże wsadzon« = odbywać najcięższą karę; in fundo turris sedere JanStat [szyk zmienny] (14 : 6; 1): za slusna rzecz sie im sdalo abi vsthawa korunna thak okolo placzenia iako okolo siedzenia w wiezi na dnie okolo dowodu o glowe i na rani prziiali ZapWar 1545 nr 2646; UstPraw K2; ModrzBaz 79v; GórnRozm Hv; A ktoby o tákową głowę fołdrował/ tákowy ma zápłáćić winę ſto y dwádźieśćiá grzywien/y rok á ſześć niedźiél w wieży ná dnie śiedźieć. SarnStat 239; á tákowy mężobóycá/ [...] ma bydź ná dno do wieże wſádzon/ y przez dwie lećie y dwánaśćie niedźiél chowan SarnStat 1170, 128, 148, 497 [2 r.], 607, 608 (17).

»na dno upadać« = subsidere Mącz (3): Mącz 380c [2 r.]; to coby z piaſkiem/ álbo z źiemią iakąle zmiéſzano było/ ná dno vpádáć muśi Oczko 17v.

»na dnie usiadać się (a. zsiadać się)« = subsidere Mącz [szyk zmienny] (3): subsideo, Vſiádam ſie ná dnie Mącz 380c, 380c; bo kto ſye przypátrzy káłużam śiarczáném/ albo gdźie tłuſtość iáka ćieplice grzeie/ naydźie tho/ że ná dnie ſye zśiáda/ á z łupiéżmi ónémi [...] wypływa Oczko 17v.

»na dnie (u)stać (się), ustanie« [szyk zmienny] (6 : 1): á potym gdy ſię vſtoij na dnie proch/ tedy oną wodką vmyway z wirzchu licze FalZioł I 12d, V 2v, 9v, 107v; GlabGad Kv; Mocz w ktorym iákoby ropá pływa/ álbo ná dnie ſtoi/ známienuie gnićie Nyrek y Pęchyrzá SienLek 27, 27v.

Wyrażenie: »dno piekielne« (1): Nienáſláduy Pháráonowey zátwárdziałośći/ ábyś znim ná dno piekielne pogrążony niezginął. SkarŻyw 168.
W przen (5): RejZwierz 142; Iáko [ich domysły] nie máią dná y w iedney iſtnośći Troyce ś. we trzech oſobách dźiwnie wymáłowáney od ſzkolnych Theologow: ábo rácżey Máteologow. CzechEp 252; powinienem wm MMPanu odpisac Sczerze to co iednonadnie wsercu mam. ActReg 138.
Szereg: »bez dna i fundamentow« [szyk 1 : 1] (2): Poſtáwił y ziemię bez dná y fundámentow/ ná ſamym ią ſłowie ſwym y roſkázániu záwieśiwſzy SkarŻyw 258; SkarKaz 2b.
Przen (22):
a) Koniec, kres; fundum Mącz (21): Nie ma w sobie dna t⟨a⟩ ⟨p⟩rzepaść, BierRozm 20; RejPs 100; Vlgnąłem w głębokiem błocie gdzye niet dná żadnego LubPs P6v [przekład tego samego tekstu RejPs 100, BudBib ]; BudBib Ps 68/3; CzechEp 252.
Przysłowia: Sero in fundo parsimonia, Nie wczás ten skąpić poczina/ który ſie gdy máło ná dnie oſzczymia. Mącz 140b; Pozno ſzczędźić záczyna márnotrawcá ná dnie CiekPotr )?(3.

Morze nie ma dná/ nie ma też y zbytek/ Záwſze chce więcey/ máło mu świát wſzytek. KlonFlis C4v.

largitionem fundum non habere, rozruſzność [= rozrzutność] dná nie ma. Mącz 480d.

Zwroty: »do dna dopijać (a. wypijać)« (2): Każeſz mi pić przezdźięki twé przemierzłé piwo/ Ze do dná nie wypijam/ pátrzyſz na mię krzywo. KochPieś 20; PudłFr 40.

»do dna pogrążać (a. pogrążyć)« [szyk zmienny] (2): á záſię pogrążyć do dná/ ledwe nie do piekłá te/ ktorzy byli godni wyſokiey ſtolice. GórnDworz D6; GrabowSet K2.

»do dna wyciągać« (1): Exanclo ‒ Do dna wicziagąm. Calep 381a.

»do dna wykorzenić« (1): Penitus delere, Aż do dná wykorzenić Mącz 289a.

»do dna zniszczeć« (1): Ale widźiſz iáko ſtoł Krolewſki iuż práwie do dná zniſzczał/ hoyną ſzczodrobliwośćią Krolewſką OrzRozm O2v.

Szereg: »do dna albo do gruntu« (1): Funditus, Aż do dná álbo aż do gruntu. Mącz 140b.
Wyrażenie przyimkowe: »do dna« = całkowicie, zupełnie; funditus, penitus Mącz (12): Upadnieli co wielkiego Słucze sie do dna samego. BierRozm 27; Mącz 289d; MOgę rzéc/ iże oſobnie miłuieſz/ A w tym nawiętſzą Krinſki roſkoſz czuieſz: Gdy do ſámégo dná káżdą wypráwiſz/ A źiółko ſobie zá czapką poſtáwiſz. PudłFr 39, 29. Cf Zwroty, Szereg.
b) Początek, źródło (1):
Szereg: »ode dna to jest od wieku«: Też odedná to iest od wieku ia [Bóg Izraela] on ieſtem [Ego primus et ego novissimus Vulg Is 44/6]: á z ręki moiey nie máſz ktoby wydárł. CzechEp 271.
2. Grunt, pole, ziemia; solum Mącz, Calep; planicies, terrenum Mącz (8): Cylindrus, Kámienny álbo drzewiány wał/ długi á okrągły/ którym dno głádzą y vbiyáyą w niektórych też ſtronách po rozſieniu żita miáſto włok álbo brón włóczą Mącz 76b; Planicies, Rowność/ Błonie/ Równe dno álbo pole. Mącz 302d; Terrenum, Dno/ grunt álbo poległość ziemie Mącz 451c, 149d, 400b [2 r.], 414c; Calep 990b.
3. Posadzka, nawierzchnia ulicy, podłoga; pavimentum, tabulatum Mącz (7): Páłacow w niey [w mieście Illium] było krolewſkich bez liczby. Vlice známienite. Dno z mármuru cżyrwonego. BielKron 55; Barbarica sunt pavimenta quae et subtegulanea vocantur, ex testis tusis, rudere, et calce. Pavimentum, idem, Dno á náſypowánie w domu. Mącz 23c; Pavimentum, Aſtrych álbo vrownáne álbo vlepione dno/ niektórzy tło zową. Mącz 285a, 285a, 438b; Słupy iego pocżynił śrebrne/ dno iego złote [stratum eius aureum]/ podniebienie iego ſzárłatowe BudBib Cant 3/10; Calep 1022a.
4. mat. Podstawa w figurach geometrycznych (20): Kiedy dwá Kliny będą tákowé [...] tedy y trzećia ſtrona/ álbo dno iednégo/ będźie równé dnu drugiégo GrzepGeom Gv; [te kąty oba równe są] przeto y trzećiá Linea/ która ieſt iákoby dno iednégo Kliná/ będźie równa tákowéyże Liniéy drugiégo GrzepGeom G2; záwżdy ieden Klin z tych dwu będźie o iednym dnie z Figurą Romboides GrzepGeom Hv, F4, F4v [2 r.], Gv, G2, G2v (20).
*** Bez wystarczającego kontekstu (4): Fundus. Grundt. Dno. Mymer1 36; Fundum, Dno/ ziemia. Grunt. Mącz 140b; Fundum – Grunt, dno. Calep 441a; Humus ‒ Ziemia. Nadnie. Calep 491b.

Synonimy: 1. fundament, głębokość, grunt; 2. calec, grunt, plac, pole, rowność; 3. astrych, nasypowanie, pawiment, podłoga, tło.

SB