« Poprzednie hasło: BIAŁ | Następne hasło: BIAŁA GŁOWKA » |
BIAŁA GŁOWA (984) sb f
biała głowa (982), białogłowa (2); biała głowa : białogłowa GórnDworz (358:2).
biała głowa (964), białła głowa (20); białła głowa KrowObr, MWilkHist, BielSen (4), BielRozm, PaprUp; biała głowa : białła głowa BielKron (13:8), ZapKościer (1:1), ReszList (1:1), Calep (10:1), WujNT (19 :1).
W pisowni rozłącznej: biała głowa (457), w pisowni łącznej: białagłowa (527) w tym GórnDworz (358).
biåł- (826), biał- (20); biåł- : biał- GliczKsiąż (33:1), UstPraw (11:2), BielKron (20:1), Mącz (43:5), (GórnDworz (366:4), RejZwierc (8:1), BiałKaz (5:1), CzechRozm (12:3), SarnStat (46:2); drugie a pochylone, o jasne, końcowe a jasne.
sg | pl | du | |
---|---|---|---|
N | biåłå głowa, biåłogłowa | biåłé głowy, biåły głowy | biåł(e) głowie |
G | biåłéj głowy | biåłych głów, biåł(e)ch głów | |
D | biåłéj głowie, biåł(e)głowie, biåłygłowie | biåłym głowåm, biåł(e)m głowåm, biåłym głow(o)m | |
A | biåłą głowę, biåłam głowę | biåłé głowy | biåł(e) głowie |
I | biåłą głową | biåłémi głowami, biåłymi głowami | |
L | biåł(e)j głowie | biåłych głowåch | |
V | biåłå głowo | biåł(e) głowy |
sg N biåłå głowa (164), biåłogłowa (2). ◊ G biåłéj głowy (87); biåłéj głowy (10), biåł(e)j głowy (77). ◊ D biåłéj głowie (58), biåł(e)głowie (1), biåłygłowie (1) ZapKościer; biåłej głowie : biåł(e)głowie RejWiz (2 : 1); biåłéj głowie (6), biåł(e)j głowie (52). ◊ A biåłą głowę (62), biåłam głowę (1) BiałKaz. ◊ I biåłą głową (30). ◊ L biåł(e)j głowie (12). ◊ V biåłå głowo (2). ◊ pl N biåłé głowy (157), biåły głowy (1) KromRozm II; biåłé głowy (11), biåłe głowy (1), biåł(e) głowy (145); biáłé głowy KochFr, KochPieś, KochProp, SarnStat (4), GosłCast (3); biåłégłowy : biåłegłowy Oczko (1:1). ◊ G biåłych głów (200), biåł(e)ch głów (2); biåłych głów : biåł(e)ch głów FalZioł (19 : 2); -ó- (28), -o- (1), -(o)- (173); -ó- Mącz (10), KochFr, GórnTroas (2); -ó- : -o- SarnStat (15 : 1). ◊ D biåłym głowåm (73), biåł(e)m głowåm (19), biåłym głow(o)m (10); biåł(e)m głowåm GliczKsiąż, ModrzBaz; biåłym głow(o)m GroicPorz, BiałKaz (2), KochOdpr, SkarŻyw, KlonWor; biåłym głowåm : biåł(e)m głowåm : biåłym głow(o)m FalZioł (25 : 17 : ‒), RejPos (3 : – : 1), WujNT (2 : ‒ : 3); -åm (45), -am (2), -(a)m (45); -am GliczKsiąż, -åm : -am Mącz (1 : 1). ◊ A biåłé głowy (46); biåłé głowy (5), biåłe głowy (1), biåł(e) głowy (40); biåłé głowy Oczko, GosłCast; biåłé głowy : biåłe głowy SarnStat (3:1).◊ I biåłémi głowami (23), biåłymi głowami (3) KwiatOpis, CzechEp, WujNT; biåłémi głowami (1), biåł(e)mi głowami (22). ◊ L biåłych głowåch (25); -åch GórnDworz (13), -ach (11) KromRozm I, SkarŻyw (2), BielSjem, LatHar, WujNT, WysKaz, SarnStat (4), -(a)ch (1). ◊ V biåł(e) głowy (3). ◊ du N (cum nm) biåł(e) głowie (1) SkarŻyw 125. ◊ A (cum nm) biåł(e) głowie (1) KochSz C2.
Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w.
- 1. Kobieta, zwłaszcza dojrzała, zamężna
(983)
- a. Dziecko płci żeńskiej; dziewczynka, panna (11)
- b. Przekupka, handlarka (2)
- c. Kobieta lecząca, znachorka (2)
- d. Kobieta należąca do służby żeńskiej (4)
- 2. n-loc (1)
W charakterystycznych połączeniach: biała głowa chrześcijańska, cna (3), cnotliwa (3), cudna (3), gładka (4), nędzna (5), niskiego stanu, piękna (8), poczciwa (12), podejźrzanej sławy, prostego stanu, święta (7), uczciwa (4), urodziwa (3), zacna (11), zła (3); białe głowy perskie, pogańskie (2), polskie, sabińskie (4), szlacheckie (3), trojańskie, westwalskie, żydowskie.
Taciturnitas maxime commendat foeminam, Rzadkie mowienie wielmi záleca y śliáchći białą głowę. Mącz 206c.
Nadobny poſag tho y białey głowie/ Gdy ćicha w ſpráwách/ ćicha y w rozmowie. RejZwierz 215v.
Ale co komu rzecze białagłowá/ Piſz iéy ná wietrze/ a ná wodźie ſłowá. KochFr 11.
Y to wiérzćie/ że prózno ſpuśćić ſye ná ſłowá/ Zadna wiáry nie ſtrzyma téż nam białagłowá. PudłFr 33.
»z białą głową (leżenie) miewać łoże (spać, społkować)« [szyk zmienny] (4): Tho ieſt tha niemocz gdi cżłowiek przez ſen widzi iſzby ſpał z białą głową FalZioł I 98a; GórnDworz Gg6v; z ktorymi iedno chćiał białymi głowámi ſpołkował CzechEp [412]; Coitus ‒ Lezenie z biąłą głową. Calep 21lb.
»z białą głową (biała głowa z mężczyzną) rzecz cielesną (swe rzeczy, uczynek cielesny, sprawę) sprawować (mieć, uczynić)« [szyk zmienny] (4): gdi ſie kto widzi we ſnie z Białą głową ſwe rzecży ſprawować. FalZioł *4b, I 98a, 124b; Ieſliżeby cżłowiek miał ſpráwę zbiałą głową [...] obudwu ſkarzą Leop Lev 19/20.
»za białą głową biegać (się mieć); około (do) białej głowy zabiegać, zagonić się; kwapić się na białą głowę« [szyk zmienny] (8): Yeſliſz tedy zá byałemi głowámi ſyn yego chcyałby ſie nyerządnye myeć/ nyechay go záhámuye GliczKsiąż P3v; Lepyey tedy by to było gdyby go młodo ożenił/ niżeliby mu byegáć zá byałemi głowámi dopusćił GliczKsiąż P4, B8, P2, P3v; Mącz 324b [2 r.]; RejPosWstaw [1101]v.
»nad białe głowy być nikczemniejszym«: iż nie byłá to rzecż godna/ áby ten miał wielkośći ludzi pánowáć/ ktory nád białegłowy był nikcżemnieyſzym Phil S2.
»dojść białej głowy«: Convenire de re Venerea, Doyść białey głowy Mącz 481c.
»(z)gwałcić, wziąć białą głowę; imać (wziąć, wydrzeć) gwałtem białą głowę; gwałt czynić białej głowie; (z)gwałcenie, gwałt, gwałtownik białej głowy« [szyk zmienny] (22): Kto weźmie białą głowę. UstPraw B2; gwałtownik białych głow/ może być wſzędzye poiman. UstPraw 13, A2v, B2 [3 r.]; Mącz 129b, 279a, 323b, 346c; Z miłośći roſtą gwałcenia białych głow ModrzBaz 7v, 53; Piąci Gwałcili białegłowy y szlacheckie ActReg 7; Calep 250a [2 r.], 1013a [2 r.]; KochFrag 46; SarnStat 528, 642, 709, 911.
»nierząd płodzić z białą głową«: Stupro, Nierząd płodzę s białą głową. Mącz 424a.
»stowarzyszyć się, towarzystwo (mężczyzny) z białą głową« (2): GliczKsiąż B7v; co ſie działo onemu ſwowolnemu ludowi ná puſzcży gdy ſie byli ſtowárzyſzyli z biáłemi głowámi pogáńſkiemi RejZwierc 46v.
»umizgać się przeciw białej głowie«: Observatote quam blande mulieri palpabitur, Báczcie yedno yáko ſie będźie vmiezgáł przećiw białey głowie. Mącz 274b.
»zdradzić białą głowę«: Więc zdrádzić białągłowę/ zdrádzić przyiacielá/ Ieſzcże ſie ktemu náśmiać s proſtego dubielá RejWiz 31v.
»zesromocić białą głowę«: Pudicitiam virginis imminuere. Zeſromoćić białą głowę. Mącz 223b.
»zwodzić, zbłaźnić, podyść białą głowę, zwodzenie białej głowy« [szyk zmienny] (5): Ci Pánowye [...] poſpolicye chłopce chowáyą od miſternego á ſmyſlnego zwodzenya byałych głow GliczKsiąż I2, E3; że to nie ledá kto być muśi/ ktho tákową zbłaźnił białągłowę GórnDworz M8v, Bb5; Mącz 96d.
»żyć bez białych głow«: A ſnadź źwirzęthá leśne 1epſzy żywot wiodą/ niż ten/ kto bez białychgłow żywie. GórnDworz Bb6.
»biała głowa Panu Bogu poślubiona«: Toć y S. Auguſtyn o byałych głowach pánu Bogu poſlubyonych nápiſał. KromRozm I Cv.
»brzemienna biała głowa; biała głowa brzemienna« (3:1): iż Prorok vkázował białą głowę brzemienną/ á nie tę ktoraby dopiero pocżąć miáłá CzechEp 134v, 132v, 135; LatHar 633.
»łapanie, ułapienie, łapacz białych głow« (6): Wſzákże tákowégo człowieká/ ktory [...] ná łápániu pánien/ álbo białychgłów/ ná ſpuſtoſzeniu wśi álbo ná łupieztwie był poyman/ [...] wyymuiemy. SarnStat 702, 498, 510, 642, 894 [2 r.].
»męska biała głowa«: Virago, Swieża mocna/ krzepka á śmiała biała głowá/ męśka [!] biała głowá/ która ſie nie 1ęknie chłopá. Mącz 498c.
»naruszona biała głowa«: Almą [...] názywa. Co ieſliby młodą pánią ábo náruſzoną biáłą głowę tylko/ á nie dziewicę cżyſtą znácżyło CzechRozm 129v.
»nieczysta biała głowa«: iáko święte ćiáło y kośći w dom niecżyſtey białey głowy wniść máią? SkarŻyw 440.
»nierządna biała głowa; biała głowa nierządnica« (2:1): áby ſie kożdy cżłowyek chronił y ſtrzegł nyerządnych byałych głow. GliczKsiąż P; Mącz 151c; Phil S2.
»panieństwo białej głowy«: że náruſzenie pánieńſtwá białey głowy/ trudniey ma być poznano CzechRozm 130v.
peryfr. »pirwsza biała głowa« = Ewa: kiedy pirwſza białagłowá ſámá zgrzeſzywſzy/ przywiodłá ná to oycá náſzego Adámá GórnDworz Y.
peryfr. »płeć białej głowy; białej głowy płeć; niewieści płci biała głowa« = kobieta (3:1:1): Mącz 499a; StryjKron 122; SarnStat 8, 882; W krótkim czáśie/ by ná świát przyſzedł dźiedźic nowy/ Z niewieśćiéy krwie w Zydowſtwie/ Ze płći białéygłowy. GosłCast 14.
»złączenie (mężczyzny) z białą głową« (3): FalZioł V 11v; Y dla tego oná [Natura] przez to dwoie złącżenie/ męſzcżyzny z białągłową/ wypuſzcża dziatki na ſwiát GórnDworz X7v, X8.
»biała głowa niemężata« (2): Y biała głowá niemężáta y pánná myśli o rzeczách Páńſkich. WujNT 14 przedm, 1.Cor 7/34.
»biała głowa wolna; wolna biała głowa« (1 : 1): KromRozm I C; iedno iż dopuśćił chodzić thym białym głowam wolnym do woyſká ich RejAp 27.
»oczyścienie albo wywodzenie białych głow«: A pogańſzcżi kapłani przy ocżyſcieniu albo wywodzeniu białych głow: miewali to ziele przy ſobie. FalZioł I 153b.
»rzecz (niemoc, choroba) przyrodzona (swoja, miesięczna) (u) białych głow (białym głowam); białych głow (białym głowam) przyrodzona (swoja) rzecz« (31 : 8): ty namienione ziołka: tak vrinę iako y ty rzecży mieſięcżne białych głow: mocznie poruſzaią ku wyſzciu FalZioł V 27; Też bańki pod pierſiami ſtawiane, zbytecżne płynienie krwie noſem y białem głowam ſwoię rzecż ſtanowią FalZioł V 60v; Zaſię lekarzſtwa naprzeciw zbytniemu byciu przyrodzonych rzeczy v białych głow. FalZioł V 87, I 38d, 100c, 118c, 124a, 139d (39).
»stan białej głowy« (4): vcż ſie thu/ iáko maſz ſtan białey głowy mieć ná piecży RejPos 323v, 306 [2 r.], 322 marg.
»mężczyzna jako i (jako, niż, i, a, ale i, ani, albo) biała głowa, mężczyzna i (jako, a, ale i, niźli) białe głowy, mężczyzna z białą głową; biała głowa niż (ale i, tak jako, jako, abo, ani) mężczyzna, biała głowa z mężczyzną« (45 : 18): Tedy takowi ludzie do ſmierci z thą niemoczą zoſtaią/ thak męſzcżyzna/ iako y biała głowa. FalZioł V 43, I 74b, V [1]v, 3v, 5, 11v; KromRozm I Mv, Ov; KromRozm III F3v, I4v; áby mężczyzná z białą głową ſpadek wſzytkich rzeczy rowno po przyiaćielu bráli. GroicPorz gg2v, k3 [2 r.], 15v; BielKron 100v; Mącz 447d; á wſzákoż chciałbych ia ieſzcże ſłyſzeć [...] cżym kogo zábáwić/ ták męſzcżyzny/ iáko y białegłowy GórnDworz M3v, Bv, E7v, T7v, X7v [2 r.], Mm7v (28); KwiatOpis D; ModrzBaz 51, 54; SkarŻyw 481; CzechEp [406], NiemObr 86, WerGośc 264 [3 r.]; A ſámi/ ták mężczyzná/ iáko białégłowy/ Luk/ y ſzáblę przy boku nioſąc/ iádą włowy KochProp 12; WujNT 789; SarnStat 219, 517 [2 r.], 522 [2 r.], 927 [2 r.]; GrabPospR N4.
»niewiasta abo (albo) biała głowa; biała głowa, niewiasta« (2 : 1): FalZioł V 6v; Mącz 350a; nie mowi z Jozeffá ábo z naſienia iego/ ále z niewiáſty ábo rądlzey z białéygłowy. CzechRozm 161.
»panna (panienka) i (albo) biała głowa; biała głowa albo (i) panna (panienka)« (10 : 3): Bázyliſſa pánienki y białe głowy: á Iulianus młodzieńce y męſzcżyznę Pánu Bogu pozyſkuiąc. SkarŻyw 178, 243; Calep 250a [2 r.]; WujNT 14 przedm, 1.Cor 7/34; SarnStat 498, 510, 642 [3 r.], 702, 894.
»wino a białe głowy«: Kogo kiedy wino á białegłowy do vpadku nieuwiodły? BiałKaz K2v.
Synonimy: 1. »biała płeć«, dziewka, niewiasta, pani, panna.
LZ