[zaloguj się]
[pdf]

BIAŁY (1359) ai

biały (1350), biał (7); biały : biał PatKaz III (10 : 1), GlabGad (25 : 1), RejWiz (10 : 1), RejZwierc (8 : 4).

biały (1275), białły (78), biły (3); białły MurzNT (2), KrowObr (12), MWilkHist, ArtKanc (3), CzahTr; biały: białły LibMal (13 : 14), Leop (18 : 3), ZapKościer (1 : 1), Calep (22 : 2), GostGosp (1 : 1), GrabowSet (1 : 1), SarnStat (3 : 1), WitosłLut (3 : 2); biały : białły : biły BielKron (68 : 34 : 3).

biåł- (698), biał- (25); biał- BielSat (2), GrzegŚm, SapEpit; biåł: biał- OpecŻyw (15 : 1), MurzNT (1 : 1), Leop (18 : 2), BielKron (86 : 3), Mącz (55 : 4), SienLek (115 : 5), BielSpr (1 : 1), BudNT (7 : 1), SkarŻyw (19 : 2), KochPieś (3 : 1).

comp bielszy (20); biel- (4), bi(e)l- (16).

Fleksja
sg
mNbiåły, bielszy fNbiåłå, bielszå nNbiåłé, bielszé, biåło
Gbiåłego, biåła Gbiåłéj, bielszej Gbiåłégo
Dbiåłému, biåłymu Dbiåł(e)j Dbiåłému
Abiåły, bielszy, biåłégo Abiåłą, bielszą Abiåłé, biåło
Ibiåłym, biåł(e)m Ibiåłą Ibiåł(e)m, biåłym
Lbiåłym Lbiåł(e)j, biåłyj Lbiåłym, biåł(e)m
Vbiåły V V
pl
N m pers biåli, bielszy
m an biåli, biåł(e), bielsz(e)
subst biåłé, bielszé
G biåłych
D biåłym
A m pers biåł(e)
m an biåł(e)
subst biåłé
I m biåł(e)mi, biåłymi
f biåł(e)mi, biåłymi
n biåłymi
L biåłych
inne formy
sg n G skostn - z biåła

sg m N biåły, bielszy (165). ◊ G biåłego (109), biåła (1) GlabGad; -égo (6), -(e)go (103). ◊ D biåłému (6), biåłymu (1); -ému : -ymu FalZioł (1 : 1); -ému (1), -(e)mu (5). ◊ A biåły, bielszy (54), biåłégo (16); -égo (3), -(e)go (13). ◊ I biåłym (36), biåł(e)m (10); -ym March1, RejWiz, RejFig, BielKron (2), KochSat, SienLek (5), RejAp (2), GórnDworz, BielSpr, ModrzBaz, StryjKron, CzechEp, Calep, WujNT, -(e)m WyprKr (7), -ym : -(e)m FalZioł (16:3). ◊ L biåłym (22). ◊ V biåły (1). ◊ f N biåłå, bielszå (165); -å (81), -(a) (84). ◊ G biåłéj, bielszej (137); -éj (8), -(e)j (129). ◊ D biåł(e)j (6). ◊ A biåłą, bielszą (63). ◊ I biåłą (23). L biåł(e)j (11), biåłyj (3); -(e)j : -yj LibMal (1 : 3). ◊ n N biåłé, bielszé (70), biåło (3); -é : -o RejZwierc (1 : 3); -é (10), -(e) (60); (attrib) -e (42), (praed) -e (28), -o (3). ◊ G biåłégo (67); -égo (2), -(e)go (65). ◊ D biåłému (5); -ému (1), -(e)mu (4). ◊ A biåłé (46), biåło (1) RejWiz; -é (10), -e (1), -(e) (35); -é SienLek (2), ZawJeft, -é :-e OpecŻyw (7 : 1), ◊ I biåł(e)m (25), biåłym (14); -(e)m TarDuch, WyprKr, GrzegRóżn; -ym OpecŻyw, BielKron (4), SienLek (3), RejAp (3), -(e)m : -ym FalZioł (20:1), MiechGlab (2 : 2). ◊ L biåłym (30), biåł(e)m (8); -ym OpecŻyw, HistAl (2), RejWiz (2), BielKron (5), SienLek (4), RejAp (7), RejPos, RejZwierc, StryjKron, LatHar, WujNT, -(e)m PatKaz III, WyprKr (3); -ym : -(e)m FalZioł (3:3), MiechGlab (1:1). ◊ pl N m pers biåli, bielszy (8). m an biåli (5) HistAl (2), BielKron (3), biåł(e), bielsz(e) (5) HistJóz, FalZioł, Leop, KochSz, RybGęśli. subst biåłé, bielszé (75); -é (1), -(e) (74), ◊ G biåłych (45). ◊ D biåłym (1). ◊ A m pers biåł(e) (1) BielKron. m an biåł(e) (2). subst biåłé (78); -é (4), -(e) (74). ◊ I m biåł(e)mi (5) RejWiz, WyprKr, BielKron (2), Mącz, biåłymi (1) KrowObr. f biåł(e)mi (11), biåłymi (3); -(e)mi FalZioł (2), HistAl, RejWiz, KrowObr, Mącz, RejAp (3), KmitaSpit; -ymi LibMal, SienLek; -(e)mi : -ymi BielKron (1 : 1). n biåłymi (1) KochSz. ◊ L biåłych (18). ◊ sg n G skostn z biåła (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Mający barwę białą lub zbliżoną do białej; jasny (w przeciwieństwie do ‘kolorowy, ciemny’); blady; albus BartBydg, Mącz, Cn; albius, cygneus Mącz; candidus canus, niveus Mącz, Cn; aerius, albens, albulus, caesitius, canus, eburneus, galaxias, lacteus, melinus, nivalis, percandidus Cn (1162): ZapWar 1511 nr 2092, 1524 nr 2335, 1539 nr 2448; OpecŻyw 132v, 133, 165, 174v, 178 (14); PatKaz III 121v; Mymer1 19; Iozef był obletzon wbyałą ſuknię a barzo ſwyatłą HistJóz B4; Candidus, byaly, BartBydg 22; TarDuch C3v; Sok tego ziela/ flaki białe s ciała ſciera mocznie FalZioł I 142c; y wytłocżić [s pszenicy] to białe przez chuſtę [...] á to iuż będzie Krochmal FalZioł III 42a; Niema też być [mleko] barzo rzadkie/ ani barzo gęſte. Ale iednoſtayno białe á ſlodkie. FalZioł V 36, I 6c, 45c, IV 6c, V 3v [3 r.], 15 (108); BielŻyw 155; dał mu [Adamowi] towarzyſzkę [...] z rzecży ſubtelnieyſzey ſtworzoną, bowiem z koſci białey, gdyż mąż vlepion ieſt z ziemie grubey. GlabGad A2v; Cżemu pſzenne ciaſto bielſze niżli inſze. GlabGad G7, B3v, C5v, G6v, G7, H4v (14); MiechGlab 23, 63; KłosAlg Gv; LibLeg 11/97; ZapMaz VS 2/332; Item wyanykowye dworcze ſvknyą czwikowſkiego ſvkną y plaſchcz vkradl y ſchath byallich kylko LibMal 1544/87; wzyełonym Gyermaczku a wbyaly zupiczi chadząl LibMal 1551/160, 1544/90, 1545/95v, 100, 1547/128 [2 r.], 1551/159v [2 r.] (22); RejJóz D7v; á wſzythek lud niechay wynidzie w odzieniu białym [...] ná drogę Alexandrowi HistAl Cv, C2 [2 r.], M2v; MurzNT Luc 9/29, Ioann 20/12; GliczKsiąż C6v; iáko był Pan Kryſtus w Purpurę y w białłe odzienie obletzon y przybran od Herodá KrowObr 106v; Tey Regule/ dziewiąty Benedykt Papieſz/ białłe kápice przydał KrowObr 134; Klemens Papieſz/ dawſzy im tzarne płaſztze z białłymi krzyżyki/ tę ich Regułę pothwierdził KrowObr 136, 133, 135, 135v [2 r.], 137, 150v (12); Bo gdy weźrzy w źwierciádło áno twarz rumiána/ A cżarne brwi ná białym iáko málowána. RejWiz 53v, 23v [3 r.], 112; Leop Ex 35/35, Esth 8/15, Luc 23/11; RejZwierz 140; Czwarta Koſulka na plothnie bialem sperel a ze zlotem vcziniona WyprKr 36, 28, 48v, 69v, 98v, 108v [2 r.] (19); BibRadz, Act 1/10; Thá rzeká pod miáſto Lá nfenberg ćiáſnemi ſkáłámi ſćiśniona idzie/ pijánámi białemi opływáiąc BielKron 283; miał ieden bułáwę [...] drugi ſiekierę s kośći Słoniowey białłą BielKron 435, 21, 111v, 331v, 384, 449v (23); Albo iſz na koſciełech złote były dachy/ A białym Alabaſtrem budowane gmachy KochSat A3; Cani montes. Byałe góry od ſniegu Mącz 33b, 6c [2 r.], 82a, 183c, 189d, 387a (21); Bárwy mi ſię krom bráku wſzytki podobáły/ Alem ſię ſtrzegł dla oczu ábym nie był biały Prot B2; Niewieśći mocz s przyrodzenia bielſzy ieſt niż męſki SienLek 25v; iáko ielito kątne wwieprzu/ kthore niektorzy Dorotką zową: á wſzakże bielſze dla miąſzſzośći niż ine SienLek 95v, 21v, 157, 184v, 190v, X4v [2 r.] (31); á iżby mogli zemną chodzić w białym odzieniu ktorzyby tego godni byli. RejAp 36v; Oto ſłuchay: Iż ſtoią przed Máyeſtatem Páńſkim oblecżeni w ſtoły białe/ á pálmy máią w ręku ſwoich RejAp 68; białe odzienie poſpolicie bywa znák weſela iákiego álbo dobrey nádzieie iákiey. RejAp 131v, 60, 116v, 160v, 161 [2 r.] (38); Rzecż tá/ ktora drugą rzecż cżarną/ ábo białą cżyni/ bez pochyby ſámá muśi być cżernſza/ ábo bielſza GórnDworz Kk, G2, G2v, Kk; Wnetże poſciel koleńſką białą powlecżecie. HistLan C3v; HistRzym 68; RejPos 6, 85, 135v, 170v; GrzegŚm 60; RejZwierc 32v, 164; Ze w bialą ſzátę okrzcżonego obłocżono/ piſze Ambroſius WujJud 169, 164v, Ll; Strum B2; BudNT Mar 15/5; CzechRozm 23; ModrzBaz 51; śmierdźi y kurzy ſye śiárką wodá biała Oczko 4v, 10v; dziwną rzecż widzę [...] woyſko iákieś białe SkarŻyw 179; świátłość wielka v ołtarzá/ á oſoby białe onę Antiphonę śpiewáią. SkarŻyw 510, 312, 452, 565; ZapKościer 1, 45v; KochTr 20; StryjKron 442, 777 [5 r.]; CzechEp 14; KochJez A3, B2; KochEpit A3; ſtárgawſzy Białé żagle/ y okręt w kęſy zdruzgotawſzy KochFr 66, 97, 131; złe przy dobrym/ białe przy cżarnym/ ſłodkie przy kwáśnym/ łatwiey y lepiey rozeznáć y wybráć cżłowiek może. ReszPrz 34; ReszList 159; Prozno cynober cżerwony y błękitny lázur/ Prozno chwaliſz biały bláywás/ tráfi w to y Mázur. KlonŻal D3v; WerGośc 245; KochPieś 22; Albedo – Białłoſzc, białła farba. Calep 49b; Amictorium ‒ Białłe odzenie panienskie, gzło cziaſnocha. Calep 61a, 147a, 157b, 184b, 306a, 775b (11); Iezu Chryſte [...] v Herodá wzgárdą/ nátrząſániem/ y w białą ſzátę pełnym pośmiewiſká przyodźianiem zeſromocony. LatHar [541], 274, 521, 723; Y widźiałem/ á oto obłok biały: á ná obłoku śiedźiał podobny Synowi człowieczemu WujNT Apoc 14/14, Luc 9/29, Act 1/10, Mar 16/5, Apoc 3/5, 20/11 (18); SarnStat 1300; SiebRozmyśl M2; Przez ktorą [łąkę] ćichy ſtrumień idąc białłé myie Brzegi WitosłLut A3v; CiekPotr 29; Z czarnégo białé rzeczy/ fárbę zábiéráią/ Ten pożytek ieſt kiedy zacni vpadáią. GosłCast 43, 19; miáſto białych chuſt/ włośiennicą odźiani będźiećie. SkarKazSej 704b; KlonFlis A2, H4v; Podle źiołká źielony [Polipus]: á cżarny przy błoćie: Biały przy białey źiemi/ gdy bywa w kłopoćie. KlonWor 2; Y tám być Candidatem/ chodźić w białey ſzáćie/ Tám być y Prenſatorem nie żal/ Pánie bráćie. KlonWor 14, 2; ZbylPrzyg Bv, B2v, B3.

W charakterystycznych połączeniach: biały (-a, -e) aksamit, altambas, barchan (2), barwa (3), blajwas, botek, brzeg, chust(k)a (9), ciasto, czapka (2), drożdże (2), drzewo, dym, farba (9), flaki (3), flegma, gąbka (3), giezłeczko, glanc, gnoj (2), gumi, gurgielle, hazuka, infuła, jagody (2), jedwab (2), jelito, kabat, kamień (kamienie, kamyk) (6), kapica (8), kapturek, kawałek, kierz, kitajka (7), kment, komża, kopyto, korzeń (7), kosmacinka, koszul(k)a (5), kość (3), krzemień, krzyż(yk) (5), kutas, kwiat(-ek, kwiecie) (17), łajno (4), łożeczko, manna, mastyka, maść, miałkość, mleko (3), mocz (6), mozg, namiot, nasienie (4), obicie, obłok [w tekście Apokalipsy lub w tekstach związanych z życiem Chrystusa] (4), obrusek, odzienie (45), osoba, ość, owoc, perła (3), pęcherz(yk) (3), piana (2), piasek (2), płaszcz (4), płotno (9), popioł, pościel (2), proch, proporzec, proszek, prześcieradło (2), pstrocina (-nka) (3), punkt (2), rękaw, rękawica, rog (2), ropa (2), rozga, rzecz (5), siemię (2), skała, stolica, stoła (18), strefa, sukienka, suknia (10), sukno (3), szarawara, szata (49), ślimak, ślina (2), telej, teleta (4), terpentyna, tuballa, ubranie, uryna (17), ustanie (3), wełna (2), węzły, wilkość (3), wirzchołek, woda, wojsko, wor, zęby (13), ziarnko, ziemia, zmaza (2), żagiel (2), żupica; (we)wnątrz biały (12), z wierzchu biały, około biały.

Przysłowie: Nie ſą tákie rękawy iáko kożuch cáły. Częſto pod białym czepcem bywa mol niemały. March1 A3v.
Zwroty: »ciągnąć na białą farbę« = rozjaśniać do białości: Languescente colore in album, Przebiyáyąc álbo ćiągnąc ná białą fárbę. Mącz 183d.

»jako wełna biała zbieleć«: będąli [grzechy] cżyrwone iáko cżyrwiec/ iáko wełná biała zbieleią. BielKron 94.

Wyrażenia: »białá infuła« = tiara papieska: iż práwie iáko Sybille prorokowáły/ kiedy w białym helmie krol frogi miał w Rzymie náftáć/ iż ty cżáfy práwie [...] przypadáły/ gdy Bonifácius (papież) w Rzymie wzyął ná fię białą infułę RejAp 116v.

»kamień, kamyk biały« = znak łaski (w tekstach biblijnych lub do nich nawiązujących) (9): HistRzym 69v; BibRadz Apoc 2/17; Iż mu dam kámień biały ná ktorym będzie imię moie nowe nápiſáne RejAp 28, 26, 28 [3 r.], 28v, Dd2; WujNT Apoc 2/17.

»biały jako mleko, nad mleko bielszy« (3): Vrina biała iako mleko [...] Vkazuie choremu vpadek znamienity FalZioł V 3v; HistAl K8; ocży iego pięknieyſze ſą nád wino/ á zęby nád mleko bielſze. BielKron 18v.

»barwa jako perła biała«: A oná Mánná podobna byłá źiárnu Koryandrowemu/ á bárwy tákiey iáko Perłábiała. BibRadz Num 11/7.

peryfr. »biała rzeka« = Wisła: Ale tám/ kędy biała rzeká toczy piány/ Pod ſławné y podziś dźień Grákuſowé śćiány. OstrEpit A3.

»biały jako śnieg; jako śnieg biały« (4 : 3): OpecŻyw [57]; Y było weyzrenie iego iáko błyſkáwicá/ á odźienie iego białe iáko śnieg. BibRadz Matth 28/3, Dan 7/9; BudBib Dan 7/9; MWilkHist A3; WujNT Matth 17/2, Mar 9/3.

»biały ku żniwu« = dojrzały (3): Podnieśćie ocżu wáſzych/ á przypátrzćie fię kráinam/ boć iuż białe [albae Vulg] ſą ku żniwu. BibRadz Ioann 4/35; BudNT Ioann 4/35; WujNT Ioann 4/35.

Zestawienia: lek. »biała biegunka; biegunka biała« (3 : 2): przeto zá białey biegunki/ s pomocą przyśpieſzay SienLek 101; o Biegunce białey y czerwoney SienLek 100, 102v [2 r.], Sv.

lek. »białe blizny« (2): Y o guźiech/ o liſzáioch/ y o białych bliznach. BibRadzLev 14/56, 13/2.

»biały chleb; chleb biały« (16 : 15): Przynioſł mu mleká ſłodkiego/ Nádrobiwſzy chlebá białego. BierEz N2v; Panis triticeus vel siligineus, Chleb byały. Murm 157; FalZioł I 39d, III 15a, V 36v, 63v, 72v (9); RejFig Cc4; RejZwierz 137; BielKron 435; Panis primarius, Páński biały chléb. Mącz 275d, 393d; Stłucz iądro włoſkiégo orzechá z chlebem białym SienLek 151, 43v, 50, 98v, 106v, 127v (9); RejZwierc 111; Chleb máią biáły y cżarny BielSpr 54, 69; SkarŻyw 331, 414; BielSjem 21.

»biały cukier; cukier biały« (14 : 7): oczukruy białym czukrem FalZioł I 75c, I 24d, 57b, 149d, II 11la, IV 2b (21).

»z biała czerwony« = jasno czerwony: Odzyenye yako ſukyenką myala zbyala czeruona PatKaz III 122.

»biała glina; glina biała« = Argilla (Rost) (4 : 1): Leucargillion candida argilla, Biała gliná Mącz 189d; SienLek 135v; Calep 188b, 593b, 1048b.

»biała kamfora; kamfora biała« = Dryobalanops aromatica Gaertn. (Rost) (1 : 1): FalZioł III 26a; Albo weźmi nowych pereł dwie Drágmie/ Kámffory białey iednę SienLek 69v.

»biały kamień« = Marmor (Rost); alabaster (2): Alabastrites – Alabaſter, vel biały kamień głatky. Calep 47b, 48a.

»kamienie białe« (2): Per calculos praeterea sententias ferebant iudices antiquitus. Stárzy mieli dwoye lóſy/ álbo/ kámienie/ białe y czarne. Bialemi wolno puſzczáli/ czarnemi przekázowali. Mącz 31c.

»koral biały« = Amphihelia oculata M. Edw. (Rost) (6): KOralow dwoiaki ieſth rodzay, cżirwony y biały. FalZioł IV 51d; Wezmi [...] koralow białych malucżko więczey niżli quintin FalZioł V 111, II 15a, V 73, 93, 108; BielKron 454v.

lek. »białe krosty; krosty białe« (3 : 3): FalZioł ‡ 4a, I 53c, 59a, 76b, 121b; Pustulae liventes, Białe kroſty bolące. Mącz 332d.

»len biały kręcony; biały len kręcony« (3 : 1): Napirwey ſpodnie vbránie áby było lniáne co namiękſzego biáłego lnu kręconego/ wyſzywáne. BielKron 34, 33v; Leop Ex 26/1, 36/8.

»marmor biały; biały marmur« = Marmor (Rost) (2 : 1): BielKron 77, 266v; ie nálezli pokryte w truny mármoru biáłego SkarŻyw 487.

lek. »biała maść; maść biała« (8 : 6): Wezmi oleyku rożanego cżterzy vncije/ maſci thopolowey/ maſci białey/ to ieſt z blaywaſu FalZioł V 108, 41v, 44, 101, 102, 112v (8); RejWiz 15v; Spumeus, Ná xtałt peány/ álbo z piány. Spumeus color, Biała máść by piáná. Mącz 410d; SienLek 135v, 162, 162v, X4v.

»biała mąka; mąka biała« (23 : 10): simila, farina alba, byala mąka BartBydg 143b; Y byl korzec mąki białey zá ieden Státer Leop 4.Reg 7/16, Lev 2/1, 4, 7, 1.Reg 25/18, 2.Mach 1/8 (12); BielKron 76v, 111v; SienLek 170v, 179; trzy miárki białey mąki roſzcżyń/ á nápiecż przaſnikow. BudBib Gen 18/6, Lev 2/1, 6/20, Num 7/13, 19, 25 (16).

»biały miod; miod biały« (6 : 3): Potym oczukruy/ albo białem miodem oſlodz FalZioł V 82, I 89a, V 39, 39v, 81v, 86v (8); SienLek 78.

lek. »niemoc biała«: Niemocz białą á lipką niewieſcią rozrywa á cżiſci z złych zbythkow FalZioł II 10c.

»piwo białe« (2): FalZioł V 64v; Koſáćiec w winie álbo w piwie białym wárzony/ ma pić kogo głowá boli SienLek 51.

»rzeczy białe« = bielizna: Rzeczii Biale Krolewni Jei Mczi. WyprKr 105.

lek. »biała skora«: Dziecię kthore ſie narodzi/ vbogie będzie/ ſwierzb z białą fkorą będzie mieć FalZioł V 46.

»sol biała; biała sol« (3 : 1): Wezmi ſoku z ziela wołowego ięzyka/ ſoli białey/ oboyga rowno FalZioł II 20d, V 78v; BielKron 451v; SienLek 118v.

»biały szafir« = Sappirus (Rost): dzieło cegly zſáfiru/ álbo ſtoł z bialego ſáfiru. BudBib 43v marg.

»białe szycie« = bielizna: Nići do roboty Pánnom do białłego ſzyćia náprzycżyniáć GostGosp 128.

»biała tablica«: Leucoma, Latine album Biała tablicá ná którey ymioná ſędźiów Rzimskich były nápiſáne. Mącz 189d.

lek. »trąd biały; biały trąd« (3 : 1): albaras/ to ieſt biały trąd węgrzyfty na liczu. FalZioł I 93b, ‡ 4b, I 121b, II 6b.

»wino białe; białe wino« (36 : 19): A Wino Białe ieſt gorączego przirodzenia we wtorim ſtopniu FalZioł I 155d, 11b, 156a, b V 14, 33, 78v [2 r.] (43); RejKup Rv; RejWiz 40v; BielKron 329, 331; Mącz 154c, 359a; SienLek 8, 59v, 65, 67, 68, 127v.

»wosk biały; biały wosk« cera alba (Rost) (5 : 2): vcziń z onych zioł y ſprochow ſok/ ktoremu prziday białego woſku FalZioł I 19c, IV 28b, V 28v, 97, 107v, 108, 109v.

»biała brunatność«: około pręta ma [dłoń Krystowa] kwiatki białey brunathnoſci FalZioł I 112b.

»biała zieloność« (2): miewa [sertula] liſtki białey zielonoſci ku ſoſncze podobne FalZioł I 141c, 94b.

Szeregi: »biały albo blady«: Zaſię białe albo blade [proszki w urynie] błyſkaiącze, Dziewkę pocżąć vkazuią. FalZioł V 11v.

»biały (a) cienki« (5): Też w młodym cżłowiecze biała á cienka vrina cżęſto ſie vkazuiącza. quartanę być znamionuie FalZioł V 3, 3 [2 r.] 3v. Cf »biały (albo) subtelny«.

»czysty, biały; biały (a, i) czysty« (5 : 4): PatKaz III 153v; będzie cżyſty biały proch/ ten dawać w winie pić FalZioł V 70, I 156a, V 19a, 62v, 64v; Więc też tu ieſt ná rogu cżyſte wino białe/ A práwie przezrocżyſte y práwie wyſtałe RejWiz 40v; SienLek 67; A woyſká ktore wniebie ſzły [...] vbráni wkment biały y cżyſty. BudNT Apoc 19/14.

»biały (a) jasny; jasny i biały« (7 : 2): Biały. Jáſny. Albus, candidus. Calag 563a; Ma być wybierana [żywica] iako lepſza ktora ieſt biała/ iaſna FalZioł III 27c, III 26a, 41c; Iako farba iaſna á biała cżyni gwałt wzrokowi GlabGad B7; Mącz 33b; wyſzło ſiedḿ Anyołow [...] vbráni płotnem białym á iáſnym RejAp 130, 131; WujNT Mar 9/3.

»biały albo mleczny«: Też gdy po białey albo po mlecżney vrinie vkaże ſie blada FalZioł V [4]v.

»biały (albo) subtelny« (3): Biała vrina/ ſubtelna/ á cienka [...] Znamionuie zatkanie y zaniecżyſcienie ſleziony FalZioł V 3, 3, 3v.

»biały i świetny; świetny, biały« (1 : 1): Cygneus ‒ Szwietni bialy. Calep 282b; nań/ iáko ná krolá nikcżemnego y fáłſzywego/ białą y świetną ſzátę wdźiać y włożyć kazał. LatHar 317.

Przen: Zakonnicy używający białych habitów (2): A rozmáicie chodzą [mniszy] w tym kuglárſtwie wſzyſcy/ CŻarni/ biali/ á drudzy ſzárzy iáko wilcy. RejWiz 161; SkarŻyw 538.
a. O skórze, oczach i włosach człowieka (64):
α. O skórze; candidus, lacteus Mącz (47): yakyey byla baruy na ſkorze abo na czyele, yeſzly baley [!] albo cz(y)arney albo czeruoney abo ſzmyeſzaney PatKazIII 119; FalZioł I 126c, IV 32d, V 32v; Ieſtli więcey cżyruona [ręka] niżli biała tedy vkazuie krwie mnoſtwo GlabGad P2v; Cżemu mleko niewiaſt cżarnawych zdrowſze bywa niżli białych. GlabGad H5, N8v, O8, P5v, P8; Wiele ludźi onego kráiu domnie przychodźiło dźiwuiąc ſie ciáłu białemu mnimáiąc áby fárbowáne było BielKron 451, 447v, 450, 458; Mącz 33b, 181b; Tácy ludźie bywáią [...] ſpiący/ ćiężcy/ białey płći/ niemężni/ á wyſocy. SienLek 29v; GórnDworz G2, G2v, Aa8; BielSat C2 [2 r.]; Abowiem kto ſie zdobi tymi kroſomownemi ſłowki/ bá rownie iákoby s cudney rękáwice białą rękę vkazał/ á ciáło ine wſzytko kroſtáwe RejZwierc 84v; KochSob 68; KochEpit A2v; ZawJeft 46; WitosłLut A4v, A5; PaxLiz D2v; KlonWor 62.

W charakterystycznych połączeniach: biały (-a, -e) barwa (3), ciało (5), człowiek, gardło, lice, ludzie, niewiasta, noga (2), nos, oblicze (2), płeć (2), ręka (3), skora, szyja, twarz (3).

Przysłowie: iáko kiedy kto Murzyná bialym zowie GórnDworz Rv; ModrzBaz 131v.
Wyrażenia: »biały jak mleko«: Sprawa iedna ku vmywaniu licza y rąk/ ktora pachnie á cżyni ciało białe iako mleko. FalZioł II 20b; Elactesco ‒ Białim zieſtawąm iako inlieko [!] Calep 354a.

»płeć biała rumiana; biały rumiony na płci« (1 : 1): Byly thedy yey wloſy myerne zolto-czarne bo takye ſluſſayą ku plczy byaley rumyoney PatKaz III 119v, 119v.

»płeć nad śnieg bielsza«: Pierśi śniegu ſromotę/ pátrz/ iáko zádáią/ Nád śniég bielſzą dáleko płeć ná ſobie máią. PudłFr 70.

Zestawienia: »biały rumiony; biały a (ani) rumiony; z biała rumiano« (3 : 2 : 1): Jagody yey [...] byale a rumyone wbaruye yako mleko a roza PatKaz III 121, 119, 119v [2 r.]; GórnDworz G2; bo ſie vrodzi [...] Krewnik z białá rumiáno. RejZwierc 6v.

»z czerwona biały« = rumiany: yakyey byla [Maria] baruy na ſkorze [...] y kladzye voyczyech ſczeruona byaley czudney barzo PatKaz III 119.

»Maur biały« = Arab: Pierwſzy Nigrytowie wiárę máią Máchometowę nie thák nieuſtáwicżnie iáko Leuko Etyopes/ to ieſt Maurowie biali BielKron 450.

Szeregi: »biały (a) blady (abo śmiady)« (3): GlabGad H4v; GórnDworz X4; Phlegmátyk/ biały/ blády/ iáko wódy nálany Oczko 34.

»biały jasny«: Syya byala yaſna nyeotyla any uyſchla PatKaz III 121v.

β. O oczach: jasnoniebieskie; caeſius, glaucus Mącz (3): Ocży białe abo ku modroſci GlabGad N6v; Caeſius, Błáwy/ błękitny/ który białe zrzenice á oczy ma. Mącz 30c; Glaucus, Bławy/ bláski/ modrawy. Glauci oculi, Blaskie álbo białe oczi. Mącz 146b.
γ. O włosach: jasnoblond, płowe, lniane; siwe; canus Mącz, Cn (12): Nye myala teſz [włosow] rzatkych albo barzo myąkkych albo myąſſych any teze prauye byalych PatKaz III 119; Brwi białe á krotkie znamionuią cżłowieka boiaznego GlabGad N5, N5; BielKron 357; RejAp 12; BudNT Apoc 1/14; WujNT Apoc 1/14.

W charakterystycznych połączeniach: białe brwi (2), włosy (6).

Przysłowie: ábowiem nie możeſz vczynić iednego włoſá białym ábo czarnym. WujNT Matth 5/37.
Wyrażenia: »biały jako jabłoń«: Canus, Siwy/ Byały yáko yabłoń od ſtárośći. Mącz 33c.

»biały jako (by) śnieg« (2): BudNT Apoc 1/14; á głowá iego y włoſy były białe iáko wełná biała/ y iáko śnieg WujNT Apoc 1/14.

»biały jako wełna biała« (3): A głowá iego y włoſy były białe iáko wełná biała RejAp 12; BudNT Apoc 1/14; WujNT Apoc 1/14.

peryfr. »biała skroń« = starość (2): KochPs 104; Tenże go będźie chćiał mieć w ſwey obronie/ Do lat ſzedźiwych/ y do białey ſkronie GrochKal 16.

b. O sierści i upierzeniu (102): yakom ya nyezabyl wyeprza byalego ZapWar 1512 nr 1903, 1513 nr 2110 [2 r.], 1513 nr 2133, 2134, 1529 nr 2354, 2355, 1545 nr 2631; FalZioł I 137a, IV 5d, 24c, V 94, 117; March2 D2v, D3v; LibMal 1547/127v, 1548/146, 1550/156; byli też tham ptácy biali ktorzy cżynili znáki z 1udzi niemocnych HistAl M6v, H6v; Leop Gen 31/8 [2 r.]; RejFig Cc6 [2 r.]; z łukiem ią [Dianę] wypiſuią chodzić/ á ieździć ná wozye w ktorim chodzą cżterzey Ieleniowie biali. BielKron 23, 22, 430, 432v; SienLek 186, 186v [2 r.J; GórnDworz O6; HistRzym 78v [2 r.]; KmitaSpit Bv; CzahTr D3; y poymuie one Piękne wołki/ wáłaſzki/ białe/ śiwe/ wrone KlonWor 19; SzarzRyt D4v.

W charakterystycznych połączeniach: biały (-a, -e) bachmatek (2), brzucho, gołąb, jeleń, kiernoz, kobyła (3), koza, kot, kożka, lew, łaska (2), ogonek, owca (2), pierze (pioro) (3), pies(ek) (3), popielica, ptak, sierść, trzoda, wieprz (3), zwierzę, żuraw.

Przysłowia: Bo przed ſię pić muſi y ieſć By ná koniec zbiałego z ſieſć RejRozpr Ev.

Nie pomoże nic Gąſce choć z Lábęćmi pływa/ Przedſię miedzy białemi náſzá Gąſká śiwa. RejWiz 98.

Wyrażenia: »koń biały; biały koń« (25:14) [w tym w tekście Apokalipsy (25)]: ZapWar 1513 nr 2111; HistJóz B4; MiechGlab 59, 60; Theſz vkradli wlipnyczi kaczmarzewy na polyu konya byalego LibMal 1547/130v; HistAl H3v; Leop Zach 1/8; BielKron 119v, 384v; SienLek 187v; RejAp 56v [2 r.], 57, 160, 161 [2 r.], 163 (19); BudNT Apoc 6/2, 19/11, 14; StryjWjaz B4v; KochMRot B4v; CzechEp 222 [2 r.]; Y woyſká ktore ſą ná niebie ſzły zá nim ná koniách białych WujNT Apoc 19/14, 6/2, 19/11, 14.

»biały łabęć«: Do miłosci. [...] Siądź [errata: Wśiądź] ná ſwóy wóz vzlocony/ Białym łábęćiom zwierzony. KochFr 96.

»jak śnieg biały; bielszy śniegu« (1 : 1): Iáśniuchny twoy woz biełſze śniegu konie. RybGęśli C2; Wſzedł w rádę Grus álbo Krol ptaſzy/ iak śnieg biały KmitaSpit C4v.

Zestawienia: »niedźwiedź biały« = Ursus arctos L. (Rost): W tey Kráinie ſą niedźwiedźie Bialli/ wilcy/ żaiące BielKron 433v.

»sokoł biały« = Falco peregrinus L. (Rost) (2): vſzcżwáli w ten cżás ná trzy ſtá Záięcy/ máiąc s ſobą doſyć rozmáitych ptakow to ieſt ſokołow/ krzecżotow/ biáłozorow/ ſokołow białych y inych. BielKron 435, 433v.

Szeregi: »biały i (niż) czarny; czarny i biały« (5 : 1): FalZioł IV 9d, 25d, 35c; BielŻyw 25; KochMon 22; Nie ieden w trawie 1eżąc gnił co wiedźieć poki/ Sowy przykrył/ z białemi y z cżarnemi ſroki. KmitaSpit C5v.
W przen (1):
Wyrażenie: »łabęć biały« = Konstelacja Łabędź (1): TEn ptak ieſt łábęć biały/ nie práwie wielkimi Nie názbyt téż gwiazdámi przyodźian ćiemnimi. KochPhaen 11.
Przen (10):
a) Wyrażenie: »biała mysz« = dzień (2): Gáłąſká tá [...] Nędzny żywot [...] Ktorąć cżarna y biała Myſz głodze RejPos Bv, B.
b) Wyrażenie: »biały gołąb« [o świętym Piotrze] (1): Piotr pochodnia wſzytkiey ziemie/ biały y cżyſty gołąb SkarŻyw 595.
c) Wyrażenie: »biały łabędź; łabędź biały« [o człowieku] [2:1] (3): [Patriarcha Carogrocki Jozef] iáko biały Lábęć z Symeonem ſtárcem Pioſnkę onę przed śmierćią záśpiewał. SkarJedn 326; Symeon Lábędz biały napiękniey przed śmierćią śpiewáiący. SkarŻyw 113 marg, 113.
d) Wyrażenie: »kruk biały« = rzadkość, osobliwość (1): Dźiw ná świećie kruk biały KochJez A4.
e) Wyrażenie: »ptak biały« = siwizna (1): Iuż mi w ptaká białégo wiérzch ſye głowy mieni KochPieś 54.
f) Wyrażenie: »białe owce« = ludzie sprawiedliwi (2): Odłączą czarne od białych/ y białe owce ná práwicy/ czarne kozły ná lewicy poſtáwią SkarKaz 6b.
c. O łusce, skórze rybiej (23): Ieſt riba wielka [...] ma ſkorę białą y gładką FalZioł IV 34d; IAſicz ieſt riba rzecżna y ſthawowa, łuſkę ma na ſobie białą ſzyroką FalZioł IV 41d, IV 36a, 41c, d, 42a, 42d, 44d.
Zestawienie: »ryba biała; biała ryba« = Gadus merlangus L. (Rost) (9 : 6): Murm 93; Mymer1 37; phoca, dorszh, byala ryba BartBydg 59b; OKuń riba ieſt z białich rib FalZioł IV 42b, 41c, d, 42a,b [2 r.], 43a,b [2 r.], 45d [2 r.]; SienLek 6v.
d. W nazwach roślin; albus Murm, Mącz, Cn; candidus Mącz, Cn (242):
Zestawienia: »been biały« = Valeriana officinalis L. (Rost): Potym przydaj [...] Been białego y cżyrwonego FalZioł II 17b.

»benedykta biała« = Geum urbanum L. (Rost): Wezmi rożey/ wężowniku/ benedicty białey FalZioł V 68v.

»biały bielon; bielon biały« = Hyoscyamus albus L. (Rost) (4 : 1): wino w ktorym by było warzono naſienie białego bielonu [...] bolenie zębow vſmierza FalZioł I 65b, I 65a [2 r.], b, V 108v.

»biały bluszcz« = Hedera Helix L. (Rost) (2): Biały bluſzcż ma biały owocz FalZioł I 48c, 48c.

»biała bukwica; bukwica biała« = Primula veris L. (Rost) (3 : 1): FalZioł V 91; Dobrze ſye téż częſtho nápárzáć w kąpieli/ náwárzywſzy w niey ſzáłwijey/ białéy bukwice/ y kámiennéy miętki. SienLek 143v, 59v, 77.

»bylica biała« = Artemisia vulgaris L. (Rost) (2): Artemisia ‒ Bylica czarną y bialą. Calep 99a, 137b.

»cebula biała« = Allium Cepa L. (Rost): cżirwona czebula á przedługowata ieſt mocnieyſza j osſtrſza niżli okrągła cebula y biała FalZioł I 27b.

»biała cziemierzyca; cziemierzyca biała« = Veratrum album L. (Rost) (15 : 11): Thu włoſnoſci białey Cżemierzicze wypiſuiemy. FalZioł I 45d, 45c [4 r.], 46a [4 r.], d, III 38b, V 79v (21); SienLek 171, 250v, Xv; Calep 356b, 475b.

»białe ciernie; ciernie białe« = Prunus spinosa L. (Rost) (1 : 1): Białé ćiernié SienLek 236, Xv.

»biały kostus« = Saussurea Lappa Clarke (Rost) (2): Biały [Costus] ieſt nalepſzy FalZioł I 35b, 35b.

»biała ćwikła; ćwikła biała« = Beta vulgaris L. (Rost) (3 : 2): FalZioł I 20a, 19d [3 r.]; náwarz białey ćwikły z wodą miodową SienLek 90.

»dyptam biały« = Polygonotum multiflorum All. (Rost) (2): Wezmi [...] diptamu białego/ mirri cżyrwoney. FalZioł V 113, 87.

»dziewięsił biały« = Gladiolus communis L. (Rost) (2): weźmi [...] korzeniá Dźiewięśiłu białego SienLek 79v, Xv.

»fijołki białe; białe fijołki« = Matthiola incana B. Br. (Rost); Viola alba Cn (1 : 1): Murm 116; WEzmi kwiecia Grzybieniowego białego [...], Fijołkow białych FalZioł II 16b.

»biała gorczyca; gorczyca biała« = Sinapis alba L. (Rost) (12 : 3): gorcżicza biała ma moc zagrzewaiączą y wyſuſzaiączą FalZioł I 50d, +3c, 50c [3 r.], IV 9a, V 77 (10); Mącz 108b; SienLek 61v, 109v [2 r.], 178v.

»biała goryczka« = Polyporus officinalis Fr (Rost): Gębká modrzewiowa [...] lepſza ieſt niż świérkowa/ bo ieſt y bielſza: s tąd ią zową niéktorzy białą goryczką. SienLek X4v.

»imbier biały« = Zingiber officinale Rosc. (Rost) (7): potym wziąć Imbieru białego połtora korzenia FalZioł V 91v, 104 [3 r.], 104v; SienLek 165v, 166.

»białe kadzidło; kadzidło białe« = Bosvellia Charteri Bird. (Rost) (21 : 10): A ma być białe Khadzidło na nocz połykane przeciw tim niedoſtatkom. FalZioł III 31d, I 116a, III 31d, 33a,b, V 39v, 42v (29); SienLek 68, 154v.

»jeleni korzeń biały« = Peucedanum cervaria Cusso. (Rost) (2): Ieleni korzeń biały/ Seseli Aethiopicum. SienLek 251, X2.

»biała kapusta; kapusta biała« = Brassica oleracea L. (Rost) (1 : 1): niéktorzy wárzą ná to białą kápuſtę w głowách SienLek 48v, 122v.

»biały karuj« = Carum Carvi L. (Rost): Caros, In officinis Pharmacopolarum carui, Biały karuy Cukier yeſt. Mącz 39b.

»konicz biały« = Trifolium pratense L. (Rost) (2): Konicz biały/ Trifolium pratense album. SienLek 201v, X2.

»biały korzeń paluchow« = Colchicum autumnale L. (Rost) (2): Biały korzeń paluchow ieſth dobry tym ktorzy bol maią w nogach FalZioł I 63b, 63b.

»krwawnik biały« = Polygonum aviculare L. (Rost) (2): Krwawnik biały SienLek X2v, 231.

»biała lebiodka; lebiodka biała« = Clinopodium vulgare L. (Rost) (10 : 2): niektorzy żową ią piołynem polnym/ wtora oſoba miętki tey kamienny zową ią biała lebiotka FalZioł I 24a, I 4d, 139c, II 14b, 18b, V 118; SienLek 50, 73v, 81, 88, Xv2; Mącz 30d.

»biała lilija; lilija (wodna) biała, grzybienie białe« = Lilium candidum L., Nymphaea alba L. (Rost) (6 : 5): Też wezmi oleyku z białey Lilijey FalZioł V 36v, I 92a, II 16b, 18c, V 38v, 96v (10); SienLek X2v.

»biała lipa« = Tilia europaea L. (Rost): Farfugium Arbor quae et Chameleuce dicitur, quidam putant eam esse quae Populus alba vulgo dicitur, Wirzba álbo biała lipá. Mącz 118c.

»biała macica winna« = Vitis vinifera L. (Rost): Staphile, vitis alba quam alii Ampeloleucen vocant, alii melothron, Calep. Biała máćicá winna. Mącz 411d.

»mak biały; biały mak« = Papaver somniferum L. (Rost) (11 : 6): każdi mak wypuſzcza s ſiebie naſienie cżarne oprocz Maku białego ktory białe naſienie wypuſzcża. FalZioł I 104a, 78c, 95a, II 8d [2 r], V 39, 99 (13); SienLek 52v, 56v, 105; Oczko 31v.

»mech biały; biały mech« = Usnea barbata Fr. (Rost) (2 : 1): FalZioł I 151a, V 117; Pappus item, Biały mech Mącz 276c.

»biała miętka« = Mentha silvestris L. (Rost): Ná ránę głęboką á wąſką/ ſtrzeloną álbo kłotą/ białą miętkę z czyſtym miodem/ á z opichem świéżym SienLek 146v.

»modrak biały« = Calendula officinalis L. (Rost): Caltha, herba, Vulgo Calendula. Modrak białi miedzy żytem niektorzi zową Moderek. Mącz 32b.

»biała ożanka« = Galium Mollugo L. (Rost): Ktemu też dobrze białą Ożánkę w piwie wárzyć SienLek 102v.

»białe proso« = Panicum miliaceum L. (Rost): tám chlep pieką z białego proſá BielKron 457v.

»pieprz (piersz) biały; biały pieprz« = Piper album (Rost) (3 : 3): FalZioł III 10d, 11a, 16d, V 83, 96v; Candidum piper Byały pieprz Mącz 33b.

»podejżrzon biały« = Leucojum (vernum) L. (Rost): Leuce ‒ Topalia. Podeiżrzonbiałi. Calep 593b.

»rdest biały« = Polygonum Hydropiper L. (Rost) (2): Rdeſt biały/ Hydropiper SienLek 217v, X3v.

»roża (rożyczka) biała; biała roża« = Rosa alba L. (Rost) (4 : 2): RejWiz 64v; Biała roża/ Rosa SienLek 237, 64, X3v; GrabowSet Sv; piękny kwiatek ſtoi Podobny białey rożey WitosłLut A3.

»biała rzodkiew« = Raphanus sativus L. (Rost): to nie będzie przyſtało ná cżarnym ſtole białą rzodkieẃ ieśc RejZwierc 153v.

»biały sandał; sandał biały« = Santalum album L. (Rost) (3 : 3): FalZioł I [1162]a, II 15a, III 11c [3 r.], Bakár Sándalu białego ſiedḿ ſet fawow. BielKron 454v.

»biała szanta« = Marrubium vulgare L. (Rost) (3): Náwarz białey ſzánty z octem á z ſolą SienLek 114v, 86v, 93v.

»biała śliwa« = Mespilus germanica L. (Rost): Cereus Woſkowy/ Zółty yáko wosk Cerea pruna, Białe álbo żolte ſliwy. Mącz 48a.

»trześnia biała« = Prunus avium L. (Rost): iako ſą wiſnie cżarne/ trzeſnie białe FalZioł V 64.

»turbit biały« = Ipomoea Turpethum R. Br. (Rost) (2): Wezmi Turbit białego ziarniſtego, dwa łoty. FalZioł V 104, 104v.

»białe wino« = Vitis vinifera L. (Rost): Vitis alba quae et Ampeloleuce dicitur, Białe vino rodzące. Mącz 499d.

»biały wołowy język; wołowy język biały« = Pulmonaria officinais L. (Rost) (1 : 1): Biały wołowy ięzyk Echium SienLek 207v, X4.

»wiśnia biała« = Prunus Cerasus L. (Rost) (4): Cinus alba. Wiſnie. białe. FalZioł III 21b, +6b, III 21b, V 64.

»zazwor biały« = Zingiber officinale Rosc. (Rost): weźmi Zázworu białégo/ gwoźdźikow/ y pieprzu zá rowno SienLek 134.

»białe ziele« = Claviceps purpurea Tul. (Rost): Polygonatum et Polygonum herba a geniculorum multitudine, alias, sanguinaria. Ziele záſtáwiáyące kreẃ. Vulgus vocat Sigillum Salomonis, Biáłe ziele/ Sporyż niektórzi zową. Mącz 308d.

»biała żywica (sosnowa); żywica (sosnowa) biała« = Pinus silvestris L. (Rost) (3 : 2): FalZioł V 98; wſypáć tártey białey żywice ſoſnowey SienLek 106, 118, 128, 144.

W przen (1): y ták on kwiát [corka] cżyſtośći białey lilyey/ cżerwoną rożą á krwią męcżeńſką ozdobiony. SkarŻyw 487.
e. W emblematach (25): Bełſka [ziemia na chorągwi] nośi biały Gryff z koroną w cżyrwonym polu. BielKron 425, 325, 425 [4 r.], 425v.

W charakterystycznych połączeniach: biały gryf (2), jeleń, koń (2), lew, niedźwiedź.

Wyrażenia: »biały orzeł; orzeł biały« (6 : 4): BielKron 425 [3 r.], 425v [3 r.]; StryjWjaz C; Ruſacy záś Chorągieẃ Polakom wydárli/ Koronną z białym Orłem StryjKron 255; pod iednym białym orłem y pod iednym zbroynym rycerzem żywiąc [...] wiáry ſwey y nabożeńſtwá pilnowáli CzechEp 13; KochJez A4.

»białe pole; pole białe« (6 : 1): niekthorzy [Książęta śląskie] cżarne żołthe y rozmáite fárby polá wymyſlili ſobie/ odſtąpiwſzy białłego/ s ktorego poſzli s krolmi Polſkimi. BielKron 373, 383v, 425 [3 r.], 425v [2 r.].

W przen (1): Ku Orłowi iego K. Miło. Bvyay długo miły Orle biały/ A záwżdy bądź ták iákoś zwykł ſmiáły. RejPos ktv.
f. O figurach szachowych (22): Biały ſie zaſtęp doſtał Borzuiowi/ A cżarny przyſzło wodzić Fiedurowi. KochSz A4; A oto biała [baba] s tyłu przyſkoczyłá/ Murzynkę ſcięłá/ ni ſie obacżyłá. KochSz B4v; Naprzod do pánien ſłużebnych Krol biały Roſkazał KochSz C; Przybyło ſercá niemáło białemu [krolowi]/ Ale záś wiele vpádło cżarnemu. KochSz C, B, B2v, B3, B3v, C (18).

W charakterystycznych połączeniach: biały(-a, -e). baba, kapłan, krol (5), pani, pieszek (3), roch, rycerz, uf, wodz, wojsko, zastęp.

Wyrażenie: »białe pole« (2): Polá ſie czarne z białymi mieſzáią KochSz A3, A3.
Szereg: »biały (a) czarny; czarny i biały, czarny z białym« (2 : 2): Napoły żywe białe/ cżarne konie/ Wálą ſie práwie ná obiedwie ſtronie. KochSz B3v, A3 [2 r.], B3v.
2. Przezroczysty, bezbarwny (4): Petroleum. Ieſt oley kthori idzie z kamienia, Ieſt ſubtelny (á zwłaſzcża biały) FalZioł II 23v.
Wyrażenie: »biały jako woda«: Mocz biały iáko wodá/ ſurowość w zdrowym człowiecze/ známienuie SienLek 26v.
Szeregi: »przejrzysty, biały«: To ieſt iakoby rog przeyzryſty biały. FalZioł V 3v.

»biały a światły«: A SKło ktore ieſth białe á ſwiatłe/ tho nalepſze FalZioł III 37a.

3. Lśniący, błyszczący; zrobiony z jasnego metalu (srebra, ołowiu); candidus Mącz, Cn; argennus, argenteus Cn (35): MetrKor 62/171v; Item 3 kupkii 2 pozlocziſte czo vpiotruchny bili wzaſtavie. a ieden Biały. ZapMaz V S 2/332v; RejFig Bb3v; LAnczuſek. s czarnim a bialem smalczem WyprKr 16v; ieſt bram ſzeroki srebroglowowi biali. WyprKr 79, 27v, 29v, 52v [2 r.], 61v, 65v (15).

W charakterystycznych połączeniach: biały(-a) bukał, kociełek, koniewka, kubek (3), lichtarz (2), łyżka, miednica (2), nalewka, pasek, smalc (8), srebrogłow(owy) (6), talerz.

Zestawienia: »biały ołow« (2): Mącz 411d; Cassiteros ‒ Biąłi ołow. Calep 169b.

»grosz biały« = srebrny grosz, zwłaszcza na Śląsku i w Czechach, ze srebra wyższej próby (2): Ieden kupił 27. lp. wełny/ każdy lp. po 34 gf. białych. KłosAlg G3, G3.

»biały kamień« = Antimonium (Rost); antymon, kruchy metal: Stibium, Antimonium, Biały kámień w kopáninach śrebrnych bywa naydowan/ którym oczy cziśćią y wychędażáyą/ podobno kálcedanowy kámyk. Mącz 415b.

[»pieniądze biełe« = denary, zdawkowe srebrne jednostki monetarne o wadze 0,36 g bite za Zygmunta Augusta oraz za Stefana Batorego: w Wielkim Księſtwie Litewskim od Szynkowania Gorzałki od każdey kwarty po dwa pieniądza biełe [uniwersał z r. 1578] Konst 197v.]

»srebro białe«: Srebro nicz niezlocziſte, iedno biale. WyprKr 45v.

»srebrny biały; biały srebrny« (8 : 2): powyada yſch paſchek byalli ſrebrny [...] vkraſzcz chczyal LibMal 1546/114; Talerzow srebrnich bialich z Herbi Krolewſkiemi pozlocziſtemi. 24. WyprKr 51v, 51v, 52v [3 r.], 53 [2 r.], 53v [2 r.].

W przen (1): máło nie ſzpetnieyſze bywa [srebro duszy] kiedy ſie ná nim przeliny z otártego pozłocenia vkażą/ niż ſámo przez ſię białe. RejZwierc 148.
4. O świetle, zwłaszcza dziennym: jasny, widny, pełny (15):
Zwrot: »jako w biały dźień widać«: Wielki ogień ma powſtáć/ ták wielki ogień Ze wſzytko/ iáko w biały dźień/ widáć będzie KochOdpr D2.
Wyrażenia: »biały dzień, do białego dnia, śrzod biała dnia; dzień biały, w dzień biały« (8 : 4): Iż gdy kto ſtoi w dole głębokim, tędy ku niebu patrząc może gwiazdy widziec też ſrzod biała dnia GlabGad B6; KochOdpr D2; áni dbay ná ſtrzały/ Którémi śieie przygodá w dźień biały. KochPs 138, 199; ieſzcże ſię drudzy z tego przechwaláią/ że ſą mężni ná ſpełnienie y ná dośiedzenie áż do białego dniá. WerGośc 211; KochPieś 72; ArtKanc P14, T3v; GórnTroas 8; Znowu noc czarna dźień biały obwiéra GosłCast 68; SapEpit A2; KlonWor 66. Cf Zwrot, Szereg.

»gwiazda biáła«: ná páſczéce [smoka-gwiazdozbioru] iedná gwiazdá biała. KochPhaen 3.

»bielszy niż mleko«: Zaſz dźień ieſt [bie]lſſy niż mleko March2 D2v.

Szereg: »biały dzień, a noc ciemna (ciemna noc)« (2): Biały dźien/ á noc ćiemna/ ſwoie czáſy znáią. KochPieś 72; ArtKanc P14.
W przen (1): Nápátrzyć ſię niemogą : á ono to z ſzyie [orlicy] Słońcu rowny: to z ſkrzydeł biały promień biie. WitosłLut A4.
5. Czysty fizycznie; candidus Mącz, Cn (13): ranę wycżyſcić chuſtką białą. FalZioł V 92v; oná koſzulá záwżdy biała byłá/ á nie káźiłá ſie/ gdy oney koſzule nigdy nie prano. HistRzym 107v, 107v, 108; koſzulá zábrudzona gdy ią pięknie wypierze wnet biała y nadobna będzie. RejZwierc 133, 105.

W charakterystycznych połączeniach: biała chustka, koszul(k)a (6), ręka (3).

Przysłowia: Bo y ręka bielſſa bywa Gdy iedná drugą vmywa RejRozpr I4; RejZwierz 115, 121.

Bielſſy bywa co ſie myie RejRozpr K2.

Lepiey mieć białą koſzulę niż brudną. RejZwierc 143v.

Wyrażenie: »karta biała« = pusta, niezapisana (2): ia ná tey kárćie białey/ cżytam cżyſtość y niewinność Pánny naświętſzey SkarŻyw 312; nálazł kártę białą bez piſmá. SkarŻyw 545.
6. Czysty moralnie; niewinny; uczciwy; szczery; dobry; candidus Mącz, Cn; albus Mącz (24): A kiedy głębiey doźrzyſz/ pocżćiwych cnot iego/ Naydzieſz więcey białego/ záwżdy niż cżarnego. RejZwierz 84; Albus, Biały, per Metaphoram. Bonus, Dobry Mącz 6c, 33b, 76b; rękę ná iáłmużnę śćiągaią: ále roſkoſzy ćieleſney vwłocżyć ſobie niechcą. zwierzchu biali/ á wewnątrz kośći vmárłych pełni. SkarŻyw 141; krew twoiá [...] biáłą vcżyniłá duſzę iego SkarŻyw 595.
Przysłowia: iuż rozumiał co cżarno á co biało. RejZwierc 274v; GrabowSet Y.

Ale co ma być biało niechayże będzie biało/ á co ma być brudno niechay będzie brudno RejZwierc 147.

Coż było ſzátánowi po tym w tak iásney práwdźie/ tákiemi ánſlakámi y wywrotámi obrotnemi białe zwáć cżarnem/ cżarne białem GrzegRóżn H3v; Nigrum in candida vertunt, Czarne w białe obrácáyą/ to yeſt złe w dobre. Mącz 246d; GórnDworz G7; CzechEp 161 [ogółem 4 r.].

Boć to łacno rozeznáć cżarno álbo biało RejWiz 76.

Wyrażenia: »anioł biały« (2): Gdy z daleka ſtály/ Rzékl ijm aniol biály OpecŻyw 172; ArtKanc F15.

»biały czepiec, czepek« (3): Cudna rzecz ieſt byały czepiec ná głowie niewieſćiey. March1 A3 [idem] March3 Vv; Náoſtatek/ kłádą mu ná głowę biały cżepek: dawáiąc znáć/ áby tá cżyſtość y niewinność/ ktorey ná krzćie doſtáło/ vſtáwicżnie trwáłá w iego żywoćie KarnNap Cv.

»biały jako śnieg, bielszy niżli śnieg« (2): ſmyieſz mię/ á będę bielſſy niżli ſnieg. Leop Ps 50/9; WysKaz 25.

»bielszy niż mleko«: Názáreyſcy iego czyſztſzy byli niż śnieg/ á bielſzy niż mleko BibRadz Thren 4/7.

7. Zestawienia o różnych znaczeniach (28):
a. »biały dom«: Villa urbana, quae et praetorium dicitur, Budowanie to, w którym ſám goſpodarzá dziedźic onego ymienia ſiedział/ páński álbo biały dóm może być zwan Mącz 496c.
b. »izba biała« = izba paradna (3): v komory kthora iesth z sysdby bialey vidzialem thess thyss tho podwoye y drzby [!] barzo okrwiavione [!] ZapWar 1550 nr 2674, 2664 [2 r.].
c. »niedziela biała« = piąta niedziela postu zwana Niedzielą Męki Pańskiej (3): Goski A7; Dan w Krákowie/ w Sobotę przed Niedźielą Białą/ Roku Páńſkiégo/ 1440. SarnStat 950, 219.
d. »biała płeć« = osoby płci żeńskiej, kobiety (21): nye tylko od mężow doſkonáłych/ ále y od byałey płći y od dźyeći/ yeſt zwyćyężon KromRozm I M4; Dehinc omnes deleo ex animo mulieres. Juſz mi ná potym nie może żadna wpaść ná myſl Biała płeć. Mącz 80c; SkarŻyw A3v, 292, 319, 411; KochWz 135; KochEpit A2v; Potym ná corkę ẃeyźrzy vlubioną/ Wielkim białey płći kołem obſtąpioną GrochKal 7; LatHar 218; GosłCast 22, 50.
Wyrażenie: »człowiek białej płci«: Dla nas vbogiégo Człéká białéy płći/ wyrwi z ſtráchu lękliwégo ZawJeft 22.
Szeregi: »męska i (ale i, ani) biała płeć« (4): KochJez A4v; KochEpit A3; GostGosp 16; Cierpiał od ſtanow rozmáitych: od Pogan y od Zydow/ od męſkiey y białey płći LatHar 679.

»mężczyzna i (jako i) biała płeć; biała płeć i mężczyzna« (3:1): GroicPorz ffv, ff2; Soccus, Stároſwiecki xtałt obowia/ álbo wyſoki trzewik męſzczyźnie y białey płći należáći. Mącz 398a; PudłFr 71.

8. n-loc (56): Iakom ya nyezabil Slyachathnego vawrzincza [...] Sbyalego ZapWar [1524] nr 2228; Potim Druzus przebywſzy rzeki Rin y Albis (ktorą dzis Cechowie białą zową [...]) MiechGlab 44; BielKron 374v [2 r.].
Zestawienia: »Biała Cerkiew«: Po pierwszey wiadomosciz Białey Cerkwie [...] tedym wziął zaraż wiesć od IMPana Wojewody Bracławskiego ActReg 125.

»Biała Grecyja«: Y ták oblikiem zdrádnego przymiérza was podſzedſzy [Cesarz Turecki]/ naprzód Białą Graeciią pośiadł OrzJan 6.

»Białe Jezioro; Jezioro Białe« (27 : 2): Połowcży był lud przy brzegu morza Euxinum [...] za białem ieziorem mieſzkaiąci. MiechGlab 2, 17, 58 [3 r.], 70, 72, 76 (12); przyſzli w polá wielkie ku południu nád morze Pontſkie/ gdzye zową białe iezyoro Hiſtorykowie BielKron 159; Vſtyuh Kráiná od Wołochdy ſtho mil/ á od Bilego Ieźiorá ſto y cżterdźieśći mil BielKron 433, 170v, 343v, 427v, 433 [8 r.], 439v; W Chełmiéńſkim Powiećie białé ieźioro/ którégo wodą w Máiu álbo w Kwiétniu kto ſye iedno vmyie/ pożółknąć muśi. Oczko 9v, [41v]; PO smierći Olechowey Jhor albo Jgor Rurikowicz począł pánowáć ná Kijowie [...] ná Białymiezierze/ y ná wſzyſtkich Xięſtwach y Ziemiach Ruſkich StryjKron 121.

»Biały Kamień« (2): A Krol Swedſki Erik práwie też w ty czáſſy Rewel y Biały Kámień w Liflanciech mocą wziął. StryjKron 772; Stároſtwá [...] Narewſkié/ Białłégo Kámieniá [...] máią bydź ná potym ták rozdawáne SarnStat 1201.

»Biała Karczma«: nie dáleko biegu Do Białey kárcżmy maſz przed ſobą, fliśie/ Chceſzli nápiy ſię. KlonFlis Hv.

»Biała Łąka« (7): yakom ya nyeranyl robothnego Mykolaya skuze cmyeczia pana Czerskiego sbialey lanky na rinkv warsewskiem ZapWar 1536 nr 2491, 1532 nr 2415 [2 r.], 2416, 2470, 2471, 2472.

»Białe Morze« (4): MetrKor 46/46v, 117v, 175; nathem swyeczie, nathey zyemy yeſthem bozyczyemy, byalego morza czarnego morza LibLeg 7/40.

»Biała Ruś; Ruś Biała« (3 : 2): gdy Iuhrowie ćiągneli ku białemu iezioru tedy widzieli na granici białey Ruſi obraz ieden lodowy MiechGlab nlb 8; Mącz 355c; LeovPrzep E2v; SkarJedn 224; StryjKron 110.

»Biała Woda« (2): od tąd ydzie [granica] po prawey recze do Byaley wodj. LibLeg 11/83v, 83v.

9. n-pers (22): Iſch pyenyadze Marczina Byalego okthore yeſth vſchadzon vkradl valtin pyekarczik LibMal 1550/155v; Potym trzy kępy będźieſz miał [...] Trzećią Białkowę/ choć ią zoẃ dawnego Kępą Białego. KlonFlis Gv; SarnStat 991.
Zestawienia: »Konrad Biały«: Poiman [...] Konrad biały Kſiążę Oleſznickie przez Cżechá z Zalce BielKron 384v.

»Lestko, Leszko Biały; Biały Lestko« (16:2): LEſtko białły/ od włos białłych rzecżony wybran ná Monárchią Polſkę BielKron 357, 355v, 357v [5 r.], 358, 359 [2 r.], 359v, 367, 368, 475; Boleſław Piąty/ Wſtydliwy rzecżony/ Syn Leſzká Białego. KlonKr wstęp A3v marg, wstęp A3v [2 r.], D2v.

Synonimy: 1. blady, cienki, czysty, eburnowy, jasny, mleczny, siwy, subtelny, śnieżny, światły, świetny; a. α. blady, jasny; β. blaski, bławy, błękitny, modrawy, obłoczny; γ. siwy; b. jasny; 2. przejrzysty, subtelny, światły; 3. srebrny; 5. czysty; 6. czysty, niewinny, pobożny, sprawiedliwy, szczyry; 7.d. biała głowa.

Cf BIAŁA GŁOWA, BIAŁA GŁOWKA, [BIAŁŁONAPADŁY], BIAŁMECH, BIAŁO, [BIAŁODRZEW], BIAŁOGŁOWIEC, BIAŁOGŁOWSKI, BIAŁOGRZYWY, BIAŁOKUROWATY, BIAŁOMLECZNY, BIAŁONOGI, [BIAŁOPIORY], BIAŁOPSTRY, BIAŁORZYT, BIAŁOSKORNIK, BIAŁOSKRZYDŁY, BIAŁOSROKATY, BIAŁOŚWIAT, BIAŁOZĘBY, BIAŁOZOR

LZ