Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [CIENIUTKI]

Następne hasło: CIENKO »

CIENKI (248) ai

cienki (234), cieńki (13), cianki (1); cieńki Oczko (2); cianki RejKup; cienki : cieńki FalZioł (55 : 4), Mącz (30 : 3), GórnDworz (1 : 1), GostGosp (3 : 1), KlonFlis (1 :1), ZbylPrzyg (3 : 1).

-e- (246), -ę- (2).

e jasne.

comp i sup (17 + 1) (nåi)cieńszy (9), cienszy (7), cienczejszy (2); (nåi)cieńszy GórnDworz, Oczko (2), KlonFlis, ZbylPrzyg; cienszy SienLek, Strum, Calep; cieńszy : cienszy : cienczejszy FalZioł (3 : 2: -), GlabGad (- : 2 : 1), Mącz (1 : - : 1).

Fleksja

sg
m	N	cienki, cienszy	f	N	cienkå, nåjcieńszå, cienk(a)	n	N	cienki(e), cienki(e), ciensz(e)
	G	cienkiégo, cieńszégo		G	cienkiéj, cieńszéj		G	cienki(e)go
	D	cienszému		D			D
	A	cienki		A	cienką, cieńszą		A	cienkie
	I	cienkim		I	cienką		I	cienkim, cienki(e)m
	L	cienkim		L	cienkiéj, cienki		L

pl
N	m pers	ciency
N	subst	cienki(e), ciensz(e)
G		cienkich
A	subst	cienkié, cienszé
I	f	cienki(e)mi, cienkimi
L		cienkich, cienszych

sg m N cienki, cienszy (38). ◊ G cienkiégo, cieńszégo (9); -égo (6), -(e)go (3). ◊ D cienszému (1). ◊ A cienki (11). ◊ I cienkim (2). ◊ L cienkim (4). ◊ f N cienkå, nåjcieńszå (15), cienk(a) (20). ◊ G cienkiéj, cieńszéj (12); -éj (2), -(e)j (10). ◊ A cienką, cieńszą (24). ◊ I cienką (5). ◊ L cienkiéj (12), cienki (1) HistRzym; -éj (1), -(e)j (11). ◊ n N cienki(e) (8). ◊ G cienki(e)go (5). ◊ A cienkie (6); -e (2), -e (4). ◊ I cienkim (2) BielKron, SienLek, cienki(e)m (2) RejZwierc, WisznTr. ◊ pl N m pers ciency (1). subst cienki(e), ciensz(e) (18). ◊ G cienkich (14). ◊ A subst cienkié, cienszé (27); -é (1), -(e) (26). ◊ I f cienki(e)mi (2) FalZioł, SkarŻyw, cienkimi (1) GórnDworz. ◊ L cienkich, cienszych (6). ◊ sg n a. pl subst N cienki(e), ciensz(e) (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z tych samych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Mający niewielki przekrój poprzeczny; niegruby, szczupły, chudy, wąski, wysmukły, drobny, płaski, wydłużony, delikatny (211)
2. O substancjach płynnych: rzadki, wodnisty, niezawiesisty (24)
3. O pulsie: słaby (5)
4. O głosie: wysoki (5)
5. O cechach fonetycznych głosek (3)
- a. Miękki, palatalny (2)

1. Mający niewielki przekrój poprzeczny; niegruby, szczupły, chudy, wąski, wysmukły, drobny, płaski, wydłużony, delikatny; tenuis Mącz, Calag, Calep, Cn; exilis Mącz, Calag, Cn; gracilis, praetener, praetenuis Mącz, Calep, Cn; petilus, tener Mącz, Cn; iunceus, lentus, macer, molliculus, mollis, pertenuis, pressus Mącz; extenuatus Calep; crocotilus, crotilus, gracilentus, perexilis, pergracilis, procerus, substrictus, trichinus Cn (211): Insitium, cyenka kyelbasza BartBydg 75; Flſtula paſtoris ieſt podobna pſiemu ięzikowi [...] korzenie cienkie iako Cżemierzycza to ziele ma FalZioł I 55b; á ieſt rzecż miękka ktora ieſt łaczna ku rozwiedzieniu na cieńkie blaſzki iakoby pargamin FalZioł III 34d; potym to ſchoway w ſklankę: czoby z cienką ſziją, á zaley woſkiem aby tam wiatr niedoſzedł. FalZioł V 102, I 76b, 109c, 113d, 115a, 145a (15); Bowiem ono podobienſtwo twarzy w zrzadle oglądane [...] tilko ſie okazuie iakoby mgła nieiaka barzo cienka GlabGad B7, C8, E3v, H8v; LubPs S6; A gdy byś offiárował offiárę piecżoną wpiecu: z białey mąki/ tho ieſt/ chleby bez kwáſu pokropione oleiem/ y ćienkie płácki przáſne oleiem pomázáne. Leop Lev 2/4, 8/26, Num 6/19; BielKron 451; Gracilis liber, Cienkie xięgi gdzie máło pápiru. Mącz 147c, 26d [2 r.], 33d, 177d, 188d, 202c (14); ále ieſli będźie Skok ćienki/ á iákoby czym ćienkim w pálce bił SienLek 24; ku ćienſzému końcu rózgę ſkrob' SienLek 157v; vſtruż z mydłá ćienki czopek SienLek 173v, 72v, 148v; A ieſtechmy bárzo podobni ku onym ſprochniáłym ſciánam/ ktore bywáią po wirzchu kęs owym cienkiem málárſkim złotem powlecżone RejZwierc 19v, 166v; BietSpr 17; A ná to téż miéy báczność/ żebyś kazał żłób robić od cienkiégo kóńcá im dáléy tym ſzérzéy áż do kóńcá. Strum G4v; Y ná tho pámiętay/ ábyś obracał żłób ćienkim kóńcem do Stáwu Strum H, B2v, Gv [2 r.], G4v, H, H2v, M3v; Calag 135b; kazał mu zá páznokćie ćienkie trzaſki zabijáć. SkarŻyw 441; WisznTr 33 [2 r.]; Calep 294b, 460b, 841b, 842a; GostGosp 164 [2 r.]; Pan Górnicki [...] chce bowiém áby to /ć/ z ćienką kréſką, było ták znáczoné JanNKar Ev, E2, E3.

W charakterystycznych połączeniach: cienka(-i) blacha (2), blaszka (2), cyrkuł (3), koniec (8), kreska (3), księga, lod, piszczałkα, placek (3), skiba, sznurek.

Zwrot: »od cienkiego końca począć« [w tym: z elipsą czasownika (1)] = wykonywać coś powoli, stopniowo [szyk zmienny] (3): Ale iż ſam przez ſię ieſzcże był w dziećińſtwie ſwoim żadnego dziwu Boſtwá ſwego okazáć nie racżył [...] niechciał tego od cienkiego końcá pocżąć/ y niechciał tego miedzy dziećmi iáko dziecię okázowáć RejPos 38v; A w nię záśiadáiąc/ niechay od końcá ćieńſzégo pocznie: piérwéy ráno niech godźin półtory śiedźi/ w wieczór tákże/ názáiutrz trochę więcéy Oczko 27; Przy czym (ácz tho od ćieńſzego końcá) áby śie téż y tego mieyſcá vżaliwſzy/ Cieplice ochędożyć Oczko A4.

Szeregi: »cienki, nie miąższy« (1):Clrcul blady na wirzchu vriny/ á k temu cienki/ nie miąſſzy. Znamionuie bolenie głowy FalZioł V 7v.

»cienki a (nie)długi« [szyk 1 : 1] (2): wtory rodzay the^go ziela ma gałąſkhi barzo długie á cienkie FalZioł I 37a, I 107c.

»mały a (i) cienki« [szyk 3 : 1] (4): á głowki y ſiemię podobne głowacżowi/ Ale mnieyſze y cienſze głowki ſą. FalZioł I 64c, I 109a, 116c; Mącz 34b.

»podługowaty a cienki« (1): ktori plaſtrzyk ma być podługowaty á cienki, iakoby napodobieńſtwo knotu FalZioł V 107.

W przen (1): Pirwey w cienką piſzcżałkę Máro Bukoliká/ Spiewał StryjWjaz A2v.

a. O ludziach, zwierzętach i częściach ich ciała: chudy, szczupły, wysmukły, wiotki, delikatny (58): Inácżey z tąd niewynidzieſz/ Aże záſie ćienka będzieſz. BierEz I2; PatKaz III 119v; potrzeba aby Mamka miała pierſi zupełne y doſtathecżne, Iżeby nie były chude/ albo rozwlekłe/ nie cięnkie/ ani też wielkie FalZioł V 36, IV 37c, 41b; Zaſię zwierzęta ciche, gładkie bywaią abo cienkiey ſierſci, iako ſarna zaiąc etc. GlabGad P3, D3v, E3v, F3, F3v, M7 (10); Bo cziáſná droga donieba A cziankiégo brzucha trzeba. RejKup q3; RejZwierz 119; BielKron 264, 357v; Cauda in tenuitate desinens, Ogón co dáley ku końcowi tym cieńſzy. Mącz 449a, 147c [2 r.], 295a, 302d; ábowiem rumiáność krewna/ ktora przez ćienką ſkorną płeć przebija/ łatwie od ſłońcá więdnie á w piegi ſye obraca SienLek 78v, 147, 186v, 188; potrzebá tego było/ żeby ten domek głowá náſzá [...] cienkimi á drobnemi koſthkámi okryta byłá GórnDworz I; ábowiem naimnieiſzy cżłonek iego naicieńſza żyłká/ nailiſzſza koſtecżká ieſt mu potrzebna. GórnDworz L16; SkarŻyw 195; BielSjem 21; Calep 397a.

W charakterystycznych połączeniach: cienki(-a, -e) brzuch, członek (2), gardło (2), goleń, nogi (8), ogon, palce (2), piersi, płeć, ramiona, ręka, sierść, skora (2), szyja (4), uszy, włosy, żywot.

Zestawienie: »cienkie jelito« [szyk 5 : 1] (6): Też wino w ktorym było warzono to ziele/ ieſth dobre ku piciu tym ktorzi miewaią kłocie w cienkich ielitach FalZioł I 31b, + +2c, I 42b, 51a, 54a; Hila, Intestinum tenue [...] quod est minimum. ‒ Czienkie ielito. Calep 482a.

Szeregi: »chudy a cienki« (1): Człowiek chudy a ćienki/ ma ſye tuczyc SienLek 4v.

»długi a cienki« [szyk 3 : 2] (5): FalZioł IV 42b; Cżemu goleni ſą cienkie á długie. GlabGad F3, O8v, P2; SienLek 187.

»cienki, (a, i) mały (a. maluczki)« [szyk 2 : 2] (4): Vſzi barzo małe á cienkie iakoby v małpy zna. cżłowieka chytrego GlabGad O7v; Homines paululi et graciles, Máluczcy ludźie y ciency. Mącz 285a, 449a [2 r.].

»miąższy albo cienki« (1): GArdło białe choć miąſſze albo cienkie vkazuie cżłowieka chełpliwego GlabGad O8.

»podługowaty a cienki« (1): Pristis, Nieyáky rodzay morskich ryb podługowátych á cienkich Mącz 322d.

»cienki, (i, a) subtelny« [szyk 5 : 1] (6): CZerta ieſth riba biała Luſkę ma naſobie cienką y ſubthelną FalZioł IV 43b; GlabGad O8v, P7; Mącz 177d, 448c; Calep 1055a.

»cienki a suchy« (1): zaſię cienkie ramiona maiąci á ſuche, też mgłego bywaią przyrodzenia GlabGad P.

b. O niciach i tkaninach (65): Oſtatecżnie trzeba ie otrzeć y zagrzać pieluſzkami cienkiemi pierwiey gich przyogniu zagrzawſzi FalZioł V 35v, II 20c, V 69v; BielŻyw 12; Item w Goląmbynye parobku malynowemv ſuknya ſcharą y ſcharſtuch czyenky vkradl LibMal 1545/108v, 1544/87; MIedzy ſery ſmiotankę ná ſtoł poſtáwiono/ W cienką chuſtkę że nieznáć z wirzchu vwiniono. RejFig Cc7v; Rencznikow Colenſkich czienkich Pannam do vczierania reką 12 WyprKr 115, 113v, 115; BibRadz Ex 39/3; BielKron 346v; Mącz 229d, 449a; SienLek 55, 64v, 68v, 109v, 111 (8); ReszPrz 6; GostGosp 114; Zrzuć tę przykrą żáłobę/ pozwalam ia tobie/ Okryi ćienkim rąbeczkiem czarną głowkę ſobie. ZbylPrzyg B3, A2, Bv.

W charakterystycznych połączeniach: cienki(-a) atłas, chust(k)a (11), obrus, pajęczynka, pieluszka, przędza (3), rąbe(cze)k (2), ręcznik (2), sukno, wełna (2).

Wyrażenia: »koszula cienka« [szyk 3 : 2] (5): LibMal 1544/86v, 87; koſzule ná ſobie pomáca/ koſzulá ćienka WerGośc 245, 245; ZbylPrzyg B3.

»len cienki« = byssus PolAnt (3):Nábiorą złotá/ Hiácyntu/ ſzárłatu/ iedwabiu czerwonego/ lnu ćienkiego. BibRadz Ex 28/5, 35/6, 23.

»cienka nić« [szyk 4 : 2] (3):RejWiz 145v; Mącz 236c; A gdyż był poſádzon ná on ſtolec/ kazał vwiężáć [!] oſtry miecż nád ie^go głową ná ćienki nići. HistRzym 94; Strum B3; SkarŻyw 273; KlonFlis E3v.

»płotno cienkie« [szyk 9 : 2] (11): Item wyanykowye dworcze ſvknyą [...] vkradl y ſchath byallich kylko y plothna czienkiego 14 lokieth poprzedal tho y przepiel LibMal 1544/87, 1551/158v; WyprKr 61, 64v; BielKron 286v [3 r.]; Carbaseus — Z czienkiego płotna vrobióny. Calep 164a, 164a; GostGosp 128; ále też nawet ſzárłat/ iedwabne rzecży y płotno bárzo ćienkie drelichowe ſam tkał KlonFlis A2.

»cienka szata« [szyk 1 : 1] (2): Pothym przyſzedſzy do Murzyńskiey ziemie/ oblokł ſie w ſzáty cienkie HistAl A2; Mącz 345c.

Szeregi: »cienki, (a) rzadki« [szyk 1 : 1] (2): Ralla, Genus vestis a raritate dictae, nam rarum facit diminutivum Rallum Rzadka cienka ſzátá. Mącz 345c, 346d.

»cienki a subtylny« (2):Multitia, Piękney ćienkiey á ſubtylney nićy płótno Mącz 236c, 395a.

W przen (9):

Wyrażenie: »na cienkiej nici, na ćienkim włosie« = niepewny, nietrwały (8 : 1): WSzelkie náſze krotofile y roſkoſzy ſwiátá/ ná cienkiey nići záwieſzone ſą nád námi/ á rychło vpadáią z żywoty y ze wſzemi rzecżámi náſzemi. BielKom nlb 3; RejWiz 14, 71; Práwá też Polſkie náſze [...] iáko iuż ná ćienkim włoſye záwiſły. OrzList h4v; RejZwierz 49v, 105v; RejZwierc 64, 217, 226.

c. O kłosach: chudy, nieurodzajny; tenuis Vulg, PolAnt (6): Śiedm kłoſow wyraſtáło z iednego zdzbłá/ pełnych y bárzo pięknych: á druga ſiedm takież z dzbłá iednego ćienkich záráżonych rdzą/ y zwiędłych Leop Gen 41/23, 27; BielKron 16v.

Szeregi:. »cienki, niepleni« (2): Śiedḿ kłoſow wyraſtało zyednego zdzbła pełne y cudne/ a drugich ſiedm cyenkich nyeplenych HistJóz B, B2.

»szczupły i cienki« (1): A oto ſiedm kłoſow ſzcżupłych y ćienkich/ á wſchodnym wiátrem wyſuſzonych wyraſtáło zá nimi [tenues percussae euro germinabant], BudBib Gen 41/23.

d. O wodzie: płytki (1): Abowiém ná ćienkiéy wodźie/ łatwiéy brónić. Strum L2.

2. O substancjach płynnych: rzadki, wodnisty, niezawiesisty; sparsus Mącz; dilutus, fluidus, iureus, iurulentus, iussulentus, liquidus, rarus, sorbilis, subtilis, tenuis Cn (24): Abowiem ſtarych ludzi vriny ſą cienkie á z żołta blade. FalZioł V [2]; VRina cżirwona, wodnoſci miernie cienkiey/ na wierzchu zaćmiona [...] Taka dwoijſtą tercijanę znamonuie [!] FalZioł V 5, I 149a, V [2], 3 [2 r.], [4], [4]v [5 r.] (16).

W charakterystycznych połączeniach: cienka maść, uryna (15), wilkość, wodność (5).

Szeregi: »nie gęsty ale cienki« (1): NAprzod Vrina biała iako mleko albo ſerwatka nie gęſta/ ale miernie cienka [...] Vkazuie choremu vpadek znamienity FalZioł V [4]v.

»nie (ani) gruby ale (ani) cienki« [szyk 1 : 1] (2): Też vrina blada miernie/ á wodnoſci niegrubey ale cienkiey. Obphitoſć ſpaloney Koleri, to ieſt Melankolijey vkazuie. FalZioł V 54, 5.

»cienki i (a, ani, albo) subtelny« [szyk 3 : 1] (4): Też maſz wiedzieć iż cżarna vrina nigdy cienka niebywa ani ſubtelna, iedno zawſze gruba á miąſfza FalZioł V [2]v, 3, [4]v, 5.

3. O pulsie: słaby (5): Theż będzieli tępanie cienkie á rychłe/ iakoby kikutem palcza dotykał. Kolerę/ to ieſt iaſną żołć: znamionuie. FalZioł V 12v, 12v; Ale będźieli ſkok leniwy á ćienki: tenći ieſt od Czarney żołći SienLek 24v, 24 [2 r.].

4. O głosie: wysoki (5): Cżemu miedźi wſzemi zwierzęti ſamice cienſze głoſi miewaią niżli ſamci (chiba ſamey krowy) GlabGad C8, C8, O3v.

Szereg: »cienki a (i) subtelny« [szyk 1 : 1] (2): GlabGad O3v; álbo też w wymawiániu ſłów, iedné ledwie ná tchu człowieczym, drugié ná ſámym bądź ćienkim y ſubtélnym, bądź miązſzym y grubym głośie JanNKar C3.

5. O cechach fonetycznych głosek (3): Polaká Láchem tylko ſámá Ruś miánuie. Czy to ieſt iákoby vćinek cáłégo ſłowá/ Polak/ z przewróceniém oſtátniéy litery ćienkiéy w ſwoię hrubą KochCz Bv.

a. Miękki, palatalny (2): ták też y z kréſką ćienkie ś vczynić może/ iáko tu kśiéni JanNKar F4v, E3.

Synonimy: 1. chudy, miękki, niegruby, niemiąższy, niepleni, płytki, spiczasty, subtelny, suchy, szczupły; 2. niegęsty, rzadki.

Cf CIENKONOGI, CIENKOPŁASKI, CIENKOWŁOSY, NIECIENKI