[zaloguj się]
[pdf]

DZIEWKA (803) sb f

-é- (87), -e- (49); -é- OrzQuin, BiałKat, KochOdpr, KochTr (10), KochPhaen (2), KochPam (2), KochPieś (3), KochSob (4), PudłFr (2), ZawJeft, GórnTroas, KochFrag, GosłCast; -e- OpecŻywSandR, MurzNT; -é- : -e- OpecŻyw (11 : 9), Mącz (4 : 33), KochFr (9 : 1), KochWz (3 : 1), SarnStat (30 : 3); a jasne.

Fleksja
sg pl du
N dziéwka dziéwki dziéwce
G dziéwki dziéwek
D dziéwce dziéwkåm, dziéwk(o)m
A dziéwkę dziéwki dziéwce
I dziéwką dziéwkami dziéwk(o)ma
L dziéwce dziéwkach
V dziéwko dziéwki

sg N dziéwka (168). ◊ G dziéwki (79). ◊ D dziéwce (47). ◊ A dziéwkę (200). ◊ I dziéwką (36). ◊ L dziéwce (12). ◊ V dziéwko (18). ◊ pl N dziéwki (68). ◊ G dziéwek (48). ◊ D dziéwkåm (8), dziéwk(o)m (7); -åm LibMal (4), UstPraw, BibRadz, RejZwierc; -(o)m BielKom, BielSjem; -åm : -(o)m BielKron (1 : 5); ~ -åm (4), -(a)m (4). ◊ A dziéwki (78). ◊ I dziéwkami (17). ◊ L dziéwkach (7). ◊ V dziéwki (2). ◊ du N (cum nm) dziéwce (1) BielKron 214. ◊ A (cum nm) dziéwce (6) LibLeg 10/56, 11/101v, BielKron 182, 199v, 447v, StryjKron 345. ◊ I (cum nm) dziéwk(o)ma (1) BielKron 160.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Dziecko płci żeńskiej, dziewczyna, panna; iuventa Murm, BartBydg; adolescentula Murm; iuvencula BartBydg; femina Cn (256): Lew gdy cudną dziewkę vźrzał/ Bárzo ſie iey rozmiłował BierEz K4, B3v, B4 [2 r.], S2v; OpecŻyw 45 [4 r.], 54v, 112v [2 r.]; OpecŻywSandR nlb 3; Murm 46 [2 r.]; BartBydg 78; A ieſtli by onę wodę piła dziewka/ tedy bywa poznana ieſtli prawa dziewicza FalZioł IV 53c, *6b, I 148c, IV 27c, V 11v, 15 [2 r.], 17b, 35; BielŻyw 108, 169; GlabGad D7v; MiechGlab 70; LibLeg 10/56; RejPs 213; Item zeznala yſch Byerala queſt stakowego zwodzenya od dzyewek LibMal 1545/91, 1543/15, 1547/136v, 1548/145v, 1550/153v, 154 (10); HistAl F7v; MurzNT Matth 26/69; BielKom D2v, F6; GliczKsiąż Q2; RejWiz 23; UstPraw B3 [2 r.], B4, G4; Dziewká co kożuſzká ſzánowáłá. RejFig Cc5v, Aa4 [2 r.], Aa4v [2 r.], Aa6v [3 r.], Cc5v; BibRadz I *2v, Gen 24/13, I 146b marg, Mar 7/30; tám s. Vrſzule z Iedennaśćią tyſiąc dziewek zábili BielKron 298v; Zona iego Kingá ieſzcże będąc dziewką wſtąpiłá w klaſztor Fránćiſzkow BielKron 363v, 13, 24v [3 r.], 27v, 28v [2 r.] (62); Mącz 77d; SienLek 80; GórnDworz Aa3, Aa4v, Bbv [2 r.], Bb2; Posłuchąy mię dziewko cna. HistRzym 25v, 13v, 18v, 20 [2 r.], 23v, 24v [2 r.] (14); RejPos 76, 320v [3 r.], 322v [2 r.]; BielSat [14]; GrzegŚm 8; RejZwierc 86, 124v; BielSpr 48; KochMon 23, 26; BudBib Ruth 2/6, 4.Reg 5/4; ModrzBaz 54v; SkarŻyw 331, 411, 479; iedná Sieląnká Fauſta imięnim/ czworo Bliźniąt żywych iednym rázem porodziłá/ dwoie mężczyzny/ á dwie dziewce. StryjKron 345; KochFr 15, 55, 72 [2 r.], 96, 98 [2 r.], 131 [3 r.]; KochWz 137; WisznTr 13; BielSjem 13, 21 [5 r.], 22; KochPieś 50; KochSob 55, 65, 68; Do tańcá ſye dźiś dźiéwki niech nie dádzą prośić. PudłFr 74, 67; GórnTroas 28; KochFrag 26; WujNT Matth 14/11, Mar 6/22, s. 180, Act 12/13, 16 arg, 16/16.

bibl. W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy etnicznej lub z nazwą etniczną (11):

Wyrażenia: »dziewka chananejska« (1): Maſz przykłády w dźiéwce Chánáneyſkiéy: kthoréy mátczyná wiárá pomocna byłá BiałKat 258v.

»dziewka izraelska, Izrael« [szyk 3 : 1] (3 : 1): Iako liliá miedzy cirnijm/ tak przyiáciolka moia miedzy dziéwkami Izrael. OpecŻyw 187v; KochZuz A5; Gdy łotrowie drapieżni przywiedli dzyewkę Izráelſką do Syryey/ dárowáli ią albo przedáli żenie Náámowey. BielKron [852], 65v.

»dziewki jerozolimskie« = Jerozolimianki (3): O wy dziéwki Ierozolimſkié/ proſſę wás pożaluycie mię OpecŻyw 110v, 116v, 128v.

»dziewki z narodu Kaimowego« (1): widząc ſynowie Boży cory ludzkie (to ieſt ſynowie Sethowi dzyewki z narodu Kaimowego) iż ſą piękne/ bráli ie ſobie zá żony BielKron 4.

»dziewka sunamicka« = Sunamitka (1): przywiedzyono bárzo cudną dzyewecżkę Sunámicką (marg) Dzyewká Sunámicką. (—)/ imieniem Abiſág która go zágrzewáłá w łożnicy iego BielKron 73v.

»dziewka Syjon« = Jerozolimianka (1): Powiédzcie dziéwce ſyon [dicite filiae Sion Vulg Matth 21/5]/ ijż ci oto krol twóy przyſſedl tobie ku twému vżytku OpecŻyw 71v.

W charakterystycznych połączeniach: dziewka cudna (8), dorosła (2), gładka, kupna, młoda (3), nadobna (2), nieszczęsna, niewinna (2), piękna (6), śliczna (3), uboga (6), urodliwa, urodziwa (2), wstydliwa (2), zacna.

Przysłowia: Nie zaźrzy iezdny kiedy mija drabá/ Ni głátka dziewká gdy ſie zgárbi bábá. RejZwierc 224.

To ſie rozumie/ iż dzyewki płácżą idąc zá mąż poſtáwą/ ále ſie ſerce śmieie. BielKron 21v.

Zwrot: »dziewkę zgwałcić, gwałtem wziąć« = opprimere filiam JanStat [szyk zmienny] (4 : 3): Item gdy by ktho szoboyey strony dzyewka zoną albo wdową zgwalczyl albo gwalthem wſzyąl thedy Thaky gwalthownyk ma placzycz oszmnasczye kop podolſkych [złotych] MetrKor 34/135, 34/135, 40/820; UstPraw Fv; BielKron 21v; ActReg 7; SarnStat 658.
Wyrażenia: »dziewka gościnna [ = przyjezdna]« (1): W ſpráwowániu gier dano znak młodzyeńcom/ áby káżdy ſobie dzyewkę vłápił gościnną BielKron 99v.

»dziewka kupna« (1): [prawa Turkow] Zon káżdy ktho chce może mieć cżterzy właſne. [...] Dziewek kupnych może chowáć przy żonách co chce/ tylko żywić wſzytki powinien. BielKron 261.

»dziewki ludzkie« (2): Iż gdy vyrzeli ſynowie kthorzy byli w łáſce Bożey dziéwki ludzkie [filias hominum VulgGen 6/2] iż były cudne/ pobráli ie ſobie zá żony RejPos 42v; RejZwierc 260v.

»dziewka naruszona« = nie dziewica (2): tedy to znáć dáie iż Almá nie dziewicę znácży/ ále mężátkę ábo dziewkę náruſzoną. CzechRozm 130v, 131.

»niecałość [= utrata dziewictwa] dziewki« (1): Przytim ſie też godzi wiedzieć znamię nie czałoſci młodziencza abo dziewki, to ieſt, ieſtli ona ſmiotanę zlizała, albo on sadło ziadł etc. GlabGad N8v.

»dziewka niemężata« = panna (1): Vlan rzecżą Tatatſką [!] wykłada ſie panną, Więc iż Vlanus niektori poſzedł był z dziewki nie mężatey, przeto od niego wſzitkim w przekopie imię przyſzło MiechGlab 70.

»nieprawa dziewka« = nie dziewica (1): Krol Angielſki thego cżáſu żonę ſwoię Káthárzynę/ Hádwárdę dał śćiąć mieniąc yż ią nieprawą dziewką poiął BielKron 220.

»dziewka niewolna« = niewolnica (1): Dziewki niewolne obracáią [Turcy] ná miłoſnice/ á żadne ná poſługi żonom BielKron 261v.

»prawa dziewka« = dziewica (1): Mocz Dźiewiczy/ ma być przyżołć/ á przeto kiedy ieſt śiny a iálny/ práwą dźiewkę známionuie SienLek 27v.

Szeregi: »(tak) dziewka i (jako) chłopię« (2): LibLeg 11/64; Támże też y krotofile ſpráwiáli rozmáite/ thák dziewki iáko chłopiętá do kreſu biegáiąc BielKron 272v.

»tak dziewka jako mąż« (1): Ktoryby też zábił á zarázem vmárł ſługę ſwego/ ták dzyewkę iáko mężá/ będzye winien grzechu y pokuty BielKron 44v.

»dziewka, (a(l)bo, i) mężatka« [szyk 3 : 2] (5): MiechGlab 34; Sam theż Loktek dziewki y mężátki gwałtem ku ſwey lubośći pobierał BielKron 368, 151, 412v; CzechRozm 130v.

»(tak) dziewka abo (jako) młodzieniec« [szyk 1 : 1] (2): GlabGad N8v; Ták dźiéwká iáko młodźieniec/ Nie proś mię nikt o móy wieniec KochSob 64.

»(tak) niewiasta, (i, albo, jako) dziewka« [szyk 7 : 6] (13): Ten theż popioł pomaga pierſiam: gdy dziewcze albo niewieſcie czyczki opuchną FalZioł IV 37b; LibLeg 11/64; KrowObr 179v [2 r.]; RejWiz 163; BielKron 129v, 152, 185, 320v; v látinów foemina, thák dźiewkę iáko y niewiáſtę známienuie SienLek Ttt, Ttt [2 r.]; BielSjem 17.

»panna, (a(l)bo) dziewka« = virgo seu puella JanStat (3): RejZwierc 86; natrudniey poznáć drogę Młodzieńcá z Almą/ to ieſt z pánną/ ábo z dziewką CzechRozm 130v; SarnStat 632.

»ni dziewka ni wdowa« (1): yſzbi nyemyal [Filip] woley ny do dzyewky ny do wdowy ny do zadnego ſthworzenya yedinie do ſſamey Luciey. LibMal 1544/85v.

a. O Marii Matce Bożej (5): Wiem też iżes wierny cżlowiek ſemnie vbogié dziewki narodzony/ ktoram cie do Eijptu na ſwych ręku noſila OpecŻyw 33, 9, 172; PatKaz III 129; BielKron 133v.

W charakterystycznych połączeniach: dziewka pokorna, uboga (2), wybrana.

2. Córka; filia Mącz (457): MetrKor 34/135v, 40/820, 821; BierEz K4v; HistJóz B3, B4v; FalZioł I 86a, 127a; BielŻyw 161; LibLeg 9/54; HistAl H3, N2; GliczKsiąż C2; GroicPorz ff4; KrowObr 149; UstPraw B3v [3 r.]; Niemięc co mu ſie trzy dziewki vrodziły. RejFig Cc6v, Bb5v, Cc5v, Cc6v [2 r.]; RejZwierz 33v; BibRadz Lev 12/5, Num 26/33, 30/17, Iudic 19/5, 6, 8, Eccli 22/3; BielKron 5, 12, 20 [2 r.], 21, 23v (30); KochSat B2; Mącz 483b, A przeto/ częſto bywa Syn Oycu w obyczáioch podobien/ á Dźiewká Máthce. SienLek 30v, 112v; RejAp 4; GórnDworz R5, R7, Aa3; MIał niektory Krol krafną dziewkę/ ktory ią też bárzo miłował. HistRzym 105, 102v, 107 [2 r.], 108v; RejPos 343; Gdzie ſie ieden vrodźi ſyn ſześć dziewek będzie BielSat L4; HistLan A4 [2 r.], Bv, B3v, B4, C2 (15); RejZwierc 7v marg, 65v, 86, Aaa4v; BudBib Ruth 2/5; SkarŻyw 139, 184; KochPhaen 22 [2 r.]; KochSz A2; KochWz 137, 141, 142; WerKaz 303; BielSjem 21 [2 r.], 27; KochPam 81; KochPieś 8; ActReg 23; GrochKal 14; WujNT Mar 6/28 [2 r.]; y tákże nie ośiádłé dźiéwki [impossessionatae filiae JanStat 1080] v ośiádłych mężów mieſzkáć máią/ gdy zá mąż póydą. SarnStat 666, 8, 505, 534, 589 [4 r.], 590 [3 r.] (20); GosłCast 45; Nie tylko dźiewkę ſtroiſz/ lecz y ſámá śiebie ZbylPrzyg B.

dziewka czyja (194): Iakom ya szdzyewkamy szwemy they cząsczy nyeprzedala szlyachathnemv sząnthkovy ZapWar 1504 nr 1993, 1504 nr 1993, 1510 nr 2073, 1548 nr 2667 [3 r.]; BierEz K4v, Q3; PRoſilo kſiąże iedno pana Iezuſa/ by dziewkę iego vmarlą ożywil. OpecŻyw 44v, 47v, 54v [2 r.], 55; A przetoſz wboſkyey radzye uybrana dzyeuycza marya zrodzayu naſzlachethnyeyſzego bycz rodzyczą bozą dzyewka yoachymoua y ſzwyątey Anny PatKaz II 46; HistJóz B3v, B4, B4v, C; BielŻyw 17, 153; LibLeg 8/26 [2 r.], 9/54, 10/97, 11/59v [2 r.], 95, 101v; Krolewná Izábellá/ miła dziewká iego Stáłá ſie ieſt małżonką krolá węgierſkiego KlerWes Av; LibMal 1546/109v, 1547/134, 1554/164, 1552/172 [2 r.]; Iáko Alexander wziął ſobie za żonę Roxánę dziewkę Dariuſa Ceſarza. HistAl G5v, G2v, G5v; Páśierbicá/ dźiewká mey żony od innego Mężá. GroicPorz gg4v, ff2 [2 r.], gg4v; KrowObr 149; Leop Num 27/6, 4.Reg 11/2, 2.Par 21/6, 1.Mach 11/9, Ez 16/44; RejZwierz 49v; BibRadz Gen 19/12, 14, Num 26/46, Iob 40/24, Mar 7/26, 29; Ia dźiewce ſwey godnego mężá a ſobie źięćiá ſzukáiąc/ pátrzę na rod iego OrzRozm P2v, P2v; kroleſtwo Węgierſkie miał po żenie Máryey/ która byłá Lodwigowá dzyewká. BielKron 188, 17, 21, 22, 23, 24v [2 r.] (68); Circe, Dziewká Słoneczná/ y Perſis Silna czárownicá. Mącz 54b; Tua fama et gnatae vita in dubium veniet, przidzie we złe mniemánie álbo wpráwiſz tym obyczáyem ſwą sławę/ y dziewki twoyey żywot we złe mniemánie. Mącz 480c, 77d, 147b, 149a, 153d, 154a (20); OrzQuin R; RejAp 4v; GórnDworz R5v, Y2v [2 r.], Y3v; Potym gdy konratowi Ceſárzowi powiedziano że dziewce iego weſele ſlawne było vcżyniono bárzo ſie temu dziwował. HistRzym 134v, 30v, 56, 107 [3 r.], 111, 134; a żoná iego [Zacharyjasza] byłá z dzyewek Aaronowych [de filiabus Aaron Vulg Luc 1/5]/ á było iey imię Elżbietá. RejPos 295, 28v, 254, 320v, 322; HistLan A4, A4v, Dv, D2; RejZwierc 68v; KochMon 24; Kto dáie zá mąż dźiewkę ſwoię [qui matrimonio iungit virginem suam Vulg 1.Cor 7/38] dobrze cżyni WujJud 143v; BudBib Ruth 2/8; BiałKaz I2 [2 r.]; CzechRozm 153v; PaprPan Ff4v, Gg3; Ian Kochanowſki niefortvnny ociec ſwoiey namilſzey dziewce z lzami napiſal. KochTr 2, 3, 8, 14, 20, 21 [2 r.] (10); StryjKron 51; KochSz A4; Dobrześ odpowiedźiáłá/ Oycá cnotliwégo/ Dźiéwko mądra/ vććiwa ZawJeft 22; Phil F4; SarnStat 599, 666 [2 r.], 1266.

W połączeniu z imieniem lub nazwiskiem [dziewka + imię (25), imię + dziewka (16)] (41): ZapWar 1510 nr 2073, 1548 nr 2667; tedy xýążę rzekło dzýewce ſweý Aſenech iżby pocałowała Iozefa HistJóz B4v; LibLeg 11/101v [5 r.]; Item dzyewcze Jedney szirakowa kaldunkownye vkradla cziąſzna koſzulyą LibMal 1552/170, 1552/172; HistAl G5v [2 r.]; BibRadz Num 26/46; Zoſtáwił po ſobie ſyná Ládziſłáwá á Marią dziewkę BielKron 302v, 2v, 19v [2 r.], 20v, 22 [2 r.], 24 (28).

W połączeniach szeregowych (11): HistJóz Ev; á matkę iego, żonę, dziewkę y inne więznie puſcił BielŻyw 153, 153; MiechGlab [89]; KromRozm I Gv; GliczKsiąż G6v; GroicPorz ff3v; A wſzytko v nich ſpolna rzecż ták żoná/ dźiewká/ máć/ ſioſtrá/ iáko bydło mieſzkáiąc BielKron 445, 99v; RejAp 152; GórnDworz Y2.

W charakterystycznych połączeniach: dziewka cudna (3), mała (2), miła (7), nadobna, piękna (2), wdzięczna (3).

Przysłowia: Iáka máthká táka y dziewká iey. Leop Ez 16/44.

Złoto zábije rodzonego brátká/ Zá złoto przeda cżáſem dziewkę mátká. RejZwierc 227.

Zwroty: »(z) dziewką chodzić« = być w ciąży (4): Nauka poznawania po poczęciu niewiaſthy/ Ieſtli z ſynem albo z dziewką: chodzi. FalZioł V 15; SienLek 112v [2 r.]; CzechRozm 135.

»nosić dziewkę« = być w ciąży (1): Bo wiem niewiaſta otroka noſzącza więcej ma ciepła przyrodzonego [...] Ale ktora noſi dziewkę zimnieyſza bywa GlabGad D7v.

»pojąć (a. pojmować) dziewkę (za żonę a. małżonkę)« = ducere filiam JanStat [szyk zmienny (20): kthori przed ſſamimi myąſſopuſthi od hannuſz kvſchnyerza przed fara dzyewką poyal LibMal 1544/89v; UstPraw B4, B4v; BibRadz Gen 19/14; y poiął ich Kſiążęcia dziewkę máiąc przed tym inſzą żonę Ceſárſką przyiaćiołkę. BielKron 302v, 44v, 75v, 116v, 162v, 167 (13); HistRzym 107; SarnStat 599, 666.

»(wy)dać dziewkę (swą, swoję itp.)« [w tym: komu (10), za kogo (5)] = dare (alicui) filiam Vulg [szyk zmienny] (18): A potym ſie vpominał/ Aby mu kmieć ſwą dziewkę dał. BierEz K4v, Q3; RejRozpr E3v; Leop 1.Mach 11/9; dał dziewkę ſwą za Sálomoná ſyná Andrzeiowego. BielKron 300v, 103v, 185, 185v, 300, 301v, 383; Mącz 398a; GórnDworz Aa3; á więtſzey troſki nie mam w myśli/ iedno żem ſwoiey dziewki nie wydał. HistRzym 30v, 107, 111, 134; Phil F4.

»dziewkę (swoję, swą itp.) (wy)da(wa)ć za mąż, za żonę, za małżonkę itp.; dziewka za mąż ma być dana; dziewka na wydaniu za mąż« [w tym: komu (12)] = dare nuptum filiam, filiam elocare a. locare Mącz [szyk zmienny] (19; 1; 1): LibLeg 8/26 [2 r.]; Deſpot cżłowiek máło Krześćiáńſki/ ktory Turkowi dziewkę ſwą dał za małżonkę BielKron 274v, 52v, 128, 128v, 184v, 241 (10); Viripotens, Dziewká na wydaniu zá mąż/ godna mężá. Mącz 498c, 196c, d, 252b, 314a; RejZwierc 31; WujJud 143v; CzechRozm 153v; SarnStat 635.

»dziewkę wziąć sobie za małżonkę, za żonę« = ożenić się (3): Zonę moię za ſioſtrę miey, ale dziewkę ſobie za mażonkę [!] wezmi BielŻyw 154; HistAl G2v; HistRzym 108v.

»zmowić dziewkę za mąż« (1): Pactionem nuptialem facere Zmówić dźiewkę zá mąſz Mącz 272b.

»dziewkę (z)raić (za mąż)« [w tym: za kogo (1)] (2): Abowiem Ian Cżeſki Krol s Filipem Krolem Francuſkim ktorego dziewkę zá ſyná raił/ v Papieżá w thym przekażał. BielKron 370v; ZbylPrzyg B.

Wyrażenia: praw. »dziewka dziedziczka, dziedziczna« = spadkobierczyni, jedynaczka (2 : 1): UstPraw B4v; Henrykus iego brát/ then dobrze ſpráwował/ dzyewkę dzyedzicżkę po ſobie zoſtáwił. BielKron 169v; Ktorzy ieſli w iednym roku tego zániedbáią vczynić: tedy dźiewki dźiedźiczné [filiae haereditates JanStat 566] dobrá na wieki będą mieć y dźierżeć. SarnStat 636.

»jedyna dziewka, dziewka jedynaczka« (2 : 1): BibRadz Tob 3/11; BYł ieden Krol wielmożny/ kthory miał iedyną dziewkę kraſną y mądrą HistRzym 110; StryjKron 51.

»kmieca, chłopia dziewka« [szyk 5 : 2] (6 : 1): UstPraw B4; Zawiſzá s Kurozwąk Archidyakon Krákowſki [...] w nocy chćiał do dzyewki kmiecey wleść ná brog ſiáná/ ſpadł z drabiny złomił ſzyię BielKron 378, 321, 324, 326, 346; O kmiecych dziéwkách które zá mąz idą. SarnStat 666.

»krolewska dziewka« = królewna [szyk 3 : 2] (5): [Achilles] tám potym nálazł towárzyſtwo miłoſne s krolewſką dzyewką Deidámią BielKron 56v, 28, 54v; KochPam 81; KochPieś 8.

»starsza dziewka« (1): Ná ſtárſzą záſię dzyewkę káptur wdzyać kazáli/ A młodſzey cepy w ręce dla tego podáli HistLan F3.

»własna dziewka« [szyk 6 : 5] (11): Ták teſz o żenie Filipá Apoſtołá Swiętego/ kthory mieſſkał w Cezáryey/ y miał tzterzy dziewki właſne KrowObr 223v, 223v; y miał ią ſobie iáko właſną dziewkę [eratque illi sicut filia]. Leop 2.Reg 12/3, 4.Reg 11/2, Esth 2/15; RejZwierz 46v; BielKron 26v, 103v; GórnDworz Bb4v; RejZwierc 68v; tedy tegóż domu krewni po mieczu mimo właſné dźiéwki dźiedźictwo pośięgáć máią SarnStat 1030.

Szeregi: »dziewka, (albo) corka« [szyk 1 : 1] (2): gdzie ták ſwięty Páweł nápiſał: Aby kożdy ſwoię dziewkę álbo corkę chował [servare virginem suam Vulg 1.Cor 7/37], KrowObr 149; Mącz 241b.

»syn, (i, abo, a itp.) dziewka« = filius et (vel) filia Vulg, PolAnt, JanStat, JanPrzyw [szyk 53 : 7] (60): FalZioł V 15; BielŻyw 29; Item v varaxi wzyely syna Iwana a dzyewkę Orynkę LibLeg 101v, 101, 101v [2 r.]; GroicPorz ff2 [2 r.], ff4, gg3; Leop 2.Par 13/21; UstPraw B3, B3v; BibRadz Gen 5/4, 7, 10, 13, 16 (19); Po nim Embrácyus/ ten wiele miaſt pobudował/ ſynow miał trzydzyeści y pięć/ á dzyewek trzydzyeści BielKron 61v, 23v, 27v, 51v, 71v (10); SienLek 112v [2 r.], 113; HistRzym 52v; RejPos 149, 204v; A nierzkąc ſnadź ſynowie lecż y dziewek wiele/ Są pełne tego iádu mogę to rzec ſmiele HistLan B3v; RejZwierc 147v; CzechRozm 131v, 135 [2 r.]; KochOdpr D2; KochTr 14; SarnStat 587, 635, 882, 1159; ZbylPrzyg B.

W przen (5): A to wſzyſtko dla miłośći dziewki/ to ieſt duſze. HistRzym 83v; tento krol/ ieſtći oćiec niebieſki: dziewká kraſna/ ieſt duſzá ſtworzoná ná podobieńſtwo Boże/ á tey dano kroleſtwo ráyſkie HistRzym 106; Rycerz ten ktory ma kraſną dziéwkę/ ieſtći Kryſtus ktory ma duſzę zá dziewkę. HistRzym 108v, 111v.
Wyrażenie: »dziewka boża« (1): wſzytcy wierni ſą brácia iego [Chrystusa]/ á duſzá ieſt Sioſtrá y dziewká Boża. HistRzym [39]v.
3. Służebna, dwórka; ancilla Mącz, Calep, Cn; famula, ministra Mącz, Cn; serva Mącz; ancillula, pedisequa Cn (89): wiele też rzecży ieſt ktorych żony potrzebuią, Rucho drogie, ſrzebro, złoto, perły, dziewki ſzaty BielŻyw 108, 132 [2 r.]; RejJóz G7v; Item zeznal yſch Jan Rzepeczky ſzloſſarczik gamrath Annin wyedzial o kradziezi they, kthorą dzyewky the czinyli wdomv goſpodarza ſzwego LibMal 1543/114v, 1546/114 [3 r.], 114v [2 r.], 120, 1547/133v, 137; BielKom A2; Leop Gen 16/1; RejZwierz 15; BielKron 12v, 261; Missa est ancilla obstetricem accersitum, Posłána yeſt dźiewká po bábę. Mącz 225a;HistRzym 36 [2 r.], 109 [6 r.], 109v [3 r.]; HistLan C2v; Bo ták Luter nápiſał: Ieſli niechce żoná/ niech przyydźie dźiewká. WujJud 133v, 209v.

dziewka od kogo (2): Item stich pyenyedzi zaplaczila trzi wyardunki Luciey dzyewcze od krakowczikowey LibMal 1552/171v, 1552/171v.

dziewka czyja (11): Zeznal yſch vdzialawſzi ſzobye klyucz [...] dwa krocz Annye dzyewcze zuchowſkiego thegoſz klucza dall LibMal 1546/114, 1545/106v; [Sara] małżonkowi rzekłá ſwemu: Otho uczynił mi Pan ábym nierodziłá: wnidz do dziewki moiey/ owabych ſnadz przynamniey ſniey mogłá mieć ſyny. Leop Gen 16/2, Deut 12/12, Iudith 12/19, Eceli 41/27; BielKron 15, 25, 299; Conveniebat mulier viro in manum, Niewiáſtá mężowi obiecowáła dáyąc mu ná to rękę á to w ten czás gdy (v ſtarych) niewiáſtá przichodziłá w moc mężowę nie inaczey yákoby właſną dziewką yego byłá Mącz 481c; HistRzym 36.

W połączeniu z imieniem [imię + dziewka (10), dziewka + imię (6)] (16): Item Powyedzial yſch Anna dzyewka kthora ſluzila v Georgiuſſewey Introligatorowey vkradla they tho panyey ſwey Mſchall mnyſky LibMal 1547/137v, 1544/87v, 1548/141, 1550/158 [2 r.], 1551/163v, 164, 1552/171v [2 r.]; GliczKsiąż B2v [2 r.], C2v; Rachel żáłoſną będąc bez płodu/ dáłá dzyewkę ſwoię Báálę Iakobowi miáſto ſiebie BielKron 15, 15 [3 r.].

W parafrazie ewangelicznego cytatu ze Zwiastowania (2): Otom ią ieſt pokorna dźiewká Páná ſwego/ Sſtań mi ſię pośle wierny według ſłowá twego [Ecce ancilla Domini, fiat mihi secundum verbum tuum Vulg Luc 1/38], ArtKanc A4, A5v.

Zwrot: »służyć za dziewkę« (1): Ancillor – Słuze za dzewkę. Calep 68b.
Wyrażenia: »dziewka odźwierna« (1): Y rzekłá do Piotrá dźiewká odźwierna [ancilla ostiaria Vulg Ioann 18/17] LatHar 729.

»dziewka rzędna [= najemna]« (6): Theſz czinila thakove guſla dzyewkam rzadnym za dathkiem LibMal 1544/86; Wcżem Abráám myawſſy rzecż z dzyewką rzędną/ doſtał ſyná Izmáelá GliczKsiąż B3, B2v, B3v, C2v; ZapKościer 1582/35v.

»dziewka służebna« = ancilla Vulg, Mącz, Calep, Cn; ministra Mącz, Cn; serva Mącz; famula, pedisequa, quasillaria Cn [szyk 10 : 4] (14): FalZioł V 54; GliczKsiąż B2v; Leop Luc 22/56; Byłá tám żoná iedná ze trzech Sołtanowá máiąc fraucymer ſtroyny/ to ieſt dźiewki ſlużebne ktore zá nią chodźiły BielKron 458, 15 [2 r.], 72; Mącz 9c, 156d, 222b, 352c, 388d; RejAp 82; Calep 68b.

»dziewka zakonna« = kapłanka (1): Tucia dzyewká zakonna boginiey Weſty byłá pomowiona o wzruſzenie ſwego zakoná dzyewicżego BielKron 25.

Szeregi: »albo parobek albo dziewka« (1): máią to z náuki ieden od drugiego/ á z okázyey/ że mleć rzadko goſpodarz ſam prziydźie/ ále/ álbo párobká/ albo dźiewkę pośle GostGosp 140.

»sługa (a. służebnica), (i, albo) dziewka« = famulus et famula Vulg; servus aut ancilla JanStat [szyk 8 : 2] (10): FalZioł V 54; Thám będziecie godowáć przed Pánem Bogiem wáſſym/ wy y ſynowie y corki wáſſe/ slużebnicy y dziewki wáſſe Leop Deut 12/12; BielKron 12v, 13, 79v, 113v; Mącz 117d; ArtKanc M4v, M7; W Práwie Ceſárſkim to ieſt nápiſano: iż ſłudzy niewolni/ álbo dźiewki nie mogą z rąk pánów ſwych bydź wyſwobodzeni SarnStat 647.

W przen (1): Dzyewki ſwe [mądrość] rozeſłáłá [Misit ancillas suas Vulg Prov 9/3]/ by z gory wołáły/ Podźcie ku mnie proſtacy BielKom B6.
4. Zestawienie w funkcji n-loc: »dziewka grod« (1): od zachodu miáſtá [Edymburga] wzgorę leży zamek ná wyſokich ſkáłách/ zową Dziewką grod/ mocny nie dobythy. BielKron 277v.

Synonimy: 1. panna; 2. corka; 3. dworka, sługa, służebnica.

SB