[zaloguj się]
[pdf]

NIEWIASTA (2185) sb f

e oraz oba a jasne.

Fleksja
sg pl du
N niewiasta niewiasty niewieście
G niewiasty niewiåst
D nieście niewiaståm, niewiastóm
A niewiastę niewiasty niewieście
I niewiastą niewiastami, niewiasty niewiastoma
L niewieście niewiastach
V niewiasto niewiasty

sg N niewiasta (645). ◊ G niewiasty (287). ◊ D nieście (144). ◊ A niewiastę (201) [w tym: -ą (7), -e (2)]. ◊ I niewiastą (79) [w tym: -a (1), -ę (1)]. ◊ L niewieście (24) [w tym: -ę (1)]. ◊ V niewiasto (66). ◊ pl N niewiasty (271). ◊ G niewiåst (149); -å- (120), -a- (1), -(a)- (28); -å- : -a- BibRadz (8:1). ◊ D niewiaståm (61), niewiastóm (21); -åm BierRaj, OpecŻyw (4), PatKaz I, TarDuch (4), FalZioł (16), GlabGad (3), LibMal (2), GliczKsiąż, Leop, BielKron (4), SienLek (3), WujJudConf, RejPosRozpr, BudNT (3), Oczko (4), Calep; -óm BierEz, KromRozm I, KrowObr (3), Mącz (2), SkarŻyw (4), MWilkHist, LatHar, SkarKaz; -åm : -óm BibRadz (6:1), RejPos (1:1), WujJud (1:1), WujNT (3:4); ~ -åm (31), -am (2), -(a)m (28); -åm: :-am OpecŻyw (3:1), BudNT (2:1); ~ -óm (2), -(o)m (19). ◊ A niewiasty (108). ◊ I niewiastami (97), niewiasty (1); -ami : -y BielŻyw (2:1). ◊ L niewiastach (24); -ach (11), -åch (9), -(a)ch (4); -ach Mącz (2), KuczbKat, LatHar, WujNT (2); -åch KrowObr (2), BudBib; -ach : åch BibRadz (1:1), BielKron (1:1), SienLek (3:4). ◊ V niewiasty (1). ◊ du N (cum nm) niewieście (3) Leop 3.Reg 3/16, BielKron 76v, HistRzym 73. ◊ A (cum nm) niewieście (2) GórnRozm G2v, SarnStat 1262. ◊ I (cum nm) niewiastoma (1) March1 A3.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Osoba dorosła płci żeńskiej, kobieta; mulier Murm, Mymer1, Miech, HistAl, PolAnt, Mącz, Modrz, Calep, JanStat, Cn; femina Miech, HistAl, Vulg (2168): ZapWar 1508 nr 2042 [3 r.]; Nyewyáſtá cudna á poczliwa/ ma być ſſánowaná nád wſſytki ine známienitſſo dáry. March1 A3, A3 [5 r.], A4; BierEz C, G4v, O2v, P3, Q2 (8); OpecŻyw 44v [2 r.], 46v [2 r.], 48, 49v [2 r.], 50 [4 r.] (31); PatKaz I 9; PatKaz III 89, 118, 139v [2 r.], 153v; Murm 47; Mymer1 22; pytał co by była ono za nyewiaſta ktora wyglądała zwyetzernika/ ktoremu xyążę odpowyedzyało/ panye dzyewka ono moia ieſt panna tzyſtá HistJóz B4, A3, A3v, B4v; TarDuch B4v, B5, C5, C7, C7v [2 r.]; Niewiaſty ktore chczą mieć cżarne brwi/ ſadłem ie pomazuią FalZioł IV 13d, *4, 19a, 23a, 79d, 93d (97); [Pitagoras] vcżył że każdey niewiaſty ſrom á cżyſtota ieſth prawa oſdoba. BielŻyw 29; [Democritus] do Atten ſie wezbrał, á tam ſobie kazał ocżi wyłupić [...] Tertulianus [...] mowi że przeto wzrok ſtracił bo na niewiaſty bez pożądania ich patrzić niemogł. BielŻyw 65; Niewiaſta ieſt męſkie zhanbienie, nienaſiczone zwierzę, vſtawicżna pracza, vſtawiczna woyna, każdego dnia ſzkoda, dom kłopotu, zrządzenie pſoty, młodzienczow zbłaznienie, beſtia nigdy nieſtroczona, brzemię nieznoſzone, iad niewylecżony, ludzſkie zagubienie. BielŻyw 136, 18, 37, 55, 57, 59, (16); Cżev [!] v ſamey niewiaſti cice ſą na pietſiach [!] Gdyż v inſzich zwierząt ſą na żywocie. GlabGad D6, A2v, A7v, A8v [2 r.], B2, B6 (22); March2 D2v; MiechGlab 34, 36, 55, 87; March3 V, V v [2 r.]; przedal tbo za dwa groſſa nyewyeſczią za swyethym Marczinem LibMal 1545/98, 1543/74 [2 r.], 1544/79, 85v, 86v, 88v (34); LudWieś B3; SeklWyzn f3; Wieſz że kazda niewiaſta mdłego przyrodżenia. RejJóz B5; SeklKat Kv, X2v; RejKup d4; żadney chwały nieotrzimaſz iże niewiáſti odzierziſz [quia feminas obtinebis; ysze szonky othrzymasz HistAl 1510 296] HistAl H3; Drugiego dniá poruſzywſzy ſie z woyskiem Alexander/ iádąc przez ony láſy/ nálezli tám niewiáſthy máiąc brody áż do pierſi á głowy gołe [szonky brodathe HistA 1510 343] HistAl 12v, Iv, I2v, 18, M3, M8; MurzNT 1 marg, 5/27, 78v [3 r.], Math 26/7, 10 (15); Diar 80; GliczKsiąż Bv, B5v, C4, D5, P8; A gdy też bywa niewieſćie przyſyęgá przyſądzoná [...] ſámá przyſyądz ma. GroicPorz aa; Czemu złodźieie wieſzą á niewiáſty topią. GroicPorz oo4v, b2v [2 r.], t, xv [2 r.], gg2, kkv [2 r.]; Pápieſz tzterdzieſty [...] roſkazał/ áby żądny kxiądz wdowy/ álbo porzuconey niewiáſty niepoymował KrowObr 232, 58, 223v, 234; RejWiz 160v, 161; Podobno teraz dziełi łupy/ á obieráią mu co nacudnieyſſą niewiáſtę Leop Iudic 5/30; Przyſſly potym dwie niewieśćie nierządnice do Krolá/ y ſtánęły przed nim/ z ktorych iedná thák rzekłá: Dla Bogá proſſę moy pánie/ Ia y tá oto niewiáſtá/ mieſſkáłáſwá w iednym domu: y porodziłám w iey pokoiu. Leop 3.Reg 3/17; Nieznaſzli ſie ſámá/ o napięknieyſſa między niewiáſthámi/ wynidź/ á idź zá ſlády trzod twoich Leop Cant 1/7; Abowiem lepſſa ieſt niepráwość męſka/ niżli niewiáſtá ktora dobrze cżyni Leop Eccli 42/14, Ex 2/9, Iudic 15/6, 20 arg, Ruth 3/8, 11 (56); RejFig Bb6, Dd2v; Ceſarz gdy iego ſyn vbogyey niewieſcie/ Koniem ſyná rozráźił/ biegáiąc po mieſcie. Wydał go iey zá gárdło RejZwierz 1v, bb [2 r.], 3v, 13 [2 r.], 16v, 33 (20); Dobądź mieczá twego á zábiy mię/ by ſnadź o mnie nie rzeczono niewiáſtá go zábiłá BibRadz Iudic 9/54; Szedł tedy oćiec iego do niewiáſty/ á ſpráwił tám Sámſon gody BibRadz Iudic 14/10; Y było tám wiele niewiaſt z dáleká pátrzących/ ktore były ſzły zá Iezuſem od Galileiey poſługuiąc mu. BibRadz Matth 27/55, Gen 12/12, 14, 18/11, 20/3, 24/5 (72); Goski A3; OrzRozm K; A Zydowie powiedáią iż go [Samsona] do niewiaſt przypuſzcżáli/ áby ſie ták mocni ludzye rodzili v nich. BielKron 52; Weturya mátká iego vcżyniłá k niemu rzecż ſzyroką (nie iáko niewiáſtá/ ále iáko ieden Cicero álbo Demoſtenes kráſomowce) BielKron 109v; v Delfu/ niewiáſtá ná wirzchu iámy ſiedzyáłá ludzyem odpowiedź dawáiąc. BielKron 132; Piſzą o tym Leonie [papieżu] iż ſobie rękę dał vciąć/ gdy mu ią niewiáſtá cáłowáłá z nabożeńſtwá BielKron 161; Ian oſmy Papież niewiáſtą będąc/ ſpráwowáłá dwie lecie y pięć mieſięcy ſtolec Papieſki. BielKron 171v; Lud poſpolity/ iáko rzemieſnicy/ niewiáſty/ wlazſzy ná mury mieyſkie bronili kámieńmi do kilká dni. BielKron 251v; Iż nie ſłuſzna rzecż krolom około rycerſkich rzecży z niewiáſthámi ſie obieráć BielKron 350; przynieſli mu ſláchetną á święthą niewiáſthę imieniem Kunegundis BielKron 360; [Kanibales] Niewiaſt nie iedzą ále ie chowáią ná płod/ á báby ku ſłużbie. BielKron 441, 8v, 10v [3 r.], 15, 20, 24 (125); KochSat B2; Amazones, Były niewiáſty które ſobie práwy cic/ álbo pierśy obrzezowáły/ áby tym ſpoſobnieyſze były ku walce. Mącz 7c; Estrix [...] Obzárła niewiáſtá/ Zárłoczká. Mącz 99d, 7c, 14a, 34c, 50b [2 r.], 87c (37); SienLek 26v, 27v [2 r.], 52 [2 r.], 58, 67v (13); RejAp [15]v, 27, 30v, 111, 165v; Widziſz onę niewiáſtę/ co gárcze przedáie GórnDworz T4v; Synu miły vcż ſie/ á ſtrzeż ſie niewiaſt HistRzym 61v, 62, 62v [2 r.]; RejPos 10v, 74, [77], 79v, 100 (43); nie ná rękách niewieśćich/ ále w rękách kápłáńſkich [...] (marg) Niewiáſtę wedle płći rozumiéy nie wedle wyſtępku z dźiewictwá. (‒) BiałKat 331, c3v marg, 13v, 18v marg, 190v; Kiedy ze wśi nábierzem/ niewiaſt od oracżow. BielSat L4, D2v; Małżeńſtwo dla tego po Láćinie zową Matrimonium, iż Niewiáſtá nawięcey przeto zá Mąż iść ma/ áby mátką byłá KuczbKat 250, 130, 320, 350, 375, 420; RejZwierc 2 [2 r.], 23, 43v [2 r.], 44, 47v; BielSpr 68; WujJud 46, 147 [3 r.], 169v [3 r.], 170 [2 r.], L16 (13); wierzymy/ iż tá Swiątość od niewiaſt nie ma być ſpráwowaná/ gdyż Apoſtoł Boży vrzędow Kośćielnych wſzyſtkim wobec niewiáſtam zákazał. WujJudConf 169v, 169v; RejPosRozpr c2v [2 r.]; iáko ſieroćił niewiaſt miecż twoy/ ták oſieroćieie nád (inne) niewiáſty mátká twoiá. BudBib 1.Reg 15/33, c2v, Gen 18/11, Ex 15/20, 38/8, Lev 21/7 (26); idź do Sárepti/ Sydońſkiego miáſtá/ A tám cie oto prziymie/ iuż iedná niewiáſtá. HistHel Bv; BiałKaz C4v; ALMAII nie dziewicę znácży/ ale młodą niewiaſtę. BudNT Ff8v, Matth 26/7, 10, Ioann 4/28, Luc 7/37, 39 (10); CzechRozm 131, 155v, 158, 196; ModrzBaz 31v [2 r.], 49 [3 r.], 51, 54v, 55, 89v [2 r.]; SkarJedn 137, 232; Oczko 11v, 15, 22v, 35v, 39v, [40]; Szat teſz męſkich niewieśćie w zakonie ſtárym vżywáć zákazowano SkarŻyw 16, 16 marg, 35 [2 r.], 70, 99, 100 [2 r.] (33); MWilkHist A3, B4 [2 r.], I, I3v, 14 (8);. StryjKron 161, 345 [2 r.], 472; CzechEp 195, 415, 417 [3 r.]; KochFr 45, 129; gdźie też złe niewiáſty rozgámi karzą/ y pokutámi rozmáitymi do polepſzenia przywodzą. ReszHoz 131; WerKaz 285, 287 [2 r.], 290 marg, 292 [2 r.], 293, 296; BielSjem 27; ArtKanc F4; BielRozm 17, 27; Sálomon Krol dwie niewieśćie bez prżyśięgi oſądźił ſpráwiedliwie GórnRozm G2v; O iáko nieſczęśliwie niewiáſty ſye rodzą/ Któré choć dobrze zyią/ przedśię ludźiom ſzkodzą. ZawJeft 22; Bellatrix – Niewiaſta biitną. Calep 127b; Praefica – Niewiaſta do oppłakania vmarłego naietą. Calep 832b, 69a, 273a, 677a [2 r.]; GostGosp 114 [2 r.]; KochFrag 46, S. Bernárd ſámym przyłożeniem y dotknieniem tey przenaświętſzey hoſtyey/ raz niewieśćie opętáney [...] zdrowie przywroćił LatHar 648, 257 [2 r.], 461, 464, 466, 476 (16); A oto niewiáſtá ktora byłá w mieśćie grzeſznicá/ [...] przynioſłá álábáſtrowy ſłoiek oleyku. WujNT Luc 7/37; podniozſzy głos niektora niewiáſtá z rzeſze/ rzekłá mu: Błogoſłáwiony żywot który ćię nośił/ y pierśi ktoreś sſał. WujNT Luc 11/27; Dobrzeć ieſt człowiekowi nie tykáć ſię niewiáſty (marg) to ieſt z żoną nie obcowáć. (–) WujNT 1. Cor 7/1, przedm 35, 37 [2 r.], Matth 5/29, 8 arg, 9/20 (735); SarnStat 797, 1262; Niech nie rownáią ſłońcá z gwiazdámi: naświętſzey mátki Bożey z innemi niewiáſtámi. SkarKaz 549b, 386a, 517b, 578b [3 r.], 579b; CiekPotr 61; GosłCast 62, 63; Nic k rzeczyć to/ gdźie ćię iuż coreczká doraſta. A ty ſię przećię ſtroiſz/ ty śrzednia niewiáſtá. ZbylPrzyg B, A2v [2 r].

V sg w funkcji apostrofy (40): O niewiaſt o wielká ieſt wiara twoia/ ſtań ſie tobie iako ty chceſs. OpecŻyw 55, 50, 78, 165v, 166; á potym widział iákoby on bog iey rzecż zatulał [...] y rzekł iey niewiáſtho pocżęłás obronicielá twego. HistAl A4v, A4; MurzNT Ioann 8/10, 20/13, 15; KrowObr 58v; Leop Luc 22/7; BibRadz Luc 13/12, Ioann 4/21; BielKron 144v; Idź iuż miła niewiáſto/ bom poznał wielką wiárę twoię RejPos [73]v, [73], 74, 75, 79v; SkarŻyw [197], 390; MWilkHist H2v [2 r.], H3, H3v; Phil Q; LatHar 720; WujNT Matth 15/28, Luc 13/12, 22/57, Ioann 4/21, 8/10 (8); SkarKaz 550b; O niewiáſto/ niewiáſto/ ſztuczné śidło młodźi/ Piérſzéy śmierći przyczyno/ káżdy ná ćię godźi/ Tyś śiatką ludołowną. Promieniem miłośći/ Wypal ſerce młodźieńcá przeraź iego kośći. GosłCast 15, 15, 27.

W połączeniu z imieniem [niewiasta + imię (13), imię + niewiasta (7)] (20): Iſch v Matiſſa Czermaka na Zidowſkyey Vliczy Jagnye nyewyeſzczye ſſkrzynky pyenyadze vkradla LibMal 1550/158, 1551/164v; Kárdynali ná Pápieſtwo obráli/ Pánią Ianową niewiáſtę/ ktora oſmym Ianem Papieżem byłá wezwaná KrowObr 31v; BibRadz Apoc 2/20; W Egipcie napirwey wymyſlono ſiać y oráć przez niewiáſtę Ceres po Grecku Izydis BielKron 8v, 22, 46v, 47, 52, 153 (8); RejAp 28v; RejPos 331v; KarnNap B; SkarŻyw 125 marg, 559 marg, 599; Phil N2; WujNT Apoc 2/20.

W połączeniu z imieniem i przydawką (19): MetrKor 59/76; a trzeczy [rąbek] czo lyepſſi przedala Annye nyewyeſczie lyezney wpaczkowye. LibMal 1553/175, 1551/165; KromRozm III E6; ZEnobia niewiáſtá ſláchetną/ wychowaná nád obycżay żeńſkiego narodu. Wyſzłá rodem s krolow Egipſkich Ptolomeuſow/ trzymáłá miáſto w Aſſyryey Pálmirę. BielKron 153v, 86, 100, 150v, 266v, 322v, 357; RejAp 30; RejPos 200, 218v; SkarŻyw 459; StryjKron 145; Iudit náwet/ boiáźliwa niewiáſtá/ mieczem krwáwym vćięłá głowę Holofernowi. OrzJan 33; LatHar 218; WujNT Cccccc2.

W połączeniu z nazwą miejscową, nazwą plemienia, narodu, wyznania lub przymiotnikiem od tych nazw (całość pełni funkcję nazwy etnicznej) [w tym: cum ai (63), cum sb w apozycji (7), z + G sb (4), u + G sb (3), z corek + ai (2), z krain + ai (1), z ziem + ai (2); niewiasta + określenie (66), określenie + niewiasta (16)] (82): BierRaj 18v, 19v; Iezus miły vchodziwſſy ſie z drogi nad ſtudnią odpocżywá/ rozmáwiaiątz z niewiaſtą Samarytánką. OpecŻyw 49, 49, 49v, 54v, 62; TarDuch B4v; MurzNT 78v [3 r.]; KrowObr 58v; Leop Ex 2/7, Act 17/12; Sámſon ſzedł do Támnathy/ á vyzrał thám niewiáſthę z corek Filiſtyńſkich. BibRadz Iudic 14/1, Ex 1/16, Num 31/9, Iudic 14/2, 3, I 148v (13); Gdy ſie lud Rzymſki zebrał/ potkali ſie s Sábiniany/ á w ten cżás niewiáſty Rzymſkie nie dawno pobráne weſzły śmiele miedzy woyſká BielKron 100, 43 [2 r.], 53, 71v [2 r.], 78v, 99 (15); Mącz 13d, 181b; RejPos [73], [73]v, 113; BiałKat 18v; RejZwierc 125; BielSpr 68 marg; CzechRozm 83v; SkarŻyw 101, 131, 477, 482 [2 r.], 518; StryjKron A6, 125; Calep 924b, 1067a; LatHar 155, 236, [537], 585; niewiáſtá (marg) niektora. G. (–) Chánáneyſka wyſzedſzy z onych kráiow záwołáłá/ mowiąc mu: Zmiłuy ſię nádemną Pánie Synu Dawidów WujNT Matth 15/22, przedm 36, Matth 15 arg, Mar 7 arg, 7/26, Ioann 4/7 (12); SarnStat 519, 926; SkarKaz, 454b; SkarKazSej 669a.

W połączeniu z przydawką rzeczownikową w apozycji (wyraz „niewiasta” nie jest konieczny dla sensu) [niewiasta + przydawka (14), przydawka + niewiasta (3); w tym: niewiasta wdowa (7), niewiasta siostra (5)] (17): KrowObr 104v, 223, 232; zaſz nie mamy mocy wodzić z ſobą ſioſtry niewiáſty/ iáko y drudzy Apoſthołowie Leop 1.Cor 9/5, 3.Reg 3/16, Luc 4/26; BibRadz Ios 6/22, 2.Reg 20/3; BielSat C2; Cżytamy też że y niewiáſty wdowy ſłużyły w pirwſzym koſciele RejPosRozpr c2v; á oto niewiáſta założnicá iego leżáłá v drzwi domowych BudBib Iudic 19/27, 3.Reg 17/9, 10; SkarŻyw 125; WujNT Luc 4/26, 1.Cor 9/5, s. 599.

W połączeniu z przydawką określającą stan społeczny [niewiasta + przydawka (4), przydawka + niewiasta (1)] (5): Vſtáwili też/ áby niewiáſty ſlácheckie/ ktore były záchowáne żywo/ były wolno puſzcżone BielKron 60, 276v; SkarŻyw 310 marg, 435; WujNT Act 17/4.

W połączeniu z wyrazami: „rodzić” itp, „począć” (70): ieſtli ona niewiaſta przed pocżęciem była blada/ á po pocżęciu rumiana na liczu/ znak ieſt iże z ſynem chodzi. FalZioł V 15, V llv, 15 [3 r.], 18d, 24, 24v (15); RejPs 71v; Niewiaſta będzie zbawiona przes rodzenie/ vczciwych dziatek SeklKat L; HistAl A4, A4v, H3, M8; MurzNT Luc 7/28; GliczKsiąż C3; GroicPorz mm2; KrowObr 67v; Leop 1.Esdr 10/44, 4.Esdr 5/8; BibRadz Lev 12 arg, 2, 7, Ier 30/6, 3.Esdr 4/15; Pigmei/ ſą w Indiey ludzye máluſkiey vrody y nie długo trwáią/ niewiáſty piątego roku rodzą á oſmego ſie ſtárzeią BielKron 8v; ná Szpitálſkiey vlicy druga niewiáſtá vrodźiłá poſpołu y wężá y dzyećię BielKron 399v, 37v [2 r.], 192, 301v, 363v, 399v; RejPos 5v, 125v; SkarŻyw 111, 260, 262, 480; Niewiáſtá gdy rodźi/ ſmętek ma/ iż przyſzłá godźiná iey CzechEp 23, 293; LatHar 126; WujNT Ioann 16/21. Cf »narodzony z niewiasty«, »niewiasta rodząca«.

W połączeniach szeregowych (36): LibLeg 11/64; W myeſcye też mąż/ nyewyáſtá/ ſtáry/ młodj/ kupyec/ rzemyeſlnik/ robotnik/ oracz/ rożne mycyſcá/ doſtoyeńſtwá/ y powinowátſtwá máyą KromRozm III F7v; GroicPorz C2, tv, x4; Abowiem ták ſwięty Páweł nápiſał [...] nieieſt/ áni obrzezány/ áni nieobrzezány/ áni dziewicá/ áni małżonek/ áni męſztzyzná áni niewiáſtá/ ále nowe odrodzenie w Pánu Iezu Kryſtuſie. KrowObr 139v, 179v [2 r.], 202v; RejWiz 163; Leop Iudic 9/51, Ier 44/20; RejFig Cc7; RejZwierz 13v; BibRadz Deut 32/12, 1.Reg 15/3, 22/19, Ier 41/16; BielKron 79v; RejPos 57v, 192; BiałKat 33v; BudBib Ios 8/35, Ier 40/7; ModrzBaz 142; SkarŻyw 310, 481; OrzJan 20; WujNT przedm 40, s. 47, Act 1/14, s. 701 marg; SarnStat 642; z onego drobniuchnego źiarnká [...] rodźi ſię robaczek co iedwab z śiebie wije/ y ktory wſzytkie krole/ pány y niewiáſty y ołtarze ozdabia SkarKaz 84a; SkarKazSej 668a, 687b.

W przeciwstawieniach: »niewiasta... wszyscy filozofowie, mędrzec, żona« (3): Gdy ieden lotrzik Pitagory poſłuchał y rzekł, radnieybych wolał z niewiaſtami niż z mędrci opczowanie mieć BielŻyw 32; BiałKaz D4; To mieyſce tłumácze Brzeſcy y Budny zá niemi zfáłſzowáli: przełożywſzy/ z żonámi/ miáſto z niewiáſtámi. WujNT 397.

[Ze względu na płeć] »niewiasta... mąż (34), otrok (11), mężczyzna (10), człowiek« (56): FalZioł V 113; BielŻyw 75, 137; niewiáſty we wſzytkim ſą mgłeyſzego przyrodzenia niż mężowie GlabGad M, A7v [2 r.], A8v [2 r.], B3v, C3v, D4 (13); RejZwierz 13v; BibRadz I 113c marg, Eccle 7/29; BielKron 9v, 13, 27, 36v, 261 (9); SienLek 26v, 27, 27v, 74, 77 (7); kiedy ieſt mężcżyzná/ niewiáſtá niechay nie krzći. KuczbKat 130 marg; BudBib C2v [2 r.], Deut 22/5, Eccle 7/28[29]; BudNT 1.Cor 11/8 [2 r.], 13 [15]; SkarŻyw 152, 309, 341, 508, 559; iż mąż gdyby włoſy zápuſzczał/ ieſt mu ku zelżywośći: lecz niewiáſtá ieſli zápuśći włoſy ieſt iey ku obwale WujNT 1.Cor 11/15, 11 arg, 5, 8 [2 r.], 9 [2 r.], Yyyyy3v.

W porównaniach (27):

Jako comparatum (2): BibRadz Eccli 26/29; STárſzego nie fukay: ále iáko oycá nápominay: młodſze/ iáko bráćią: Stárſze niewiáſty, iáko mátki: młodſze/ iáko śioſtry z wſzeláką czyſtośćią. WujNT 1 Tim 5/2.

Jako comparandum (25): Trudnać bárdzo rzecż vboſtwo/ Trudnych rzecżj wielkie mnoſtwo. Ale nic nietrudnieyſzego/ Y ku znoſzeniu ćieżſzego: Iáko niewiáſtá ſwey woley/ Nie naydzie rownia złośći iey. BierEz B4v; OpecŻyw 55v; GlabGad B2; gdźye Kácerze przyrownawa nyerządnym nyewyáſtom ktore ſſátámi/ złotem y rozmáitemi przypráwámi plugáwoſć ſwoyę ozdabyáyą. KromRozm I M2v; KrowObr 143; Bo obiecał [Bóg] s tey zyemie mądrego możnego Wyiąć/ gdzye lekce ważą ſwięte imię iego/ Ze práwie by niewiáſty będą ie rządzili/ A tákże y bronili/ tákże y ſądzili. RejWiz 173; Leop Ier 3/20; BielKron 163v, 259v; Proiicere se in muliebres fletus, Roſpłákáć ſie yákoby niewiáſtá. Mącz 162d; OrzQuin A4v; RejAp 79, 79v, 80 [2 r.]; GórnDworz Y7; RejPos 317; RejZwierc 188v; Gdy ná plácu poſtáwiſz páchołká nie zwycżáynego/ iákoby niewiáſtę poſtáwił. BielSpr b3; że w ięzyku Hywreyſkiem/ to ſłowo Izrael/ gdy znacży ziemię Izraelſką/ tedy bywa ták oniem mowá/ iako o niewieście BudBib c3, Ier 6/2; StryjKron A6; LatHar 368; WujNT 194; RybWit B3v.

W objaśnieniu alegorii (2): Ci ſą/ ktorzy z niewiáſtámi/ tho ieſt/ z niewiernymi/ y Syny Dijabelſkimi/ y náukámi ich fałſzywymi nie ſą pomázáni: abowiem dziewice ſą KrowObr 229; Opuść świát przez dobrowolne vboſtwo y vkázuy iże dwié niewieśćie/ to ieſt rozlicżne grzechy ćieleſnie máią być poddáne pod rozum HistRzym 73.

W charakterystycznych połączeniach: niewiasta bałwochwalska, blada, błąkająca się, błogosławiona, bogata, bogobojna (bojąca się Pana Boga) (2), bojaźliwa, bolejąca, brodata, chciwa, chędoga, (ochędożna) (2), chora (schorzała) (3), chuda (2), chytra, cierpiąca krwotok (krwawą a, przyrodzoną niemoc, płynienie krwie, upławy) (5), (nie)cnotliwa, cudna (najcudniejsza) (4), cudza (2), cudzołożąca (na cudzołostwie pojmana a, zachwycona, a. uchwycona) (6), (barzo) dobra (3), dzisiejsza, dziwna, głupia, gruba, (jawno)grzeszna (5), łakoma (2), mająca czerwoną a. przyrodzoną niemoc (2), marna, mdła (2), męskiego serca, miła (4), mizerna (3), młoda (2), mocna (mocniejsza) (3), modląca się, nabożna (7), naga, najemna, nawrocona, nieduża, niegodna, nieszczęśliwa (nieszczęsna, nanieszczęśniejsza) (3), niewstydliwa (5), obca (3), obłudna (2), obżarta, ochotna, okrutna, opętana (2), osiadła, pieszczona, (bardzo) piękna (napiękniejsza) (14), płacząca (2), płynąca miesęczną a. przyrodzoną krwią (2), (nie)pobożna (3), poczciwa (poćciwa, poczliwa) (4), porzucona, postronna, prędka, prorokująca, prosta (2), od Boga przeklęta, przychodna, psotliwa (2), pyszna, robotna, rozkoszna (5), rozgniewana, roztropna (7), rozwiedziona, samopasna, skażona, skurczona (3), skuszona, (barzo) smętna (2), smutna, sromieźliwa, stała, stara (starsza) (7), straszliwa, swarliwa, szalona (3), szlachetna (3), śmiała, śpiąca, śrzednia, świecka, święta (7), twarda, uboga, chędogo a. pięknie ubrana (w ubierze ochędożnym) (4), uczciwa (5), nic nie umiejąca, umiejętna, umierająca, urodziwa (2), od krwotoku uzdrowiona, wielka, wielmożna, wieszcza, (nie)wolna (3), wrzaskliwa, wściekła, wymowna, wzgardzona (2), zacna, zakazana, zamordowana, zbolała, zgodna, zła (8), złościwa, dawno zmarła; niewiasta z daleka, z mieszczan, z pospolstwa, z rzesze, z tłuszczej (2); niewiasty chwała, chytrość, corka (4), mąż, miecz, miłość (2), mowa, myśli, nabożeństwo, namowa, narzekanie, niemoc, niewstyd, objawienie, oczyszczenie (2), ojciec, osoba, piękność, płacz (3), pocieszenie, poczet, powieść (2), pozyskanie (2), pożądliwości, przeklęcie (2), przezwisko, przyjaźń, przypadłości, rantuch, ręce, serce (2), słowa (4), spracowanie, stałość (2), strona, syn, (6), towarzystwo, towarzysz, twarz, ubior, uspokojenie, widzenie, wola, wysłuchanie, zapłata, zdradzenie, zemdlenie, zwyczaj; niewiasty nie (do)tykać się (3), strzec się (2); niewieście babić; niewiastę karać (2), naprawić (2), zabić (3), zwodzić (zwieść) (4).

Przysłowia: Gdźie ſą niewiáſty/ tám bywa ſwárzenie. March1 A3; March3 T8v.

Kto śię niewiáſtom da rządzić/ Ten ći nie może mądry być BierEz Mv.

Mulieri ne credas ne mortuae quidem, Nie wierz niewieście by też y martwa byłá. Mącz 235d.

To pewna/ że ſie niewiáſty do kądźiele vrodźiły ModrzBaz 49.

Fraza: »błogosławiona(ś) (a. (na)błogosławieńsza, a. pożegnana) (ty) między niewiastami, nad wszytki niewiasty« = benedicta (tu) inter mulieres Vulg; benedicta tu prae mulieribus omnibus a. in mulieribus PolAnt [szyk zmienny] (36:1): OpecŻyw 8, 147; PatKaz I 8, 8v; SeklKat Cv; O błogoſłáwionaſz ieſt iuż miedzy niewiáſtámi/ Iahel żoná cna Haber Cynei corá z námi LubPs hhv; KrowObr 152v; Leop Iudic 5/24, Luc 1/28; BielKron 136, 343v; RejPos 13v, 79v, 199, [269]v, 271 (7); BiałKat 231; Błogoſłáwioná ty ieſteś corko nád wſzytki niewiáſty ná ziemi BudBib Iudith 13/22[23]; BudNT Luc I/38[42]; SkarŻyw 112 [2 r.], 393, 560; y dał iey [Cesarz] imię Helená/ iáko y pierwſzey Ceſárzowey ſwoiey/ y błogołáwił iey Pátriarcha/ mowiąc: Błogosłáwionaś ty miedzy Niewiáſtámi Ruſkimi StryjKron 125; Bądź pozdrowioná Pánno, ieſteś łáſki pełná/ Tyś miedzy niewiáſtámi ieſt błogosłáwioná. ArtKanc A3v, A8; LatHar 7, 404, 465, 476, 530; záwołáłá [Elżbieta] głoſem wielkim/ y rzekłá: Błogoſłáwionáś ty miedzy niewiáſtámi y błogoſłáwiony owoc żywotá twego. WujNT Luc 1/42, Luc 1/ 28, s. 242; SkarKaz 576.
Zwroty: »z niewiastą mieszkać, żyć« [szyk zmienny] (4:1): on na tho vpomynanye nycz nyedbal a przedſzią sthą nyewyaſtha myeſzkal LibMal 1554/193; BielKron 78v, 201, 325v; RejPos 346.

»w niewiastę się obracać« = nabierać cech kobiecych (1): Cinaedus ‒ Niewieſzcziuch, ten ktori ſie wniewiaſtę obracą. Calep 194b.

»niewiastą się opętać« (1): yeſli inácżey obchodzić ſye będzye á ledá nyewyáſtą ſye opęta [...] zoſſalony á vmotány iedwabnym Wenuſem/ ledá yáką porwie: ſynom á dzyecyom ſwoim [...] takye pyątno przypali/ ktorego nigdy/ [...] wygłádzić nye będzye mogł. GliczKsiąż Bv.

»rozmiłować się niewiasty« = adamare mulierem PolAnt (2): Záś potym [Samson] rozmiłował ſię niewiáſty [dilexit mulierem] [...] á imię iey Delilá. BudBib Iudic 16/4, 3. Reg 11/1.

»sypiać z niewiastami« (1): [Heli] słyſzał wſzytko co cżynili ſynowie iego wſzemu Izráelowi/ y iáko ſypiáli z niewiáſtámi [cubarent cum mulieribus] ſtrzegącemi v wchodu namiotu zgromádzenia. BudBib 1.Reg 2/22.

»uznać niewiastę« = eufem. mieć stosunek cielesny (1): Cognoscere mulierem pro coire, Vznáć niewiáſtę. Mącz 250d.

Wyrażenia: mit. »amazońskie, Amazones niewiasty« [szyk 2:1] (2:1): Iż tham pierwey bydliłi Amazones niewiaſti [mulieres,quae Amazones dicuntur] ktore na on cas były na poſtrach wſzemu ſwiatu. MiechGlab 36, 64; BielKron 297.

»brzemienna (a. brzemionna) niewiasta« = gravida mulier Mącz; infantaria Calep; in utero habens, praegnans Vulg [szyk 19:13] (32): day też wſſitkym krzeſcyanſkym brzemyennim nyewyaſtam weſole oglyαdanye porodzenya ſwego BierRaj 19v; A tak około cżterdzieſci niedziel od pocżęcia przychodzą ti znaki na brzemienną niewiaſtę; kthore vkazuią richłe porodzenie dziecięcia FalZioł V 16a, I 107a, IV 36b, 49b, 54e, d (15); gdy brzemienna niewiaſta barzo ſłono iada tedy ono dziecie będzie miało blade paznochty GlabGad P3v, G3v; GroicPorz ii, mm2v; KrowObr 68v; ktora [Dyjana] záſię bábiłá mátce nád brátem Apollinem/przeto rzecżoná byłá bogini brzemiennych niewiaſt. BielKron 20v, 44v, 82; Mącz 55a, 149c, 205a; BudBib 4.Esdr 16/39; CzechRozm 141; Calep 531b; WujNT Mar 13/17, 1.Thes 5/3.

»ciężka [= ciężarna, brzemienna] niewiasta« (2): gdy iuż cięſzka niewiaſta przychodzi ku ſamemu porodzeniu/ tedy ma być poſilona iaką dobrą potrawką FalZioł V 19b, IV 34c.

»niewiasta czarowna« = czarownica (1): Matacże tho s korzenia miecżykowego albo koſaćczowego vformuią iakoby cżłowieka/ á zaſię do ziemie w ſadzą á tak dadzą roſć/ potym zaſię ten ſtroy wyijmą á thym ludzi ſzalą dla pienędzy [!] á wżdy niewiaſtham cżarownym j babam z dijabły ſie obieraiączym/ nie cięſzko dać za ieden ktory złothy by go iedno mogła doſtać FalZioł I 86d.

»gościnna niewiasta« = prawdopodobnie prostytutka [szyk 1:1] (2): A gdy go ſtroże vchwyćili/ pytáli go gdzye idzye/ powiedzyał do gośćinnych niewiaſt. BielKron 169, 418.

»niewiasta mężna« = virago Calep, Cn; viracia uxor Cn (2): Virago, Mulier fortis, quae viro similis sit et virilia opera faciat. ‒ Niewiaſta mezna. Calep 1127a; NIewiáſtę mężną y ktoż naydźie? [Mulierem fortem quis inveniet? Vulg Prov 31/10] LatHar 461.

»miesięczna niewiasta« = menstruata PolAnt [szyk 1:1] (2): iż Rzymiánie zákazáli iednego cżáſu Zydom ſwięćić Soboty/ áby ſie też nieobrzázowáli/ áby też z mieſięcżnymi niewiáſtámi przebywáli. BielKron 463v; BudBib Bar 6/28.

»mleko niewiasty« (2): FalZioł V 33b; Cżemu mleko niewiaſt cżarnawych zdrowſze bywa niżli białych. GlabGad H5.

»narodzony (a. urodzony) z niewiasty« = natus de muliere PolAnt, Vulg; de muliere procreatus HistAl [szyk 9:2] (11): HistAl F5; BibRadz Iob 14/1; KuczbKat 430; Cżłowiek vrodzony z niewiáſty krotkie (ma) dni/ á pełen fráſunku. BudBib Iob 14/1 [przekład tego samego tekstu BibRadz, KuczbKat, BiałKaz], Iob 15/14; BiałKaz B4; BudNT Matth 11/11; CzechEp 243; nie powſtał miedzy národzonemi z niewiaſt więtſzy nád Ianá Krzćićielá WujNT Matth 11/11, Luc 7/28; SarnStat 643.

»nędzna [ = godna pożałowania] niewiasta« [szyk 17:1] (18): GliczKsiąż C2v; RejZwierz 37v; Abowiem ſłuchay á bierz przykład co tu Ewányeliſtá o tey nędzney niewieſcie [Marii Magdalenie] piſze. RejPos 309v, 101v, 200, 218v, 256v [2 r.], 257 [2 r.] (16).

»nieczysta [ = bezwstydna] niewiasta« [szyk 2:2] (4): KrowObr 58, 234; Cżemuſz tedy zakonowi ná niewiáſty ſkáżone/ y niecżyſte dánemu/ ty Pánno bez ſkázy podlegaſz SkarŻyw 112; WerKaz 299.

»nienawidzenie niewiast« (1): Miſogynia, odium mulierum – Nienawidzenie niewiaſt. Calep 666a.

»niewiasta niepłodna« [szyk 5:3] (8) : OpecŻyw 3v; wſtharym zakonye kozda nyeuyaſta była wzgardzona nyeplodna PatKaz II 86, 63v, 76; FalZioł I 7c, IV 5b, V 34d; że nyepłodne nyewyáſty/ áby yedno płod myáły nyewyedzyeć coby ná to wyłożyły GliczKsiąż C4.

»nierządna niewiasta« = meretrix PolAnt, Mącz, Modrz, JanStat, Cn; prostibulum Mącz; meretricia a. fornicaria mulier Vulg; femina propudiosa Cn [szyk 24:13] (37): ListRzeź w. 11, 28; SeklKat K3; KromRozm I E, M2v; KromRozm III E6; Z ktorego obycżáyu á roſkazánya Bożego poſzły práwá y ſtátutá o poymowányu żon właſnych. [...] áby ten cżłowiek/ ktory płodu prágnye/ miał ſwoyę właſną oddáną małżonkę/ á miłoſnic ſobye nyewyaſt yákich nyerządnych nyechował. GliczKsiąż B6v, B8v; KrowObr 26; Leop Eccli 41/25, Ez 16/30; BibRadz Deut 23/17, 18, I 113d marg; BielKron 46v, 216v, 219; Mącz 134e, 200c [2 r.], 218a [2 r.], 413d; Pan mowił onym wymyſlácżom zakonnym onym Fárizeuſzom: Iż iáwnogrzeſznicy á nierządne niewiáſty vprzedzą was do kroleſtliwá niebieſkiego. RejAp 43; RejPos 192; KuczbKat 320 [2 r.]; ModrzBaz 142; SkarŻyw 117, 310; StryjKron 145; WerKaz 297, 298, 299; gdy mátkę iego názowie nierządną niewiáſtą/ á tego nie dowiedźie co twiérdźił SarnStat 238, 643; KlonWor 62.

»nieuczciwa [ = nierządna, rozpustna] niewiasta« = scortum Vulg (4): Leop Prov 6/26; W obozye [...] przełożeni [...] w wánnach ſiedząc z nieucżćiwemi ſie niewáſtámi [!] obłapiali iáwnie BielKron 398v; SkarŻyw 200; LatHar 116.

»niewstydliwa [ = nierządna, rozpustna] niewiasta« = fornicaria mulier Vulg [szyk 5:2] (7): BibRadz Eccli 29; BielKron 375; RejPos 186, [226], 260; BudBib 4. Esdr 16/50; [św. Dunstanus] zgromił onę niewſtydliwą niewiáſtę/ y brzydził ſię wſzetecżnośćią iey. SkarŻyw 509.

»niewiasta plugawa [ = bezwstydna, niemoralna]« [szyk 2:2] (4): KrowObr 58 [2 r.], 143; Niewiáſtá plugáwa Cieplice nálázłá. Oczko [42 ]v.

»podejrzana [ = prawdopodobnie nierządna, rozpustna] niewiasta« (1): A ktorzyby żon właſnych mieć niechćieli/ áby podeyrzánych niewiaſt w domiech ſwoich niechowáli/ y niemięſſkáli ſnimi. KrowObr 233v.

»niewiasta rodząca« = in utero habens Vulg [szyk 6:3] (9): FalZioł V 24, 28v, 30v; KrowObr 187; Lucina, Bogini Iuno która rodzącym niewiáſtóm ná pomocy być v pogáńſtwá byłá wierzona. Mącz 201b, 151c; LatHar 368; WujNT Ioann 16 arg, 1.Thess 5/3.

»niewiasta rzewliwa« = płaczka (1): Tho mowi Pan zaſtępow/ Vpátrzćie/ á wzowćie niewiaſt rzewliwych [vocate lamentatrices]/áby przyſſly Leop Ier 9/17.

»sąsiedzka niewiasta« = sąsiadka (1): mátce kożdey [Bóg] przydał pyersi/ y záraz pokármem opatrzył/ áby płod nye dokłádáyąc ſie cudzych á ſąſieckich nyewyaſt myał yáko z właſnego á ſwego żyẃność y wychowánye. GliczKsiąż D2v.

»stara (a. starsza) niewiasta« = vetula Mącz; anus Vulg [szyk 3:3] (6): LibMal 1547/127v; BielKron 134, 385v; Mącz 491a; Tákże ſtáre niewiáſty/ w vbierze ktory świętym przyſtoi/ áby były niepotwarliwe/ nie opiłe: ná dobre vczące WujNT Tit 2/3, 1.Tim 5/2.

»swowolna [= nierządna, rozpustna] niewiasta« = scortum Vulg; mulier immoderata Mącz [szyk 13:4] (17): March1 A3; KrowObr 137; Mąż ktory miłnie mądrość/ rozweſela oycá ſwoiego: ále ktory żywi ſwowolne niewiáſty/ vtráći máiętność. Leop Prov 29/3, Prov 7/10; BielKron 20 [2 r.], 52; Mącz 228e; RejAp 27; RejPos [226], 260, 260v, 307v, 345v, 346; RejZwierc 33v marg, Bbb.

»niewiasta wszeteczna [= nierządna, rozpustna]« = mulier meretricia, scortum PolAnt [szyk 6:4] (10): GliczKsiąż B8v; záchodź w drogę niewieśćie wſzeteczney/ ábyś ſnadź nie wpadł w śidło iey. BibRadz Eccli 9/3, Prov 9 arg. Eccli 9/6; BielKron 375; BudBib Iudic 16/1, Eccli 9/3, 6; SkarŻyw 106 [2 r.].

»zakazana [= nierządna] niewiasta« (1): Incesto, Swą wolą á kureſtwo płodźić s zakazánémi niewiáſtámi. Mącz 50c.

»zakonna niewiasta« = zakonnica (1): Gdy co do vſzu iego o nich przyſzło: ná ſtronie ie zebráwſzy/ karały vpominał. toſz cżynił y z zákonnemi niewiáſtámi. SkarŻyw 310.

»zbytnia niewiasta« = rozpustna niewiasta (1): Klaudia ktorą ludzye mieli zá zbytnią niewiáſtę dla iey ochędożnośći/ gdy iecháłá do mátki po Tybrze rzece/ záwzyęłá [!] z łodżyą ták iż iey kilká ſet ludzi nie mogło ſciągnąć BielKron 25.

Zestawienia: n-pers »Jan Niewiasta« = Joanna papieżyca (1): Papież Rzymſki Mikołay pierwſzy/ A po Ianie Niewieśćie trzeći/ roku od Chriſtuſa 859. piſał do nich łágodnymi słowy StryjKron 100.

»młoda niewiasta« = narzeczona; panna młoda (1): Sponsa, młoda nyevyasta BartBydg 148b.

Szeregi: »niewiasta, (a(l)bo) biała głowa« [szyk 2:1] (3): taka vrina v białych głow v niewiaſt widziana [...] cżyſcienie znamionuie. FalZioł V 6v; Regnata feminis gens, Od niewiaſt/ álbo przes białe głowy rządzona. Mącz 350a; CzechRozm 161.

»(tak) chłop i (jako) niewiasta« [szyk 4:2] (6): BielKron 434v; GrzegRóżn 12; WujJud 178; MWilkHist E4; GDyż wiele chłopów y niewiaſt [plures laici et mulieres JanStat 1095] z źiem Mázoweckich/ y z innych źiem króleſtwá náſzégo/ do Sląſká y do Prus czáſu żniwá zwykli przechodźić SarnStat 519 [idem] 926. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»(tak) dziateczki (jako) i niewiasty« = parvuli et mulieres PolAnt [szyk 1:1] (2): BudBib Esth 3/13; Niewiáſty y Dziateczki iáko trzodę do Litwy z łupámi wygnáli. StryjKron 320. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»niewiasty i dziatki; niewiasty z dziatkami« = uxores et parvuli PolAnt; mulieres et parvuli Vulg [szyk 6:3] (8;1): BibRadz Num 31/9; BielKron 273; RejZwierc 261v; SkarŻyw 303; ták [Niemcy] pobrawſzy niewiáſty y dziatki Zamek ſpalili StryjKron 309, 308, 309; A tych ktorzy iedli byłá liczbá/ pięć tyśięcy mężow/ oprocz niewiaſt y dźiatek. WujNT Matth 14/21, Matth 15/38. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»niewiasty, (i) dzieci; niewiasty (i) z dziećmi« = mulieres et pueri Miech, PolAnt; mulieres et filii Vulg [szyk 8:6] (10;4): MiechGlab 17, 31; MurzNT Matth 14/21; Leop 2.Mach 12/21; SZkánderbek Aſzemleká z woyſkiem gdy pogromił/ Tureckiego Hetmáná/ áż do miáſtá gonił. Wybieżáły niewiáſty/ y z dziećmi máłemi/ Proſząe o miłoſierdzie pádáły/ przed nimi. RejZwierz 21v; BielKron 30v [2 r.], 43, 47, 292; SkarŻyw 46, 501; SkarKaz 416b; SkarKazSej 677a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»niewiasta albo (i) dzieweczka« [szyk 1:1] (2): Mącz 133a; Ludźie proznujący [...] dźiewecżek y niewiaſt [puellas et matronas] vcżćiwych pod zasłoną tańcu ábo iákiey inſzey gry do śiebie proſzą ModrzBaz 36v.

»(tak) niewiasta, (i, abo, jako) dziewka« [szyk 5:5] (10): FalZioł IV 37b; BielKron 65v, 129v, 152, 185, 320v; bo v látinów foemina, thák dźiewkę iáko y niewiáſtę známienuie SienLek Ttt [3 r.]; Niewiáſtá/dziewká/ wnidzie ná gorę by kozá/ Nie trzebá iey podſtáwka/ koniá/ áni wozá. BielSjem 17.

»lud i niewiasty« = populus et mulieres PolAnt, Vulg [szyk 5:1] (6); MurzNT Luc 23/27; Tedy ſſlá zá nim [Jezusem] wielką tłuſſcża ludu/ y niewiaſt: ktore rzewno płákáły y lámentowáły nád nim. Leop Luc 23/27, Ier 44/24; BibRadz Gen 14/16; LatHar 724; WujNT Luc 23/27.

»niewiasta a (albo) matka« [szyk 1:1] (2); FalZioł V 28; Kthora tho niewiáſtá á mátká iey/ z wielkim ſtráchem á z wielką pokorą przyſzłá do Páná náſzego RejPos [73]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»(ani, chocia, nie tylko, jako, i, tak) mąż, (i, albo, jako (i), ani, ale (też) i, a, chocia, tak (i)) niewiasta; od męża (aż) do niewiasty; mąż z niewiastą« = masculus et femina HistAl; (nec) vir (nec, ac, vel, et) mulier; a viro (et) usque ad mulierem Vulg, PolAnt [szyk 60:3] (58;3;2): PatKaz III 89, 89v, 138v; HistJóz B4v; HistAl 110v; KrowObr 184, 221v, 222 [2 r.]; Tedy przynioſl Ezdrás Biſkup zakon wſſyſthkiemu mnoſtwu ich od mężá áż do niewiáſthy Leop 3.Esdr 9/40, Ex 35/29, 36/6, Iudic 9/49, 3.Esdr 9/41, Mar 10/6 (9); BibRadz Ex 35/22, Ios 6/21, Iudic 9/49, 51, Esth 4/11, Act 5/14, 9/2; włoſy około głowy [Nigryte] noſzą plećione ták mężowie iáko niewiáſty. BielKron 450v, 261, 456; BiałKat 190v; GrzegŚm 59; WujJud 144; BudBib e2v, Deut 17/2, 5 [2 r.], 1.Reg 22 /19, 4/11; BudNT Act 22/4; A gdy vwierzyli Filippowi wdźięcznie opowiádáiącemu te rzecży/ ktore ku kroleſtwu BOżemu należą/ [...] tedy byli nurzáni y mężowie y niewiáſty CzechRozm 258, 28, 33v, 78, 158, 159v; SkarŻyw 114, 206, 259 [2 r.], 363, 502, 519; CzechEp 338;285; WujNT Act 5/14, 8/3, 12, 9/2, 17/12 (9); SkarKazSej 668b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 10 r.; w przeciwstawieniach 34 r.]

»jako niewiasty, tak też i mężczyński stan« (1): thvdzyeſzh wzyantho lyvdv zakonv naſchego Berzermanſkyego wnyewolyą. yako nyewyaſth thak theſzh y Meſczinſkyego ſtanv trzidzyeſczy y dwoye LibLeg 11/14v.

»(tak) (jako) mężczyzna i (jako (i), tak i, ani) niewiasta« = masculus et (neque) femina Vulg, PolAnt [szyk 16:2] (18): Ieſli ſám męſztzyzná ieſt tzłowiek/ tzyli teſz y niewiáſtá ieſt tzłowiek? KrowObr 202v, 201, 202 [2 r.], 202v [2 r.]; Leop Gen 1/27; BibRadz Gen 1/27, I 2b marg, Gen 5/2; BielKron 261; SienLek 58; Oczko 22v; SkarŻyw 211; StryjKron 140; Aleć od początku ſtworzenia mężczyznę y niewiáſtę vczynił ie Bog WujNT Mar 10/6, Matth 19/4, Gal 3/28. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.; w przeciwstawieniach 10 r.]

»(tak) otrok, (jako i) niewiasta« (2): Cżemu tak v otrokow iako j niewiaſt głos ſie mieni w pewnych leciech GlabGad C8, C8. [Ponadto w przeciwstawieniach 11 r.]

»pani i (a, albo) niewiasta« [szyk 4:3] (7): OpecŻyw 158v; Poczyna ſie tractat O rodzeniu człowieczym [...] tudzieſz o przygodach y o rozmagitych przypadłoſciach Pań y niewiaſt FalZioł V 15v, I 127a, V 18v, 24, 28; RejPos [308]v.

»niewiasta i (albo) panienka« (2): Były tám w tey rzece niewiáſty álbo pánienki bárzo piękne [Erantque in eodem flumine mulieres speciosissimae]/ ktore miáły włoſy ſlicżne áż do kostek. HistAl M3; PowodPr 10.

»niewiasta i (albo) panna« = mulier et virgo Vulg [szyk 1:1] (2): GroicPorz 114; Takieſz niewiáſtá kthora męża nie ma/ y pánná/ myſli co Páńſkiego ieſt/ żeby byłá ſwiętą y ćiáłem y duchem. Leop 1.Cor 7/34.

»żona a niewiasta« (1): Azaſz ſie nie ma cżym roſkocháć pocżćiwa żoná á pocżćiwa niewiáſtá/ ktora ſie záchowywa wedle woley ſwiętey tego Páná RejPos 175v. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.]

W przen (130): BielKom B6; Ci ſą/ ktorzy z niewiáſtámi/ pomázáni nie ſą [cum mulieribus non sunt coinquinati PolAnt Apoc 14/4] ábowiem dziewice ſą: ći Báránká náſláduią/ gdziekolwiek idzie. KrowObr 229 [przekład tego samego tekstu RejAp (2), WerKaz, WujNT ], 58 [2 r.]; A miedzy nimi biega niewiáſtá odrána/ Chuda/ bládá/ ſtráſzliwa/ ſzpetnie oſzemłána/ A w ręku márną koſę ták ſtráſzliwą nośi/ Ze ią ony nędzniki iáko trawę kośi. RejWiz 82v; RejAp 117, 118v; WerKaz 293, WujNT Apoc 14/4.
a) Występująca w Apokalipsie postać niewiasty obleczonej w słońce, w koronie z gwiazd dwunastu interpretowana jako Matka Boska lub Kościół (65): OpecŻyw 180, 186v; O ktorey [Maryjej Pannie] rzekl Szwyąty Jan w apacalipsi [!] dwunaſtego capitulum Nyenyaſta obleczona ſlonczem a myeſyącz pod nogamy yey a na glonyo yey korona zgwyaſzd dwanaſzczye PatKaz III 132; Leop Apoc 12/15, 16, 17; Támże kłádzie iż widział niewiáſtę otocżoną ſłońcem/ á mieſiąc pod nogámi iey/ á gwiazdy ná głowie iey/ to ieſt oblubienicę á Koſcioł ſwięty iego RejAp BB4v; Záwżdyć tá [...] niewiáſtá á ten vćiſniony Koſcioł Páńſki para á tuła ſie po tey obłędliwey puſzcży ſwiátá tego RejAp 100v; Iuż wiemy co ieſt ſmok/ iuż też wiemy co tho ieſt zá niewiáſtá co porodziłá tego ſyná/ ábowiem Koſcioł ſwięty Krześćiáńſki/ w ktorym ſie dawno y zácżął y zyawił then ſwięty ſyn Pan á zbáwiciel náſz RejAp 103v; Po Apoſtolech záſię wiemy iákie Kácerze/ iákie bluźnirze wzburzał [smok] przećiwko tej niewieſcie ſwiętey RejAp 104, BB4 marg, CC2v [2 r.], 98v, 99 [8 r.], 99v (45); Koronká záſię tey Pánny/ przezwiſko ſwoie zdawná ma/ od korony/ drogimi kámieńmi oſádzoney/ ktorym tytułem/ y onę nam ná pámięć przywodzi niewiáſtę/ w kśięgách obiáwienia Ianá ś. ſłońcem przyodzianą/ á ná głowie koroną prześlicżną z dwunaſtu gwiazd ozdobioną, co o Pánnie Máryey/ ták ś. Bernárd iáko y Auguſtyn [...] y Theologowie niektórzy wyłożyli. LatHar 509; Y Vkazał ſię znák wielki ná niebie: Niewiaſtá obleczona w ſłońce/ á kśiężyc pod iey nogámi/ á ná głowie iey koroná z gwiazd dwunaśćie. WujNT Apoc 12/1, Apoc 12 arg, 4, 6, 13, 15 (13).

W charakterystycznych połączeniach: niewiasta obleczon (ogarmona, otoczona, przyodziana) słońcem (w słońce) (10), święta (3), uboga; niewiasta w słońcu (2).

b) Występująca w Apokalipsie postać nierządnicy babilońskiej interpretowana jako Antychryst, Cesarstwo Rzymskie, zaś przez innowierców jako Kościół rzymski lub papież (53): Aby Rzym był onym Bábilonem wielkim/ o ktorym Ian S. piſze/ y mátką nietzyſtą/ y obrzydzenim ziemie/ y niewiaſtą/ ktora ſie opiłá Krwie Swiętych y krwie mętzennikow Páná Kryſtuſowych. KrowObr 25, 28, 234; Leop Apoc 17/18; W Zyáwieniu ſwym Ian ſwięty/ niewiáſtę wſpominał/ Ktorą o ſiedmi głowach/ ná beſtiey widzyał, RejZwierz 103v, 104; RejAp BB4v, CC3v [2 r.], 30v, 111, 138 (20); BudNT Apoc 17/18; duch Boży, wſzetecżnicą y niewiástą názywa Antychristá CzechEp 416, 375 [2 r], 380 [2 r.], 383, 416, 418 (9); Y widźiałem niewiáſtę śiedzącą ná czerwoney beſtyey/ pełney imion bluźnierſtwá/ ktora miáłá śiedm głow/ y rogow dźieśięć. WujNT Apoc 17/3, Apoc 17/4, 6, 7, 9, s. 877 marg, Apoc 17/18.

W charakterystycznych połączeniach: niewiasta pijana krwią świętych, plugawa, siedząca na (czerwonej) bestyjej (5), ubrana (2), uperlona, upstrzona w dziwne ubiory swoje, uzłocona (3), zła; niewiasty figura, osoba, tajemnica (5), zatracenie.

Wyrażenia: »niewiasta nieczysta« [szyk 3:2] (5): Abowiem toć ieſth/ oná niewiáſtá nietzyſtha/ iáko Ian Święty mowi/ przybrána w Purpurę/ w Złotogłow/ w Kamień drogi/ w Perły KrowObr 132v, 27v, 32, 39v, 119v.

»niewiasta wszeteczna (i niewstydliwa)« [szyk 3:1](4): RejAp 143; CzechEp 379; Y widziałem niewiáſtę. [Apoc 17/6]) Przez tę niewiáſtę wſzeteczną/ Bábilonią [...] Auguſtyn S. Aretás/ Háymo/ Bedá y Rupertus piſząc ná to mieyſce/ nie rozumieiąć Rzymu WujNT s. 877, Apoc 17 arg.

Zestawienie: »Babilońska niewiasta« [szyk 1:1] (2): KrowObr 39v; á my w nim [w Bogu] zbáwienie mamy iuż zgotowáne, ktorzy w nim vfamy: Bábilońską niewiástą iuż ſię nie paramy CzechEp 417.
c) O pewnych postaciach kobiet z Ewangelii interpretowanych jako figura Kościoła (3): Abo ktora niewiáſta. [Luc 17/8]) Tá niewiáſtá ieſtći kośćioł Kátholicki/ który záwſze ſzuka ſynow vtráconych. WujNT 259, 242, 315 marg.
Przen: Człowiek słaby, tchórzliwy, zniewieściały (3): Mulier Imperator et mulier miles proverbium, Niewiáſtá hetman/ Niewiáſtá żołnierz/ to yeſt ták pan yáko y poddány zá nic obádwá ſtoyą. Mącz 235d, 235d.
Zwrot: »za niewiastę [kogo] mieć« = uważać za tchórza (1): Za niewiáſtę bych cie miała Panie gdy bych to poznała Abys tego pomſćić nie miał RejJóz H6.
a. Mężatka, żona; nałożnica; mulier PolAnt, Vulg, Mącz, Modrz; femina HistAl, Vulg, Calep; sponsa, uxor PolAnt; muliercula Modrz (175): BierEz C4, G4v, O2v; ſluſzalo cryſtuſouy [...] ſpanny bez mąza ſyą bylo ſtacz y narodzycz a tak przeſz panną nyeuyaſtą ſzwyath odkupycz PatKaz III 89v, 101v; Thu maſz naukę iako maſz poznacz ieſtli niewiaſta z dzieczmi chodzi/ tak ta ktora niedawno zamąz ſzła: iako y ktora dawno. FalZioł V 15; Vdobrego mężá dobra bywa niewiáſtá. March3 V8v; RejJóz I; SeklKat Q2; MurzNT Mar 12/22; GroicPorz gg4v; KrowObr 223v, 229v; Niewiáſtá przywiązáná ieſt zakonowi/ ták długo iáko mąż iey żyw: á ieſliby vmárł mąż iey/ wyzwoloná ieſt od zakonu Leop 1.Cor 7/39, Deut 25/7, 9, Iudic 19/26, 20/3, 1. Reg 25/3 (11); UstPraw G4; RejZwierz 6, 20v; BibRadz I 2c marg, Gen 3/12, 12/11, Ruth 1/5, 2.Reg 4/1 (11); Takież [u Turków] ktoby iechał z niewiáſtą gdzie ſpołu/ zá dziwby tho wielki v nich. BielKron 261, 44v [2 r.], 52v, 120v, 445, 447; Gynaecratumenos, Który da po ſobie niewieście yeźdźić/ to yest którego żoná rządźi. Mącz 150d, 481c [2 r.]; RejPos 101; Może być ták vporna/ y ták krnąbrna niewiáſtá: iż mężowi ſwoiemu/ by ſnadź y dźieśięć kroć/ miłośćią ku niéy wzruſzonému powolna y poſłuſzna iemu kwoli czyniąc być nie chce. BiałKat 371, 190v, 371 [2 r.]; gdyż niewiáſty choć od mężá opuſzcżoney/ drugiemu śię poiąć zá żonę niegodźi/ áżby mąż iey vmárł. KuczbKat 350, 260 [3 r.]; Páweł S. mowi: że mąż ieſt głową niewiáſty WujJud 122, 122, 209v; BudBib Deut 22/15, 16, 20, Iudic 19/26, 20/4, 4.Esdr 16/34; BudNT Matth 22/27, Luc 20/32, 1.Cor 11/9[10], 10[11], 11[12] (7); CzechRozm 129v, 134; ModrzBaz 55 [2 r.]; SkarŻyw 208, 262, 462, 559; ReszPrz 9; WerKaz 284 [3 r.], 289; Calep 427a; KochFrag 46; [mąż] ieſt wyobráżenim y chwałą Bożą: á niewiáſtá ieſt chwałą mężową. WujNT 1.Cor 11/7, Mar 12/22, Luc 20/32,Rom 7/2, 1.Cor 11/3, 10 (12); SkarKaz 580b; Iádowita niewiáſto/ czemuś zápomniáłá Iákoś práwá małżeńſkie w ślubie przyśięgáłá? ZbylPrzyg A3v.

niewiasta czyja [w tymi pron poss (20), G sb i pron (5), ai poss (3)] (28): RejRozpr H3; HistAl I6v, K3, M3v; Nie pátrzay ná niewiáſtę inego mężá Leop Eccli 41/27, Prov 6/29, Sap 3/12; BibRadz Os 4/13; Zebráli ſie drugi raz Sábini ná Rzymiány/ poſławſzy pierwey poſelſtwo áby ich niewiáſty wroćili BielKron 99v, 52v, 297, 442, 445, 465; Bálák Król Mádyánitów/ wpuśćił był niewiáſty ludu ſwégo w Tabor Zydowſki OrzQuin Ov; BiałKat 371; KuczbKat 260; BudNT 1.Cor 14/34; CzechRozm 158; że niewiáſtá Ceſárzowa też wolnośći od Ceſárzá ma/ ácż nie ieſt wolna od praw. ModrzBaz 101, 55; O ktorych gdy ſię S. Ephrem dowiedział/ iſz ſię ich ſwoiey nierządnicy zwierzył: bieżał do miáſtá/ y mądrze/ á oſtrożnie znaymość [!] z oną iego niewiáſtą wziął: chcąc onę liſzkę rozumem vłowić. SkarŻyw 119, A5; WerKaz 289; BielSjem 22; RybGęśli B2; Niewiáſty (marg) wáſze. G. (–) niech milczą w kośćielech WujNT 1.Cor 14/34, Rom 1/26.

W przeciwstawieniach: »niewiasta... panna« (1): (marg) Rożne ſą niewiáſtá y pánná. Niemężáta myſli. [...] áby byłá święta y ćiáłem y duchem. (‒) A ktora ſzłá zá mąż/ myśli o rzeczách świeckich: iákoby ſię podobáłá mężowi. WujNT 1.Cor 7/34.

[Ze względu na płeć] »niewiasta... mąż« (4): Gdy ſie ná ćie gniewa twoiá żoná nieboy ſie/ ábowyem tyś ieſt mężem oná niewiáſtá. March3 V8; GroicPorz gg2; ácz ſye tho [szydzić z męża] rzedzéy v niewiaſt niż v mężów tráfia BiałKat 371; ModrzBaz 32v.

W porównaniach (3):

Jako comparatum (2): Cżęſtoćiem niecna niewiáſtá/ Iáko pochodnia ogniſta: Pali mężowi imienie/ Káżąc wſzytko dobre mienie. BierEz S2v; RejZwierz 118v.

Jako comparandum (1): Iáko niewiáſtá niewſtydliwa [fornicaria mulier] ma wnienawiśći vcżćiwą y cnotliwą żonę/ Ták ſpráwiedliwość wezmie ſerce przeciwko nieſpráwiedliwośći BudBib 4.Esdr 16/50.

W charakterystycznych połączeniach: niewiasta baczna, chciwa, cudna (2), cudza (2), cudzołożna, dobra (3), głupia, gniewliwa (2), harda, jadowita, krnąbrna, mądra (2), niecna, niedbała, niepoczciwa, nieuczciwa, niewstydliwa, od męża omylona, (od męża) opuszczona (2), piękna (2), barzo płodna, roztropna, sprosna, strapiona w sercu, swarliwa (3), szalona, śrzednia, święta (2), uczciwa, ufająca w Bogu, uporna, wierna (nawierniejsza) (2), zła (3), zmarła, zwadliwa; niewiasty czystość, dziewictwo, matka, mąż, namowa, ojciec (2), słowa; z niewiasty szydzić; niewiastę drażnić; obłapiać; przemieszkawanie z niewiastami (2).

Przysłowia: Liepiey ſiedzieć w kąćie kthorego nieprzykryto: niżli z niewiáſthą zwádliwą Leop Prov 21/9, Prov 21/19; BibRadz Prov 21/9, 19. [Ogółem 4 r.].

Niewiáſtá mądrá/ buduie ſobie dom/ ále ſſaloná/ zbudowány káźi rękámi. March1 A3; March3 Vv; BudBib Prov 14/1.

Dobra niewiáſtá á cudna ieſt okráſá mężowi ſwemu. March1 A3; March3 T8v.

Strzedz niewiáſty nálewáć piaſty. BierEz P2v, P2v.

Zwroty: »od niewiast mieć wstrzymanie« (1): [Turcy] W káżdy rok pięć niedziel poſtu máią/ w ktory nieiadáią żadnego dniá áni piją/ áż gdy ſłońce zaydzie/ y od niewiaſt máią w ten cżás wſtrzymánie BielKron 260.

»pojąć niewiastę« (1): poiąłem tę niewiáſtę [uxorem hanc accepi]/ y przyſtąpiłem do niey/ lecż nie znalazłem iey dziewicą. BudBib Deut 22/14.

»[kogo] pomnożyć z niewiastą« = obdarzyć potomstwem (1): oſwiádcżył Booz wſzytkim iż ia biorę Ruth Moábſką zá żonę ſobie/ [...] Rzekł poſpolity cżłowiek/ ieſteſmy tego ſwiádkowie/ áby cię Pan Bog racżył pomnożyć s tą niewiáſtą ktorą bierzeſz do ſwego domu/ iáko rozmnożył Iakobá z Lią á Rachel BielKron 53v.

»niewiast przyglądać« = mieć stosunki seksualne z kobietami (1): wrzod Gálliyſki/ ktory zowiemy Fráncą/ do Polſki przynioſłá iedná niewiáſtá z Rzymá ná odpuſt chodząc. Pothym z Węgier ſłużebni/ áż ſie roſpłodziłá y rozmogłá v nas/ zwłaſzcżá w tych kthorzy rádźi wino mocne tákież ine trunki piją/ á niewiaſth przyglądáią. BielKron 399.

»rzeczy swoje z niewiastą sprawiać« = współżyć seksualnie (1): Ten kamień [kokoszy albo kurowy] ieſt pożitecżen tim ktorzy ſą przyrodzenia zimnego/ y tym ktorzy rzecży ſwogich zniewiaſtą ſprawiać nie mogą. FalZioł IV 47d.

Wyrażenia: »niewiasta mężata, męska« = mężatka; mulier virata Vnlg [szyk 3:1] (3:1): Leop Prov 7 arg, Eccli 28/15[19]; A ieſliby kto niewiáſtę mężátą żądał ſobie mieć zá żonę/ mnimáiąc żeby bez męża byłá [...] tedy [...] przeciwko Przykazaniu temu niegrzeſzy KuczbKat 350; ZbylPrzyg B.

»z niewiastą obcowanie« [szyk 1:1] (2): nie godowanie ani z niewiaſty obozowanie, ani inſze rzeczy ktore ku godum przyleżą weſele żywotowi przynoſzą ale mierne rozmawianie á ſkromne tego czoż ſie na godziech vkazuie vżywanie. BielŻyw 102; GlabGad Fv.

»uczynek z niewiastą« = współżycie seksualne (1): Tego mięſa kto ſie go napije z winem, iednym połknieniem tedy nie może być naſyczon vcżynku z niewiaſtą/ y takieſz niewiáſtá. FalZioł IV 39d.

»złączenie [= zawarcie lub udzielenie ślubu] męża i niewiasty, z niewiastą« [szyk 3:2] (4:1): KuczbKat 250, 255; WerKaz 280, 281; iż ono złączenie mężá z niewiáſtą ktore Bog vſtáwił/ ieſt Sákrámentem WujNT 679.

»złączenie [= stosunek cielesny] męża (a. mężczyzny) i niewiasty, męża z niewiastą, męskie z niewiastą« (2:1:1): A yáko bez pićya/ yedzenya/ y ſpánya/ ták y bez żłączenya ſpolnego mężczyzny z nyewyáſtą człowyecze przyrodzenye trfáć nyemoże. KromRozm I D3; KuczbKat 115; WujJud 133v; CzechRozm 163v.

Szeregi: »niewiasty i dziatki« = mulieres et parvuli Vulg; mulieres et filii PolAnt [szyk 2:1] (3): Dziatki náſze y niewiáſty/ [...] zoſtáwiemy w miáſtách Gáláád Leop Num 32/26; BibRadz 1.Mach 1/34; BudBib 1. Mach 1/34.

»niewiasty (i) z dziećmi« = uxores et filii PolAnt [szyk 2:1] (3): HistAl M3v; BudBib 2.Mach 12/21; Chłopek mozg podchmieliwſzy iedźie krzjcżąc zmiáſtá A iego też w ſwą z dziećmi kośkaiąc niewiáſtá. RybGęśli B2.

»mąż abo (i) niewiasta; mąż z niewiastą« (7;2): A co ty wieſz/ powiáda Apoſtoł/ mężu ábo niewiáſto/ ieſli pożyſzcżeſz Bogu towárzyſzá ſwego? SkarŻyw 153. Cf »złączenie męża i niewiasty«. [Ponadto w przeciwstawieniach 4 r.]

»niewiasty a synowie« (1): Niewiáſty [mulieres] ich głupie ſą/ á ſynowie [filii] bárzo źli ich. Leop Sap 3/12.

b. O Ewie jako pierwszej kobiecie (36): uyedzyal pan bog yſz nyeuyaſta ktora była przyczyną upadu bądącz panną zgrzeſzyla PatKaz III 90; KromRozm I N2; BibRadz Gen 3 arg, 3/1, I 2c marg, Gen 3/2, 4 (9); A ták niewiáſtá widząc drzewo y owoc iego przed ocżymá cudne y roſkoſzne/ rwáłá owoc z drzewá zákazánego á iádłá y Adámowi podáłá BielKron 1v, 2 [3 r.]; SkarŻyw 260 [3 r.], 261 [3 r.], 262 [2 r.]; WujNT 1.Tim 2/14, s. 740.

W charakterystycznych połączeniach: niewiasta namowiona od węża, nieszczęsna, opłakana; niewiasty zdradzenie; niewiastę zdradzić.

Zwrot: »niewiastę stworzyć, uczynić, sprawić; stworzenie niewiasty« = aedificare costam in mulierem PolAnt (4:2:1;1): PatKaz III 88; BibRadz Gen 1 arg, 2/22; RejZwierc 1v; przepuśćił P: Bog ſen ná Iádámá y vcżynił zkośći iego niewiáſtę SkarŻyw 259; WerKaz 282 [2 r.], 287.
Wyrażenie: »pierw(sz)a niewiasta« [szyk 3:1] (4): O uązu tyſz nyeuyaſthą pyerwſzą zwyodl PatKaz II 55v; PatKaz III 88, 89v, 90v.
c. O Matce Bożej (63): O dobry Iezu ij cżemus ták przykro matce twé náſlodſſe rzékl mowiątz iey/ Niewiaſto/ wſſakotz ona ieſt matuchna twoia OpecŻyw 148, 41 [2 r.], 183; PatKaz III 89, 92 [2 r.], 106v, 107, 130, 130v; O Swięthe/ pierwey nieſlycháne potzęćie: Potzęlá niewiáſtá Swięta z mężá Swiętego. KrowObr 171v, 154; BibRadz Gen 3/15; OrzRozm G3v; BielKron 2; RejAp 100; RejPos 41v, 101v [2 r.], 150; CzechRozm 155v; Znamy ćię Mátką bez ſkázy/ niewiáſtą nie niewieśćią/ rolą polną/ y niwę [!] nieoráną/ ktoraś bez naśienia kwiát świátu wſzytkiemu woniáiący/ wypuśćiłá. SkarŻyw 112; Bo gdy [Bóg] cżártu pogroził iſz głowę iego niewiáſtá ábo plemię niewieśćie zetrzeć miáło SkarŻyw 262; ArtKanc D10; WujNT Ioann 2/4, s. 310 [3 r.], Zzzzz4v.

W przeciwstawieniach: »niewiast a... matka, panna« (2): Iezus miły gdy vzrzál matkę [...] rzékl k niey [...] Niewiaſto/ a nie matko/ by boleſtz ſie więtſſá w niey nie mnożyla OpecŻyw 148; To widzenijé znamionowało blogoſlawioną dziewicę Marią/ ktorá rzecżoná ieſt niewiaſta podług narodzenia/ a panna podług ſtádla była OpecŻyw 186v.

W porównaniu (1): Y gdzie wſſechmogący krolu ieſt naleziona matka/ ktorá by tako niemiloſciwie ſyna była zbawiona/ iako iá ſmutná niewiaſta? OpecŻyw 89.

W charakterystycznych połączeniach: niewiasta chwalebna, młoda (młodziuchna) (3), najdostojniejsza, dziwno osobliwa, więcej niż pełna łaską, smutna, święta, nad bieg przyrodzony uczyniona, Pana zmiąkczająca albo ubłagająca.

Frazy:bibl. »niewiasto oto (a. owo) syn twoj« (10): PatKaz III 95, 130; TarDuch D4v; Aták gdy vyźrzał Iezus mátkę/ y zwolenniká ſtoiącego ktorego miłował/ rzekł do máthki ſwoiey: Niewiáſto/ oto ſyn twoy [Mulier, ecce filius tuus]. Leop Ioann 19/26; LatHar 29, 282, 295, 735; WujNT Ioann 19/26; SiebRozmyśl H4v.

bibl. »młoda (a. młodziuchna) niewiasta pocznie i porodzi« (3): oto mlodzyuchna nyeuyaſta pocznye y porodzy [Ecce virgo concipiet et pariet filium Vulg Is 7/14] PatKaz II 61, 60v [2 r.].

Zwrot: »z niewiasty narodzić się, być, ciało przyjąć, stać się« (o pochodzeniu Chrystusa) (4 :1:1:1): PatKaz III 88, 89, 89v; Ale gdy yeſt przyſzło wypełnienie cżáſow/ poſłał Pan Bog tu Syná ſwego/ ktory ſie sſthał z niewiáſty RejPos 31v; CzechRozm 161; CzechEp 197, 273.
Wyrażenie: »z niewiasty urodzony, narodzony, sprawiony, dany, uczyniony« (o Chrystusie) [szyk 7:3] (4:2:2:1:1): CzechRozm 27, 46, 59v, 65, 155v; Poſłał Bog ſyná ſwego/ z niewiáſty vcżynionego/ pod zakonem poſtánowionego [factum ex muliere, factum sub lege Vulg Gal 4/4]/ áby tych odkupił/ ktorzy pod zakonem byli SkarŻyw 2; CzechEp 292, 294, 347; WujNT Gal 4/4.
d. jęz. Rodzaj żeński (1):

W przeciwstawieniu: »mężczyzna ... niewiasta« (1): Tákżeć Kálwinowi ieden Bog Troyca nie podoba ſię [...] boi ſię podobno áby nie był iákiem mieſzáńcem z obudwu rodzáiow zlepiony/ to ieſt z chłopá y niewiáſty/ (bo Bog ieſt imię mężcżyzny/ á Troyca ieſt imię niewiáſty) GrzegRóżn 12.

2. Synowa; nurus Murm, Mymer1, BartBydg; genera BartBydg (6): Nurus, uxor filij. Eyn ſunſzfrawe. Nyewyáſtá. Murm 170; Mymer1 38; BartBydg 252 [2 r.]; [Gonera. Nuora. Niewiáſtá. Die ſchnur. Dict 1566 Dv].

niewiasta czyja (1): Nie myśl mátko o ſzátách drogim złotem tkánych/ Ná móy/ y twéy niewiáſty przyiazd obiecánych KochPam 87.

W połączeniu szeregowym (1): Item v fedora v Kraſſnyka wzyely zone y dzyewke ymyenyem marką y sina Waſzka a nyewyaſte Mylandre LibLeg 11/101.

3. Służąca, gospodyni (4): Białobocki gdy mu kiediś niewiáſtá iego zbytnie potráwę oſoliłá pytał iey. Miła ſioſtro áboś tego nie ſoliłá/ A oná odpowiedziáłá. Miáłoćby pánie być ſłono/ bo ciem dwá kroć ſoliłá. GórnDworz R3.
Wyrażenia: »służebna niewiasta« (2): BielKron 380; Mulier ancilla, Służebna niewiáſtá. Mącz 235d.

»stara niewiasta« (1): roskazal [pan Boturzniski] dacz, Annye kroliowei starei nyewieſczie ktora mu wnyemoczi poslugowala dziesyencz grziwyen pienyendzy za posługi iey MetrKor 59/75v.

4. Samica zwierzęcia (2):

W przeciwstawieniu: »mąż ... niewiasta« (1): mężowie maią dwa wąſy á oſtre między brzuchem á miedzy ogonem/ á niewiaſty nie miewaią gich. FalZioł IV 30d.

Szereg: »niewiasta i mąż« (1): RAk ieſt Riba czudna [...] Są miedzy niemi niewiaſty y mężowie FalZioł IV 30d. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.]
*** Dubium (1): Omylna przyiayń [!] niewieſcie RejJóz K4v marg.
*** Bez wystarczającego kontekstu (4): Femina. eyn weib Nyewyáſtá. Murm 45; Mymer1 22; Matrona, Niewiáſtá/ páni/ żoná/ goſpodyni. Mącz 211a; Calag 560a.

Synonimy: 1. baba, biała głowa, »biała płeć«, kobieta, mężyca, pani, żeńczyzna, żonka; a. małżonka, mężatka, żona; 2. cieść, sneszka, synowa; 3. dworka, dziewka, sługa, służbica, służbista, służebna, służebnica; 4. samica, samiczka.

Cf NIEWIASTKA, [NIEWIEŚCIANKA]

MŚ