[zaloguj się]
[pdf]

MAŁŻONKA (461) sb f

małżonka (449), mażonka (4), mążonka (3), manżołka (3), manżenka (1), manżonka (1), [manżelka]; mażonka BielŻyw (2); mążonka WróbŻołt (3); manżołka OpecŻyw (3); manżenka Mymer2; małżonka : mażonka : manżonka Mącz (5 : – : 1), ZapKościer (95 : 2 : –).

Pierwsze a pochylone (w tym 6 r. błędne znakowanie); -o- (20), -ó- (7); -o- Mącz (6), KochFr, KochMRot, ZawJeft, KochFrag, OrzJan, SarnStat (6), GosłCast; -o- : -ó- BiałKat (1 : 6), GórnTroas (1 : 1); końcowe a jasne.

Fleksja
sg pl
N måłżonka måłżonki
G måłżonki måłżonek
D måłżonce måłżonkåm, måłżonkóm
A måłżonkę måłżonki
I måłżonką måłżonk(a)mi
L måłżonce
V måłżonko

sg N måłżonka (52). ◊ G måłżonki (43). ◊ D måłżonce (35). ◊ A måłżonkę (174) [w tym: -ą (7), -e (1)]. ◊ I måłżonką (123) [w tym: -a (21), -ąm (3), -am (1), -u (2)]. ◊ L måłżonce (6). ◊ V måłżonko (4). ◊ pl N måłżonki (7). ◊ G måłżonek (5). ◊ D måłżonkåm (3), måłżonkóm (1); -åm BielSat, BielRozm; -åm : -óm BiałKat (1 : 1). ◊ A måłżonki (7). ◊ I måłżonk(a)mi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) i XVIII w.

Żona prawnie poślubiona; uxor Mymer1, Mymer2, Mącz, Calep, Cn; marita Mącz; coniunx, domina, nupta, uxorcula Cn [w tym: czyja (238): pron poss (138), G sb i pron (92), ai poss (8)] (461): Ze krolyewa iey myloſcz malzonka iego K. M. wielky piathek o czternaſtey godzynye/ czerą na wſchitkich czlonczech zdrowa porodzicz ieſt raczila. LibLeg 4/26, 7/10; manżolka Zebedeuſſowa/ a matka ſwiętego Iána chciala gody cżynitz ſynowi ſwému Iánowi OpecŻyw 40v; Ale ijże panna Mariá byla mánżolką/ wdową/ ij panną/ przeto ſluſſnie tę koronę ſobie zaſlużyla. OpecŻyw 188, 41v; PatKaz III 138; Mymer1 38v; Przeto zdała mi ſie rzecż ſluſzna czo oney miało być to przypiſać ku cżći waſzey P M. y owſzem ku cżći waſzey mążonki. WróbŻołtGlab A3v, A2, A3v; MetrKor 61/223; Uxor Hauſzfraw. Manżenká. Mymer2 40v; kilko razow yako starſchi Czechu Browarſkiego yeſth gi vpomynall abi czudzey malzonki zanyechal LibMal 1554/193, 1547/132, 133v, 1548/138v, 145, 1551/163v, 1552/172, 1554/193; RejKup 15; HistAlHUng A2v; ZapWar 1550 nr 2655; KromRozm III M3v; GliczKsiąż O7, O8, P6, P8v; KrowObr 62 [2 r.], 221; RejWiz 57v; BibRadz I 351a marg; Krolu [...] otho maſz ſzáblę tę ktorąmem małżonkę twoię zábił BielKron 302, 13 [2 r.], 97v, 98, 133, 222 (17); Manżonká/ żoná mayąca mężá. [Cf MAŁŻONEK] Mącz 210a; Zelotypa, Zawiſna/ gorliwa małżonká. Mącz 512d, 8a, 210a, 512a; RejAp 158, 195; GórnDworz Bb4v, Cc; NIekthory Krol był mądry y bárzo bogáty/ kthory miał małżonkę bárzo piękną HistRzym 101; RejPos 345v [5 r.], Ooo2, Ooo2v; BiałKat 58, 286 [4 r.], 368v; BielSat C4, Dv [2 r.], [I4]; RejZwierc 257; CzechRozm 150, 161v; ModrzBaz 32v; SkarJedn 249; proſząc/ áby iego przyiáznią nie gárdziłá/ á zá małżonkę iemu być chćiáłá. SkarŻyw 68; Gdy tedy Iozeph ś. brzemienną małżonkę ſwoię/ z ktorą táką zmowę cżyſtośći miał/ być bacżył: wiele nań myſli tákich y owákich przypadáło SkarŻyw 243, 150, 178 [2 r.], 243 [6 r.], 244; a ten brath Maczi tę wyerſznocz wnyoſzl do ſzaſkoczina do Matki ti zophy Malſzonki Iadama sobanſkego ZapKościer 1584/50v, 1581/17v [2 r.], 19v, 23v, 1582/26, 1584/42v, 45v, 50; StryjKron 140, 150, 345, 427, 762 [2 r.]; iż ſię cżłowiek Chriſtus Iezus [...] z duchá ś. pocżęty z Pánny Máryey małżonki Iozefowey vrodźił CzechEp 158, 137, 420; KochFr 53; KochMRot kt; ReszPrz 107; WerKaz 287 [2 r.], 291; BielSjem 13; ArtKanc V3; BielRozm 21, 24; Calep 1148b [2 r.]; GrochKal 12; GórnTroas 62; GrabowSet A3; KochFrag 50; OrzJan 89; KołakCath B, B3, B4v; WujNT przedm 33, Matth 1/20; WysKaz 47; Opráwá K. Iéy M. Anny, Zygmuntá III. Małzonki. SarnStat 25; á drugą pięćdźieśiąt tyśięcy przywianku Kró: Iéy M. małżonce náſzéy nieomieſzkále wydáć z Káncelláriy náſzych roſkażemy. SarnStat 26, 599, 601, 1147, 1254; SkarKaz 8b; GosłCast 71; PudłDydo B4v; RybWit [A]v; [Katarina Dawidowa manżelka z Mokrego JęzykTarnGór 130].

Jako drugi człon w połączeniu wymieniającym parę małżeńską [w tym: ... (i) z małżonką (80), ... i małżonka (26)] (108): y proszą aby myerzyanczka ythen gnyew we spolek smalzonka v. m. ssercza swego slozyl ZapWar [1544] nr 2609, 1536 nr 2492 [2 r.], [1544] nr 2609; LibMal 1551/164; BibRadz *3; Włádziſław Loktek y z małżonką ſwoią Edwigą corą Boleſłáwá Kaliſkiego kſiążęćiá/ ná kroleſtwo Polſkie byli pomázani y koronowáni BielKron 371, 322v, 328v, 330, 358, 364, 367v; SarnUzn Dv; RejPos 256, 296v, 297, 330v; Wtym ſmutku był ieden zacny cżłek w Alexándryey [...]/ ktory będąc niepłodnośćią zſwoią małżonką od Paná Bogá náwiedżony [!]/ prágnął bárzo tey poćiechy áby był mogł być oycem názwány SkarŻyw 13; GDy zá cżáſu Krolá Węgierſkiego Bele y małżonki iego [...] Tátárowie inne ziemie przyległe woiowáli SkarŻyw 159, 13, 159, 225, 244; yſz yego M. Pan woyewoda dal decret wedluk stary poſsesy vcziwemu Marczinowy Karwaykowy trzimacz then chmelnyk. do ſzywotha oboygą: Tak malſzoncze: yego: yako ſzamemu ZapKościer 1582/29v; Przed Sądem kosczerzyńskiem oblicznie ſtanęly Vcczywy chriſtek Femer alias Wycka spolecznie y z malzonka ſwą Elzą ZapKościer 1595/88v, 1579/1v [2 r.], 2 [2 r.], 2v [2 r.], 1580/13v, 1581/17v (77); StryjKron 180, 370, 390, 512, 762; ReszList 172; GrabowSet A2v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.].

W połączeniu z liczebnikiem porządkowym [w tym: pierwsza (3), wtora (1)] (4): LibLeg 7/34v; BiałKaz K; Stal się rozdzial między pozostalemi dziećmi niekiedy Sliachetnego Grzegorza Nieśiolowskiego [...] po pierwſzy malzonce iego pozostalemi ZapKościer 1580/6v; StryjKron 512.

W połączeniach szeregowych (13): BibRadz Deut 13/6; Ták też dźiśieyſzych náſzych miłych Práłatow/ rychley máłpá iáka álbo zwodnicá vżywie z fryierzmi ſwemi/ á niżli iáka vboga małżonká z vbogim małżonkiem/ y z nędznymi dźiatkámi ſwemi. OrzRozm H2; Wieczny pokoi Vtciwemu Pawlowi Karweikowi obiecuią y malzonce ktorakolwiek być moze y potonkom [!] i przyiaciolom iego ZapKościer 1579/2, 1581/23v, 25v, 1585/53v, 58v, 1586/69, 1588/75; Proſząc też Páná Bogá [...]. Aby W. M. moy łáſkáwy pánie Podcżáſy/ weſpołek z pánią małżonką W. M. y z dźiatecżkámi/ y ze wſzytkim domem W. M. ze wſzytkimi wiernymi y ſzcżyrymi chwalcámi ſwoimi/ racżył w łáſce ſwey ś. w rządźie dobrym/ w opiece y w obronie chować CzechEp 427; ReszHoz 126; GrabPospR K2, L3v.

W charakterystycznych połączeniach: brzemienna małżonka (2), cna, cnotliwa (3), cudza, dobra (2), godna, gorliwa, mądra, miła (namilsza) (4), osierociała, piękna (2), płona, poczciwa (uczciwa) (10), pozostała (2), przerzeczona, przesławna, przyszła, stateczna, szlachetna, uboga, wdzięczna, własna (6), wolna, zawisna; pani małżonka (9); małżonka bliźniego, książęcia, syna; bezpieczeństwo małżonki, brzemię, cześć, konsens, koronacyja, matka, mąż (2), namowa, nieprzyzwolenie, niewinność, oprawa, posag, wiano; szata z małżonki; nie obawiać się małżonki; do małżonki mowić; małżonce dać, (u)kraść (2), obiecować, odkazać, pokłonić się, służyć, życzyć; przystać ku małżonce; małżonce oprawa (2); małżonkę (z)jednać (2), (ze)lżyć (2), mieć (9), miłować, namowić, opuścić, otrzymać, poruczyć, przyprowadzić, ujrzeć, zabić, zrządzić (2); za małżonkę być, sposobić; być małżonką (11), zwać; być z małżonką (2), mieć, spać; przy małżonce chować.

Przysłowie: bibl. [Eph 5/23] Abowiem mąż głową ieſt małżónki ſwéy BiałKat 368v.
Zwroty: »[komu] dać (a. oddać, a. podać), dana za małżonkę; dana małżonka« [szyk zmienny] (39 : 16; 3): LibLeg 7/34v, 8/26 [2 r.]; HistAl E2v; Daná mu małżonká Anná ſieſtrzenicá krolá Fráncuſkiego BielKron 327v, 49, 60v, 65v, 75, 76 (44); HistRzym 115v, 123; RejPos 127; RejZwierc 124v; BiałKaz Kv; ZapKościer 1585/56v; ArtKanc V2v; Iż Pyrrhus chce/ żeby mu zá małżónkę dano/ Cną Polyxenę GórnTroas 57; OrzJan 127; CiekPotr 39.

»dziewosłębić [komu] za małżonkę« (1): Biſkup Krákowſki y Iwo Kánclerz/ ktorzy dziewoſłębili Kolomanowi Sálonikę zá małżonkę ſioſtrę Leſtká Białłego BielKron 359.

»mieć [kogo] za małżonkę, małżonkę, małżonką« [szyk zmienny] (16 : 1 : 1): Dominik XXXIIII Kſiążę Weneckie/ miał zá małżonkę ſioſtrę Niceforá Ceſárzá Greckiego BielKron 178; miáło to Kſiążę Sábaudyſkie/ małżonkę corkę Emánuelá Krolá Luzytáńſkiego márią BielKron 215, 52v, 61v, 75v, 76v [2 r.], 126v (13); A ieſliby kto niewiáſtę mężátą żądał ſobie mieć zá żonę/ mnimáiąc żeby bez mężá byłá/ á niechciał iey mieć małżonką ieſłiby wiedźiał że mężá ma KuczbKat 350; BiałKaz L4v; SkarŻyw [223], 245; ZapKościer 1583/42.

»naraić za małżonkę [komu]« (1): náráił y zmowił Elżbietę corę Boguſłáwowę Kſyążęćiá Stolpeńſkiego [...] zá małzonkę Kárłowi Ceſárzowi BielKron 375.

»oblubić za małżonkę« (1): Gdyż pánnę Polixenę ſobie oblubił zá małżonkę/ poſlimy k niemu áby ná ſlub przyiechał BielKron 59.

»za małżonkę odzierżeć, otrzymać« (1 : 1): y przyſzedł ku krolowi/ á corkę iego [...] z wielką pocżeſnośćią ſobie zá małżonkę odzierżał. HistRzym 104; PaxLiz E.

»małżonkę pojąć (a. pojmować), wziąć; pojęcie małżonki« = ożenić się [szyk zmienny] (3 : 1; 1): Theſch zeznal yſch czaſzu thego gdi Theraznyeyſchą malzonką ſwa poymowal o them yſch zona yego druga Anna bila ziwa wyedzial LibMal 1547/132; GliczKsiąż Bv, P7; RejPos 230; SkarŻyw 234.

»małżonkę swą (a. swoję) porzucić (a. odrzucić), opuścić« [szyk zmienny] (3 : 2): ktorzy odrzuciwſzy vczciwe małzonki ſwoie pſodtliwie znierządnymy niewiaſtamy przebiwaią SeklKat K3; LibMal 1551/161; GliczKsiąż C2; Swą cńotliwą [!] małżonkę/ zháńbiwſzy porzući BielSat [I4]v [idem] BielSjem 14.

»(po)ślubić za małżonkę; poślubiona małżonka« (2; 2): tylko zoſtáwił iedyną ſioſtrę ſwą/ á tę iedno Kſiążę chćiáło ſobie ſlubić zá małżonkę HistRzym 34v; RejPos 223; SkarŻyw 245; áby był popiſan z Márią poślubioną ſobie małżonką [desponsata sibi uxore] WujNT Luc 2/5.

»małżonkę, za małżonkę przynieść; za małżonkę przyniesiona« [szyk zmienny] (3 : 2; 1): poſłał do Bele krolá Węgierſkiego roſtropne męże/ [...] áby mu wiecżną przyiaźń ſnim ziednáli/ á corę iego zá małżonkę przynieſli. BielKron 360, 328, 417v, 428v; Pierwey drugich poſági/ iuż będą gdźieś w leſie/ Niżli pánią małżonkę do domu przynieſie BielSat D4 [idem] BielRozm 30.

»[czyją] małżonką stać się (a. zostawać)« [szyk zmienny] (2): KlerWes Av; Gdy bych ia za twego nieprzyiaćielá poſzłá/ á tego małżonką zoſtawáłá/ [...] izaliby to rad widział? SkarŻyw 151.

»wziąć (a. pojąć, a. przyjąć), obrać [kogo] za małżonkę« = poślubić kogoś; accipere coniugem PolAnt [szyk zmienny] (44 : 1): BielŻyw 147, 154; LibLeg 7/34v; HistAl N2v; KrowObr 226; BibRadz Matth 1/20; Alexánder poiął Roxanę zá małżonkę BielKron 126v, 28, 40, 44v, 53v, 67v (33); HistRzym 76v, 108v; GrzegŚm 65; Kſiążę Pruſkie s Ceſárzem iuż ſie też ſpiknęło/ Iego ſieſtrzankę właſną zá małżonkę wzięło. MycPrz I Cv; StryjKron 125; LatHar 448.

»zmowić za małżonkę; smowiona jest [komu] małżonka« (1; 1): Látá 1453. Smowiona ieſt Káźimierzowi Krolowi przes poſły we Wrocſłáwiu ná Ratuſzu małżonká Elżbietá corá Albrechtá Krolá Rzymſkiego BielKron 391, 375.

»za małżonkę żądać, prosić« [komu; w tym: sobie (2)] [szyk zmienny] (2 : 1): Corko miła/ dwoie kſiążąt przyiácháło/ á káżdy prośi ćiebie zá małżonłę [!] ſobie HistRzym 13v, 103; że mię ſyn moy prosił, Abym mu sioſtrę twoię żądał zá małżonkę. CiekPotr 36.

Wyrażenia: »małżonka młoda« (1): milę od Krákowá wyiecháli z iego małżonką młodą Elżbietą BielKron 375v.

»nowa małżonka« = panna młoda (2): Poſłáni byli Krolowi Zygmuntowi po nową małżonkę Bárbarę BielKron 408v, 150.

»oddana [= prawowita] małżonka« (6): ze Ian Grenda Browarzs [...] myeſzkal na pulthora lyatha z Lucia Barthoſcha Glinyarza oddaną malzonka LibMal 1554/193, 1554/193 [4 r.]; áby ten cżłowiek/ ktory płodu prágnye/ miał ſwoyę właſną oddáną małżonkę GliczKsiąż B6v.

»prawa małżonka« (2): Bo nie będą dziedzicżyć ſynowie niewolnice/ z ſynmi wolney y práwey małżonki SkarJedn 28. Cf »z prawej małżonki narodzony«.

»z prawej małżonki narodzony« (1): Uxore iusta nati, z práwey małżonki národzony/ to yeſt vczciwie w ſtanie mąłżeńskim. Mącz 179b.

»małżonka wierna« [szyk 2 : 1] (3): BielKron 17; Záłoſnać ieſt rrzecż [!] gdy miły á wdzięcżny małżonek zeydzie opuſzcżoney w śiroctwie małżonce ſwoiey/ ábo tákież małżonká wierna małżonkowi ſwoiemu RejPos Ooo2, Ooo2v.

Szeregi: »małżonka i dziatki (a. dzieci)« (8): OrzRozm H3v; ZapKościer 1580/6v, 1588/75, 77v, 79v; ſłużąc im z małżonką y z dźiećmi ſwoimi/ nogi im vmywał ReszList 172; ZawJeft 37; ActReg 126. [Ponadto w połączeniach szeregowych 9 r.].

»małżonek a(l)bo małżonka« [szyk 2 : 1] (3): GliczKsiąż C4; iáko małżonká álbo małżonek nie chce być nikogo vcżeſnikiem miłośći oblubienicy ſwoiey. SarnUzn Dv; RejPos Ooo3. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»małżonka i potomkowie (a. potomstwo); małżonka z potomkami« (10; 1): ktoriſz to napisany Lias kupil od niego dom ze wszitkimi grunthowemi przipadki [...] na czasy wieczne, tak iemu, malzonce, i potomkom iego, będących. ZapKościer 1581/21, 1581/17v, 20, 1582/40v, 1587/73v [3 r.], 74 [3 r.]; GrabPospR K2. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

W przen [czyja] (3): Zápomni narodow ſwoich domu oycá ſwego/ Gdyżeś ſie sſtáłá małżonką krolá ták zacnego. Ktory to krol twey pyęknośći pożąda chutliwie/ A on ieſt ſam Pan á Bog twoj tu záwżdy prawdziwie LubPs M3; PANNO/ nád wſzytkie chwálebna od wieku/ Corko/ małżonko/ mátko wſzechmocnego GrabowSet L2v.
Wyrażenie: »małżonka Chrystusa« = związana ślubami zakonnymi (1): Lecż oná ná ſercu wolą máiąc wcżyſtośći S. Chryſtuſa ſamego małżonką być/ [...] ſzukáłá tákich przycżyn/ iákoby wolną zoſtáć mogłá. SkarŻyw 150.
Przen: O mistycznej jedności Kościoła i duszy ludzkiej z Chrystusem [w tym: czyja (13): pron poss (6), G pron (4), ai poss (3)] (16): KrowObr 69; RejPos 237v marg; WEſel ſię Cerkwi święta małżonko Kryſtowá/ [...] Słuchay małżonko miła słow Páná ſwoiego ArtKanc K10v–11, K9v, K10; WujNT Apoc 19/7.

W przeciwstawieniu: »małżonek ... małżonka« (1): Páweł záś opiſuie Páná Chriſtuſá iáko iednego małżonká: á Zbor iego/ od niego kąpielą wody przez ſłowo omyty/ iáko małżonkę CzechEp 169.

W charakterystycznych połączeniach: małżonka Barankowa, Krystowa, miła (2), odnowiona, święta, wdzięczna (3), zmazana.

Wyrażenie: »wierna małżonka« (1): Gdiż y Sálomon w pieſniach ſwoich y wſzędy á wſzędy w inych piſmiech ten wdzięcżny zbior Páná tego zową oblubienicą iego á práwie wierną małżonką. RejAp 99.
Szeregi: »małżonek i małżonka« (1): ázaſz ſie ten Pan nie opowieda być małżonkiem y małżonką wdzyęcżną káżdemu. RejPos Ooo2v.

»oblubienica a (i) małżonka« (7): RejAp AA8, 99, 181v [2 r.]; Gdiż to káżdej wierney duſzy obiecáć rácżył przez Proroká/ iż ią miał poſlubić zá wdzyęcżną małżonkę ſobie á zá oblubienicę ſwoię. RejPos 223, 238v; okażęć oblubienicę małżonkę Báránkowę. WujNT Apoc 21/9.

Synonim: żona.

Cf MAŁŻONA

AL