Fleksja
|
sg |
pl |
| N |
måłżonek |
måłżonkowie |
| G |
måłżonka |
måłżonków |
| D |
måłżonkowi |
måłżonkóm |
| A |
måłżonka |
måłżonki |
| I |
måłżonkiem |
måłżonkami |
| L |
måłżonku |
måłżonkach |
sg N måłżonek (43). ◊ G måłżonka (39). ◊ D måłżonkowi (17). ◊ A måłżonka (28). ◊ I måłżonkiem (29); -em (1), -(e)m (28). ◊ L måłżonku (4). ◊ pl N måłżonkowie (25). ◊ G måłżonków (12); -ów (3), -(o)w (9). ◊ D måłżonkóm (21); -óm (1), -(o)m (20). ◊ A måłżonki (5). ◊ I måłżonkami (4); -ami (3), -(a)mi (1). ◊ L måłżonkach (3); -ach MurzNT (2), -åch (1) KrowObr.
1.
Mąż prawnie poślubiony;
maritus Mącz, Calep, Cn; coniunx Mącz, Cn; dominus, vir Mącz; compar Cn [w tym: czyj (75): pron poss (57), G sb i pron (18)] (172):
LibLeg 8/132v,
11/42;
WróbŻołtGlab A3;
Abowyem thentho malzonek yey onyą thak yako bill powinowath nyedball rozmaythe prziczyny a zwlaſchcza nyeplodnoſcz yey na oczi wirzuczayącz. LibMal 1551/160v;
powyada yſch stemtho malzonkyem ſwoym dwoye dzyeczy myala LibMal 1551/160v,
1548/145,
1549/150v,
1551/160v [2 r.];
HistAl A4;
ZapWar 1550 nr 2655;
KromRozm II m3v;
BielKom G5v;
cnotliwa żoná wyelkye yeſt ochędożeńſtwo małżonká káżdego. GliczKsiąż P5v,
C2,
D5,
O6,
P6v,
Q [2 r.],
Qv;
Małżonkowie áby małżonki ſwoie miłowáli/ iáko Pan Kryſtus vmiłował kośćioł ſwoy KrowObr 62,
221v;
Leop Gen 16/2,
Esth 1/20;
BibRadz I 351b marg,
376b marg;
BielKron 13v,
237v,
319 [2 r.],
381;
Maritus, Mąż/ Małżonek álbo manżonek yáko niektórzi piſzą/ Dowodząc iże to słowo złożone yeſt z niemieckiego słowá man/ co známienuye mężá y z polskiego słowá żoná/ Manżonek/ mąż mayący żonę/ Manżonká/ żoná mayąca mężá. Mącz 210a,
94a,
177b,
c,
258d,
498c,
512d;
Ná kóniec/ to Królowi piſmo przykázuie/ áżeby Król Zón wielé niemiał: to ieſt/ áby poczćiwym Máłżónkiem był OrzQuin T2v;
RejAp 175v;
bo pocżćiwe iey życie/ y miłość przećiwko małżonkowi/ wſzytkim ludziom byłá wiádoma GórnDworz Y8v,
V7v,
V8,
X2v,
Y5,
Y5v (
11);
RejPos Ooo2 [2 r.],
Ooo2v [2 r.];
CzechRozm 154v,
159,
159v;
KarnNap F3v;
ModrzBaz 32v;
SkarJedn 403;
Zgrzeſzyłá iedná zacna biała głowá z krewkośći niewieśćiey/ małżonkowi wiáry niechowáiąc SkarŻyw 354,
A2v,
67,
68,
151,
178,
242,
324;
ZapKościer 1581/21v,
23,
1584/66v,
1588/76v,
82v;
StryjKron 122 [4 r.];
CzechEp 65,
73,
201,
302;
KlonŻal B2;
KochDz 108;
WerKaz 291;
WisznTr 12,
16,
20;
PudłFr 27;
Calep 640a;
GórnTroas 36,
58,
73;
OrzJan 97;
OstrEpit A2,
A3v;
WIelmożna Páni płácżeſz/ Malżonká ſwoiego/ Iż ćię tu prętko odbiegł KołakCath B4v;
WujNT 3;
WysKaz )?(2,
)?(3 [3 r.];
SarnStat 633;
KlonKr kt,
wstęp A4v;
Iákóż śmieią [...] Małżonkóm ſwym w twarz poyźrzeć? GosłCast 33,
33;
PaxLiz C3v;
Czáſem iedná nie pyta/ weźmie co ſię iey zda/ A z fukiem do małżonká te ſłowá powiáda. ZbylPrzyg A3v,
A3 [2 r.],
A3v [3 r.],
A4v,
B [2 r.],
Bv (
13).
W przeciwstawieniach: »małżonek ... panic (2), bezżeniec« (3): Náuká iáko máią przyſtępowáć do ćiáłá y krwie Páńſkiéy/ godnie małżónkowie y bezżéńcy. BiałKat 286 marg; KuczbKat 280; Piotr Apoſtoł ieſt/ y Ian też Apoſtoł: on małżonek/ ten pánic. WujNT 300.
W porównaniach (3): LubPs A3v; Gdyż ten przybytek ma być v niego ták wdzięcżny/ iáko wdzyęcżna bywa oblubienicá nowa v małżonká ſwego. RejAp 177; RejPos [154].
W charakterystycznych połączeniach: małżonek cny (2), dany, miły (2), poczciwy, ubogi, ułomny, wdzięczny (3), zawisny, zmarły; krewny małżonka, majętność, miłość, ochędożeństwo, pamiątka, rozkazanie, uczciwość, zebranie; miłość (znak miłości) przeciw(ko) małżonkowi (2); zgrzeszyć przeciw małżonkowi; wierny małżonkowi; małżonka łudzić, miłować, płakać, schować, zrządzić; małżonka nabawić [kogo] [= wydać za mąż]; (za) małżonka mieć (5); przestawać z małżonkiem; małżonkiem być (4), zostać.
Zwroty: »[
komu] dać [
kogo] za małżonka« (
1):
A thák zdáło by mi ſie ábyſmy poſłáli do Przemyſlá/ áby tobie dał ſyná zá małżonká BielKron 319v.
»za małżonka iść« (1): Abowiem ieſli ſie to trefia miedzy inemi białemigłowámi/ że poniewoli drugie zá ſtáre/ zá chore/ zá vłomne małżonki ſzedſzy/ cnotę ſwą wcále záchowuią GórnDworz Cc.
»za małżonka pojąć (a. przyjąć, a. wziąć), obrać« [szyk zmienny] (5 : 1): Tego tho Biwoiá pánná Káſsá poięłá zá małżonká. BielKron 318v, 238, 340v, 380v; Obierz mię námilſza zá małżonká ſobie/ á wolna od wſzytkiego będzieſz SkarŻyw 151; PudłDydo A4.
Wyrażenia: »młody, nowy małżonek« =
pan młody;
neogamos,
recens maritus Mącz (
2 :
1):
Neogamos, Nowy małżonek/ młody pan/ nowożenia. Mącz 245c,
348b;
y poimał przednieyſzych Xiążąt álbo Pánow ſiedḿdzieſiąt y Páná młodego małżonká StryjKron 385.
»oddany małżonek« = prawowity (1): Vliana Zgloczu o czudzoloſthwo przeſz Valentego Rell kuſznyerza zbrunowa oddanego malzonka ſwego do wyązyenya oddana dobrowolnye yeſth zeznala LibMal 1551/160v.
»małżonek przyszły« (1): A gdyś ſie náucżyłá/ po czym maſz miłego/ Znać w vrodźie/ w zacnośći/ małżonká przyſzłego. PaxLiz C2v.
»małżonek ślubiony; [komu] jest poślubiony małżonek« (1; 1): SkarŻyw 244; Pánem y głową tobie małżonek ślubiony/ Rządźić tobą powinien/ ná toć ieſt oddány. ZbylPrzyg A3v.
»wierny małżonek« (1): [Medea] przywiodłá Iazoná ná przyſięgę/ [...] áby iey wiernym á prawdziwym małżonkiem był BielKron 54v.
Szeregi: »małżonka a(l)bo (i) małżonek; małżonka z małżonkiem« [
szyk 3 :
2] (
4;
1):
Tym obycżáyem y dzis cżynyą to nyektorzy małżonkowye álbo małżonki iż płodu nyemogą myeć GliczKsiąż C4;
OrzRozm H2;
SarnUzn Dv;
RejPos Ooo3;
ModrzBaz 32v.
»oblubieniec i małżonek« (1): Miedzy nimi ieſt S. Iozeph oblubieniec y małżonek [...] pánny Bogárodzice SkarŻyw 241.
»małżonek i żona« (1): A ieſt práwie piosnká ſwádziebna/ gdzye cieſzy wierne małżonki y żony ich/ [...] że im Pan Bog ná wſzem błogoſłáwić będzye. LubPs cc6.
Przen: O mistycznym złączeniu Chrystusa z Kościołem lub duszy ludzkiej z Bogiem [w tym: czyj (8): pron poss (6), G pron (2)] (19):
Abowiem ten Báranek Syn Boży ieſt ták zawiſny małzonek/ iż niechce małżonce ſwoiey dopuśćić/ [...] áby kogo inſzego chwalił KrowObr 69;
W ſercu wierney duſze przemięſzkawá duch małżonká prawdźiwego. BibRadz I 351b marg;
Abowiem ſtworzyćiel twoy máłżonkiem twoim będźie BibRadz Is 54/5,
Ier 3/14;
CzechRozm 79v;
CzechEp 168.
W połączeniach szeregowych (4): KrowObr 46v; CzechRozm 14v, 193v; iż ieſt Głową/ Małżonkiem/ Winną máćicą: tákowe názwiſká/ przez ktore ſię ono duchowne złącżenie y ſpoienie z Chriſtuſem pánem y iego ſpołecżność święta/ ze zborem wyraża NiemObr 44.
W przeciwstawieniu: »małżonek ... małżonka« (1): Páweł záś opiſuie Páná Chriſtuſá iáko iednego małżonká: á Zbor iego/ od niego kąpielą wody przez ſłowo omyty/ iáko małżonkę CzechEp 169.
W charakterystycznych połączeniach: jeden małżonek, pirwszy (2), prawdziwy, zawisny; duch małżonka; mieć małżonka, porzucić; być małżonkiem (9), nazywać.
Wyrażenie: »poślubiony małżonek« (3): kthory nietylko/ iż nie ieſth godzien być wezwan kośćiołem/ ále podobniey go názwáć/ nietzyſtą cudzołożnicą/ ktora porzućiwſzy ſwego poſlubionego máłżonká Páná Iezu Kryſta/ przyſtáłá do rozmaitych cudzołożnikow KrowObr A3v; RejPos Ooo3 [2 r.].
Szeregi: »małżonek i małżonka« (
1):
ázaſz ſie ten Pan nie opowieda być małżonkiem y małżonką wdzyęcżną káżdemu. RejPos Ooo2v. [
Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.].
»pan i małżonek« (4): Bo ktoby tego nie cżynił/ ten z BOgá nie może mieć oycá/ áni z Chriſtuſá Páná y małżonká. CzechRozm 197v, 197 [2 r.], 198. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].
2.
Para małżeńska, oboje małżonkowie;
coniuges Mącz [w pl] (54):
Malzonkom z ſobą w oſobnoſci dobrze zchodzic ſie, bo tak plod za fortuną moze richlo byc FalZioł V 53,
II 11b,
V 86;
ComCrac 21v;
Gdyż tedy wyelka á oſobliwa to yeſt łáſká [...]/ gdy małżonkowye w ſtadle á w przyworze małżeńſtwá ſwego dzyatki máyą myeć GliczKsiąż C7,
C4,
C4v,
D5,
P2v,
P6v [2 r.],
Qv;
Abowiem kiedyby małzeńſtwo było nietzyſtoſćią/ [...] tedyby wſzyſcy małzonkowie/ iako nietzyśći/ nigdy kroleſtwá niebieſkiego nieotrzymáli KrowObr 221v,
38v,
221v,
222 [3 r.],
225 [2 r.],
226v [4 r.] (
17);
Divortium, Rozwód miedzy małżonkámi. Mącz 488a,
177b;
RejPos 296v,
Ooo2v;
Abowiem kiedy ſie miedzy ſobą wádzą małżonkowie/ iuż tám wſzytko s trzaſkiem á z łáiániem być muśi RejPosWstaw [412];
CzechRozm 162v;
KarnNap F2v [2 r.],
F3,
F3v,
F4;
ModrzBaz 33;
że nie P. Bog tákowe Małżonki/ ále chuć docżeśnego mienia/ łákomſtwo/ álbo ſam dyabeł [...] złącża. WerKaz 303;
LatHar 96 [2 r.];
WujNT 1.Cor 7 arg,
s. 592 marg;
SToiąc oblicznie przed ſądem ſzláchetny N. ztąd á ztąd/ y tákże ſzláchetna N. małżonkowie zdrowi ná vmyśle y ná ćiele: [...] wyználi SarnStat 637,
637;
SkarKaz 45a;
[przidáło ſye iże czy ſwięczii malżankowie ſzly do Ieruzálem JanKoszŻyw B4].
W charakterystycznych połączeniach: bogobojni małżonkowie, chrześcijańscy, cudzołożnicy, niepłodni (niepłodem skarani) (2), wierni (2); dożywocie małżonkow, obyczaje (2), strzymawałość, złączanie, życie; małżonkom błogosławić (4), rozkazywać; pociecha małżonkom; małżonki złączać; prosić za małżonkami.
Wyrażenie: »młodzi, nowi małżonkowie« = państwo młodzi (2 : 2): Lec co s ſtrony młodego pana kilka młodzieńców/ i także s ſtrony młodyi paniéi kilka panien/ przy młodych máłżónkach bywało MurzNT 38v, 38v; Mącz 269c; áby [Bóg] nowym małżonkom [novis coniugibus] zdárzył ten ſtan żywotá naświętſzy ModrzBaz 36v.
Szereg: »małżonkowie i dziatki« (1): tedy to nietylko ſámym małżonkom/ y ich dźiatkam [coniugibus ... et eorum liberis] rozmáite á nieſkońcżone mákuły przynośi/ ále y Zbor Boży y Rzecżpoſpolitą plugáwi ModrzBaz 33.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.55d5b47a78d5.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[Słownik Polszczyzny XVI wieku]](/static/img/spxvi-logo.9e6c364a84ff.png){kind=logo}
![[Szukaj]](/static/img/icons/magnifier-left.03d386f15d93.png){kind=icon}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.783deef3e87f.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}