[zaloguj się]
[pdf]

MĄŻ (4100) sb m

mąż (4099), (rus.) muż (1); mąż : muż KlonWor (10:1).

Fleksja
sg pl du
N mąż mężowie, męże, mężewie
G męża mężów mężu
D mężowi, mężewi, mężu mężóm
A męża, mąż męże, mężów, męże, mężów mężu
I mężem mężmi, mężami
L mężu mężåch, mężoch, mężech
V mężu mężowie
inne sg G a. A - męża; pl N a. A - męże; pl G a. A - męż(o)w

sg N mąż (977). ◊ G męża (556). ◊ D mężowi (188), mężewi (1) ZapKościer, mężu (1); -owi : -u HistRzym (2:1). ◊ A męża (463), mąż (207) [zawsze: za mąż; w tym: za [jaki] mąż (1) GroicPorz B2v]. ◊ G a. A męża (15). ◊ I mężem (186); -em (10), -(e)m (176). ◊ L mężu (49). ◊ V mężu (59). ◊ pl N mężowie (402), męże (4), mężewie (1) ZapKościer; -e KochPs (2); -owie: -e RejZwierz (1:1), BibRadz (53:1). ◊ G mężów (511); -ów (17), -ow (5), -(o)w (489); -ow OpecŻyw (2), OpecŻywList, OrzQuin; -ów : -ow Mącz (3:1). ◊ D mężóm (91); -óm (4) Mącz, BiałKat, GosłCast (2), -om (3) KochFr, SarnStat (2), -(o)m (84). ◊ A męże (188), mężów (28); ~ (sine nm) męże (186), mężów (7); -ów HistAl, KrowObr; -e :-ów StryjKron (3:4), SarnStat (3:1); ~ (cum nm) dwu, trzech, czterzech mężów (21), trzy męże LatHar (2); ~ -ów (4), -(o)w (24). ◊ N a. A męże (1). ◊ G a. A męż(o)w (6). ◊ I mężmi (37), mężami (8); -ami MurzNT, CzechRozm, CzechEp, WerKaz; -mi : -ami GliczKsiąż (1:1), KwiatKsiąż (1:1), SkarŻyw (2:1), WujNT (1:1). ◊ L mężåch (13), mężoch (13), [mężech]; -ach BielŻyw, KwiatKsiąż, Mącz, GórnDworz, SkarŻyw, BielSjem, PaprUp, Phil, LatHar; -och FalZioł (2), BielKron (3), OrzQuin, SienLek (3), BielSpr; -åch : -och PaprPan (4:3); ~ -åch (7) GórnDworz, PaprPan (4), BielSjem, Phil, -ach (3) Mącz, SkarŻyw, LatHar, -(a)ch (3); ~ -och (1), -(o)ch (12). ◊ V mężowie (89). ◊ du G (cum nm) mężu (1) Leop 1.Reg 11/11. ◊ A (cum nm) mężu (5) BielKron 63v, 120v [2 r.], HistRzym 72v, KochFr 53.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Dorosły mężczyzna (szczególnie dzielny, silny i prawy); człowiek; niekiedy w funkcji zaimka „ktoś, ten, on”; też w użyciu redundantnym, np. [ktoś] był mąż dobry = [ktoś] był dobry; vir Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; mas Mącz, Calep, Cn; homo Mącz, Cn; propagator Mącz; mascula a. virilis proles, masculus Cn (2537): BYł ieden mąż bárzo dziwny W rządzeniu żywotá pilny BierEz A2; Owa pies mężá ónego/ Wezwał też pſá ſąśieckiego BierEz Iv; Ośieł iáko mąż pobożny/ Ná trzech położył dział rowny BierEz K4; Mąż ieden pośrzedniey miáry/ Iż áni młody áni ſtáry: [...] Więc potym poiął dwie żęnie BierEz Mv; Mężá ktory śię ożeniał/ Drużbá iego táko pytał BierEz S2v, E4v, Iv, M2v, O3v [2 r.], P3, P4; OpecŻyw 5, 6v, 26, 52v, 153v, 175v, 194; OpecŻywList C2v [3 r.]; ForCnR A4, C2, C3, C3v, D2v, E2; PatKaz II 61, 75v; PatKaz III 89, 89v, 101v; Vir. eyn man Mąż Murm 47, 47, 92; Mymer1 23v; a ten miał dziewkę [...]/ ktora myała tak ſerce ſlachetne a tzyſte/ yż gardzýła wſzelkym obcowanim męzkim/ a nigdy ſie żadnemu mężowi nye vkazowała HistJóz B3, B2, B2v, B4, B4v, C2 (16); BartBydg 115; Liſtopad. W mym cżaſie [...]. Dziecię ktore ſie narodzi/ ſtrzelczem á opatrżnym y dobrim mężem będzie. FalZioł V 48v, +2v, *3e, I 60d, 127a, IV 9a, 20b; FalZiołUng V 119; bo powiadaią, iż nieto ieſt mąż czo ſie mſci, ale czo ſie ſwey woley odeymie BielŻyw 73, kt, nlb 6, 12 [2 r.], s. 15, 17 (29); Przeto gdy kthora niewiaſta ma brodę albo wąſi ieſt to nad przyrodzenie [...]. ale gdi iey to z lati przychodzi [...] takowa bywa [...] ſmiała na rzecży mężom przywoite GlabGad O5, A2; MiechGlab 29; March3 V8; Wyrwi mie miły panie od cżłowieka żłego [!]/ od męża złoſciwego wybaw mie. WróbŻołt 139/2, 1/1, B, 31/2, 79/18, ſſ6, 139/12 [2 r.]; RejJóz B; RejKup n8; HistAl B4, C3v, C6v, C8v, D5v (15); A tych ktorzy iedli było iakoby pięć tyśięcy mężów okrom niewiáſt i dźieći. MurzNT Matth 14/21, 173v marg [2 r.], Luc 11/31, Ioann 1/30, 6/10; KromRozm II t4v; BielKom C, E6v; GliczKsiąż Av, Fv, Kv; LubPs B, B4, G2, I2, Lv (14); GroicPorz ev, g4, m4, aa2v; kxięgi piſał/ o nietzyſtośći nieżeńſtwá wáſzego/ Sláchetny y vtzony mąſz/ Kxiądz Stániſlaw Orzechowſki KrowObr 236v, B2v, 4v, 28, 57, 58 (10); RejWiz 36, 46, 109, 126v; á ná kthore kolwiek pokolenie los pádnie/ przyſtąpi po rodzinách (á fámiliách) ſwoich/ á rodziny (przyſthąpią) według domow/ á dom po iednym mężu. Leop Ios 7/14; a oſtatek ſie rozpierzchnął/ ták że nie zoſtáło ſnich dwu mężu poſpołu. Leop 1.Reg 11/11; A imię mężá onego było Nábáł/ á żony iego Abigáil. Leop 1.Reg 25/3; Nieſtotys Pánie/ Nieſtotys zacny mężu. Leop Ier 22/18; A przeto będą pádáć młodzieńcy iego po vlicach iego/ y wſzyſcy mężowie rycerſcy iego/ vmilkną ná on dźień/ mowi Pan. Leop Ier 50/30; Y rzekł do mnie: Dánielu/ mężu żądośći rozumiey te ſlowá kthore ia mowię do ćiebie Leop Dan 10/11, *B2, Gen 14/24, 41/33, 38, 47/2 (207); KochZuz A4v; RejZwierz 17, 17v, 26, 37v, 78v; Obráni tedy ſą z woyſká Izráelſkiego po tyſiącu mężow z kázdego pokolenia/ to ieſt dwánaſćie tyſięcy ludźi godnych ku boiowi. BibRadz Num 31/5; Nie wołayże zá námi/ by ſnadź męże zágniewáni nie rzućili ſie ná was BibRadz Iudic 18/25; Y zebráli ſię do niego mężowie nikczemni á ludźie nie pobożni BibRadz 2.Par 13/7, Gen 4/23, 14/24, 18/26, 19/11, I 11a marg (131); OrzRozm M3, N4, Pv, Q2, R4; bo to vnich [Turków] lekkość ná żeńſką płeć ſwoiey ſzáble dobyć mężowi dobremu BielKron 312; ktoremu był bárzo rad rozumieiąc to o nim/ iż on/ á Turek Wálent/ á Pereni/ á Budeferens/ tylko ſámi byli w Węgrzech nalepſzemi mężmi/ y ſprawcámi w rycerſkicb rzecżách. BielKron 312; miedzy kthoremi rycerzmi tám byli poimáni cżterdzieśći mężow y męcżeni BielKron 357; dáliſmy onym ſiedmią mężow trzech więźniow á cżterzy żeńſkie płći BielKron 447, 6, 9v, 15v, 17 [2 r.], 18v (209); Abowiem gdy ſię w młodośći zwycżáyą łgáć/ tedy ten zwycżay będąc mężmi záchowayą KwiatKsiąż C2v, B3v, B4, B4v, E3v, Fv (13); Acer Thurnus. Mężny rzeźwy mąż w ręku. Mącz 2b, 11a, 16a, 26a, 50a, 54d (32); OrzQuin R, Rv [2 r.], R3v [2 r.]; A za od ſławnych mężow nie możeſz bráć wzoru? Prot D2; SarnUzn G3v; SienLek 194; RejAp 3v, 21v, 66v; GórnDworz D7v, E8v, I5v, I6v, N4v (10); HistRzym 14, 20, 22v, 23v, 24 (10); RejPos 22 [2 r.] 80v, 104, 111, 157v (17); BiałKat 121, 146; Zá Káźimirzá Krolá onego wielkiego/ Pan Mikolay Zalińſki/ mąż ſercá śmiáłego. Pátrzćie co to vcżynił BielSat H, D3v, G4v, H, H2v; GrzegŚm 58; KuczbKat 275, 305; Bo nie ċżytamy o tym nigdziey/ ieſli Achilles/ Hektor/ Herkules/ Scipio/ álbo Vlixes/ álbo inſzy oni ſławni á dziwni mężowie ná ſrebrze iadáli RejZwierc 103v, [283]v, 80v, 128v, 188, 202, 205v [4 r.]; BielSpr b3 [2 r.], 3, 4, 5, 5v (48); KochMon 25, 27, 30; WujJud 21v, 135v, 218, 262; WujJudConf 13, 208v, 211v, 243v; RejPosRozpr c2, c2v, c3; Gniew mężá ſpráwiedliwośći Bożey nie wykonywa. RejPosWstaw [1103]v, [212]v, 44; A (ták) wſtał Dawid [...] y poráził miedzy Peliſztymy dwieśćie mężow BudBib 1.Reg 18/27; Gdy kto (marg) Wł. mąż. (‒) zgrzeſzy (przećiw) blizniemu ſwemu BudBib 3.Reg 8/31; Y wſzytki krole połnocne bliſkie/ y dálekie [napoiłem winem popędliwości] ieden od drugiego (marg) wł: mąż (álbo káżdy) do brata ſwego. (‒) BudBib Ier 25/26; Bo niedoſtánie chlebá/ y wody/ że zdumieiąſię ieden zdrugim,(marg) wł: Mąż y brát iego. (‒) BudBib Ez 4/17, b [2 r.], bv [2 r.], b4, c, c2v (223); HistHel A, B4, C4 [2 r.]; BiałKaz D3, F3, G2, L2, L3 [2 r.], L3v; BudNT przedm b3v, b5, b6, cv [2 r.], c4 [2 r.] (25); StryjWjaz B3v; tedyby też y to tákże ſtać mogło/ że tám nie był Anioł/ choć go ták piſmo zowie/ ále był ábo mąż/ ábo ſám Bog CzechRozm 42, 9v, 27v, 29, 63, 106 (39); O Rzymſkich y inſzych Krolach á mężoch. PaprPan Gg2 żp, C, Dv, D2v, E, E3v (36); Widźiałem ia ſam Ieronimá Laſkiego/ Woiewodę Sirádzkiego/ wielce mądrego Páná/ á wielkiey sławy mężá y walecżniká [prudentissimum et fortissimum heroem]/ gdy huffy ſwe iuż ſpráwione obieżdżał ModrzBaz 115v, 2v, [16], 47 [3 r.], 48, 48v (13); ModrzBazBud ¶5, ¶6 [2 r.], ¶6v [2 r.]; SkarJedn 33, 324; KochDryas A2v, A3; KochOdpr C3v; KochPs 112, 115; SkarŻyw A4v, 16, 28 [3 r.], 29, 103 (57); MWilkHist F4, G4, I4; Albo Koń/ álbo ſam Mąż/ ná ziemię ſie wáli. StryjKron 230; Ale Mſćiſław Chrobry Xiążę ruſkie/ Mąż wielkiey dzielnośći/ [...] zebrał ſię ná Kolomaná StryjKron 330, A [2 r.], 15, 51, 156, 230 [2 r.] (38); CzechEp 50, 76, 78, 92, 110 (17); KochJez A2v; NiemObr 40, 41, 55 [3 r.], 56, 57 (16); Iać wytrwam/ choć mię będą fráſzkopiſem wołáć/ Bom niemógł áni boiom/ áni mężom zdołáć. KochFr 126, 103, 121; Prziſli przet prawo naſzę Iako vcziwy męſzyewye Iako vczywy Ian Skiba: y vczywy Andruſz nyezolowſky ZapKościer 1584/48v; A ieſzlyby Pan Barthlomiey Bothlman, czo przibudowal ſſwoym koſſtęm thedy maią tho dacz ná rozeznanie czterzech męzow ná tym dobrze wyrozumiałych ZapKościer 1587/70v, 1587/70v; IA niewiem ktoby ſię więcey kochał w Kochánowſkim/ Nád ćię zacney bráćiey paro/ w onym mężu Boſkim. KlonŻal A2, kt, C4, D, Dv; WerGośc 213, 228, 232; BielSen 10; BielSjem 8; KochPieś 13; Ale śmierć nieużyta [...] Wźięłá nam mężá tego KochTarn 75; PudłFr 45, 70 [2 r.]; BielRozm 9, 29; ták iáko ſą ſpiſane práwá Ceſárſkie zá Iuſtynianá Ceſárżá/ przez trżech mężow do tego wyſádzonych. GórnRozm E, K4; PaprUp A4v, B2v, Cv, C4, C4v (31); KochWr 26; Cordatus ‒ Serca męskiego mąz, mądri y rozumny, biegły. Calep 259a, 293a, 451a, 480a, 641b, 938a, 1127a; GostGosp 144; GrochKal 19, 22, 25; Phil B [2 r.], B4, G3, K2, N (10); Sławni mężowie legli/ iák zboże od koſy GórnTroas 17, 19, 26, 35, 50 [2 r.]; GrabowSet B3; KochFrag 46, 51; WyprPl A4v; LatHar + 7v, 212, 245 [2 r.], 325, 375 (15); KołakCath B2v; niechay opuśći niezbożny drogę ſwą złośliwą/ á mąż myśli złe ſwoie. KołakSzczęśl B4; RybGęśli B2; y weſzli ná mieyſce ku ſłuchániu zgotowáne/ z hetmánámi y mężámi przednieyſzymi miáſtá onego WujNT Act 25/23, s. 4, Matth 7/24, 26, 14 arg, 21 (103); WysKaz 45; SarnStat 56, 249, 327 [3 r.], 701, 767 [3 r.] (24); KlonKr E2v; KmitaSpit A4, B2, C2v, C3; PowodPr 70; Byſmy wżdy byli/ iáko ieſt v Proroká/ mężowie żądzey dobrey. SkarKaz 638b, )(3 [2 r.], 39a, 82b, 84b, 119a (13); Záczął był walkę znácżną z onym mężem wielkim/ Skanderbegiem CzahTr F3v, C3, D, F3v [2 r.], G4v, I4v, K; CzahTrPapr ktv; GosłCast 62 [2 r.]; PaxLiz D; SkarKazSej 660a, b [2 r.], 662b [3 r.], 674b, 678b (11); SapEpit A2, A4v; Y dźiś tymi ſztukámi v nas nárabiáią: Gdy z cudzego pieniądze worká wywącháią Cygánki fárbowáne: á Mużowie ſámi/ Báwią ſię roztruchárſtwem/ báwią frymárkámi KlonWor 7, 17, 42; SzarzRyt Cv.

W połączeniu z nazwą miejscową, nazwą plemienia lub przymiotnikiem od tych nazw (całość pełni funkcję nazwy etnicznej) [w tym: cum ai (121), cum sb w składni zgody (3), cum sb indecl (21), z + G sg (20), z + G pl (3), w + L sg (1), [jakiego] ludu (1), miasta (1), z (na)rodu, z pokolenia (synow), z domu, z ludu, z synow (22), w ziemi, w ludu (2); mąż + określenie (185), określenie + mąż (10)] (195): BierEz D4v; OpecŻyw 174v; Murm 32; HistJóz C2; HistAl B5, N3; MurzNT Luc 11/32; GliczKsiąż A3v; poráżeni á pobići ſą od mężow miáſtá Hay Leop Ios 7/4, Ex 2/19, Iudic 9/20, 15/10, 11, 20/17 (46); BibRadz Ios 14/1, Iudic 9/57, 40/1, 18/26, 19/1 (27); BielKron 28, 40, 50v, 57v, 62 (21); GrzegRóżn G2; Mącz 13d; RejAp 125v; RejPos 59v; RejZwierc 197v; BielSpr 38v, 40; BudBib Ex 2/18, Lev 17/3, 8, 10, 13 (46); BudNT Act 2/14, 3/12, 13/21; O wſzyſtkich mężach Ruſkich y Podolſkich. PaprPan Cc3, kt, K3v, Nv, T2, Z2 (13); Mężowie Alexándryiſcy/ nie ſądzćie przed cżáſem aſz przyidźie ſam Pan. SkarŻyw 107; ośm ſet mężow z Litwy iezdnycb ſplundrowáli część Polſkiey zięmie StryjKron 300; Mąż z narodu Iudzkiego/ Był wdźięcżnym kochániem iego ArtKanc K6, G17, K5v; PaprUp A2; Phil K, N3; GórnTroas 52; WujNT Matth 12/41, s. 195, Luc 11/32, Act 1/11, 2/14 (14); SkarKaz 242b.

W połączeniu ze współrzędnym rzeczownikiem męskoosobowym (wyraz „mąż” nie jest konieczny dla sensu) [mąż + rzeczownik (65), rzeczowmk + mąż (4); w tym: mężowie bracia (V) (24)] (69): OpecŻyw 4v, 167v; bracya moy y dom oyca mego ktorzy byli wzýemi Chanaan przyiechali domnie á ſą mężowie paſtirze owiec y oratze HistJóz E2; przetoż dobrze vcżyniſz ieſtli nam męże żydy ſtare ktorzyby ſie ktemu godzili poſleſz BielŻyw 113; HistAl G7v, I2v, [I]3v; tedy ten ktory przedawał imienie/ z zuwał bot álbo trzewik z nogi ſwoiey/ y dawał go kupuiącemu/ przed dźieſyąćmi Mężmi ſtárſzymi onego Miáſthá/ pod ktorego Iurisdicyą było Imienie. GroicPorz 13v; Leop Gen 46/32, Ex 2/11, Num 11/24, Ruth 4/2, 1.Reg 30/11 (15); BibRadz Gen 39/14, Ier 52/25, Act 1/11, 16, 23/6; Goski A2v; dawnoć to ieſt mnie obiáwiono bráćia męzowie/ álem thego niechćiał obiáwić/ áż pan Bog przez innego obiáwił BielKron 214v, 53v, 99, 107v marg, 108, 120v, 145, 247; RejPos 22, 287; RejPosWstaw [1433]v; BudBib Iudic 19/22, 23, I 167a marg; BudNT Act 3/14, 13/26, 22/1, 3; CzechRozm 11; WujNT Luc 24/19, Act 1/16, 2/29, 37, 7/2 (19); SarnStat 237, 1251.

W połączeniu z przymiotnikiem określającym charakterystykę społeczną (całość pełni funkcję rzeczownika) [mąż + przymiotnik (2), przymiotnik + mąż (1)] (3): nobilis vir, zyemyansky mąsz BartBydg 98; BielKron 343; BudBib I 144d marg.

W połączeniach szeregowych (28): KromRozm I M4; KromRozm III F7v; KrowObr 179v [2 r.]; Leop Iudic 9/51, Ier 44/20; BibRadz Deut 32/12, Ios 6/21, 1.Reg 15/3, 22/19; A gdyż przyiácháli do Thyrá miáſtá ſwego/ wyſzło wſzyſtko Miáſto Tyrſkie przećiw niemu/ pánny oſobliwie/ pánie oſobliwie/ á mężowie oſobliwie. HistRzym 27; BiałKat a4, 33v, 190v; BudBib c, 1.Reg 31/6, Ier 40/7; CzechRozm 12v, 78; ModrzBaz 12; SkarJedn 204; gdzie wielkie okrućienſtwá Litwá pogáni nád Kośćiołámi [...] okázowáłá/ młode dziatki/ y ſtárych mężow/ y báby poſiekli StryjKron 406; CzechEp 216, 261; WujNT 719, 1.Tim 5 arg, Tit 2 arg; GosłCast 31.

W przeciwstawieniach: »mąż ... źwierzę« (1): BielSpr 49v cf W porównaniach.

[Ze względu na płeć] »mąż ... niewiasta (39), białagłowa (6), panna (3), nieboga, pani, towarzyszka, żona« (52): dzýewko przywitay brata twego ktory nyenawidzý tak wſzytkich nýewýaſt iako ý tý mężow HistJóz B4v; FalZioł V 113; BielŻyw 4, 75, 137; Przecż że thedy one niebogi maią być tak wzgardzone á podleyſze niżli mężowie. GlabGad A2v, A2, A2v [2 r.], A8v, D4, M; March3 V8; RejZwierz 13v; BibRadz Eccle 7/29; BielKron 27, 36v, 261, 297, 312 (8); SarnUzn E5; SienLek 26v, 27, 27v; co powieda że mąż ieſt/ iáko formá/ á białagłowá iáko máteria. GórnDworz B3v, Hv; BudBib c2, Deut 22/5; BiałKaz D3; BudNT 1.Cor 10/8 [2 r.], 13; CzechRozm 154v; y obacżywſzy żołnierzá/ przelękł ſię y záwołał: co ſię dzieie? z pánny ſię ſtał mąſz? SkarŻyw 341, 152, 341, 508, 559; WujNT 1.Cor 11 arg, 4, 7, 8 [2 r.], 9 [2 r.], 14, Yyyyy3v; SkarKazSej 669a; RybWit B3v.

[Ze względu na wiek, wzrost i dzielność] »mąż ... dziecię (4), dziecina, karzeł, niewieściuch, obrzym, w dzieciństwie« (8): PatKaz III 118v; A nie tylko dzieciom ále y iuż ſtáłym mężom godzi ſię tak poſtępować. KwiatKsiąż N4; Bo ty rzecży z Mężow dobrych cżynią niewieśćiuchy BielSpr b2v; RejPosRozpr c; ModrzBaz 51; CzechEp 92; WujNT 1.Cor 13/11; SkarKaz 514b.

W porównaniach (23): bo yle zalezalo na criſtuſa myal czyalo yako mąſz nye yako obrzym any yako karzel PatKaz III 118v; HistAl D8v; Leop Iob 38/3, Prov 6/11, Is 42/13, Ier 23/9, 50/9; BibRadz Iob 40/2; BielKron 312; RejPos 312v; Przes Lás ſie rozumie płochość Záięcża/ áby do niego żadny nie vćiekał iáko źwierzę/ ále ſie bronił iako Mąż w polu ná przeſtrzeniu. BielSpr 49v; BudBib Ps 87/4[5], Ier 6/23; SkarŻyw 46; StryjKron 350. Cf »(wszyscy) jako(by) jeden mąż«.

Tłumaczenie i etymologizacja obcojęzycznych imion i nazw (4): Rzecżon był Diphes/ to ieſt/ dwoygá przyrodzenia mąż BielKron 27, 69; Zá czáſem Niemce z ichże właſnégo ięzyká przezwano Garmanos, iákoby Garman/ cáły mąż JanNKar D, D.

W charakterystycznych połączeniach: mąż apostolski (6), (o)baczny (3), bezbożny ((nie)pobożny, niezbożny, nabożny, ku pobożności skłonny) (17), biegły (6), bitny (ku bitwie, godny do bitwy) (4), błogi (2), bogobojny (bojący się Boga) (11), bogomyślny, b(ł)ogosławiony (19), bojow(n)y (do boju, godny a. gotowy, a. przebrany ku bojowi) (9), chwalebny (przenachwalebniejszy, (po)chwalon(y)) (7), (za)cny (zacności, cnoty (pełny), co nazacniejszy, w cnocie doświadczony a. okazały, ku cnotam zrządzony a. skłonny, cnotami ozdobiony, (nie)cnotliwy, zacnie urodzony, cnotliwego zachowania) (148), (po)cześny (3), (wy)ćwiczony (4), (staro)dawny (3), dobry (co (na)lepszy) (76), dobywający miecza (2), dorosły (urosły) (3), dostojny, doświadczony (10), dowcipny (5), duży (9), dzielny (dzielności) (7), (po)dziwny (6), fortunny, godny (co godniejszy, osoby godnej) (17), grzeszny (3), jezdny (5), języczny, kłamliwy, krześcijański, łaskawy (3), mądry (obcowania mądrego, pełen mądrości, napełniony mądrością) (31), mężny (serca męskiego) (10), miłosierny (miłosierdzia) (7), miły (Bogu) (6), (nie)mocny (co mocniejszy, umocniony) (43), (wiel)możny (co możniejszy, familijej możnej) (15), nienaganiony (niezganiony) (2), niepospolity, nieszczęsny (szczęśliwy) (3), opatrzny (6), oświecony (2), pamięci ([jakiej] godny) (6), pieszy (5), poczciwy (poczciwości, czci, uczciwy) (9), pogański (2), pokorny (2), prawdziwy (prawdę miłujący) (3), prawy (co nieprawszy) (4), przedni (co naprzedniejszy, domu przedniejszego) (15), (po)radny (4), rozsądny, roztropny (roztropności) (11), (nie)rozumny (rozumu, doświadczony w rozumie) (12), rycerski (biegły a. doświadczony w rycerskich rzeczach a. dzielnościach, świadomy sprawy rycerskiej, w sprawie rycerskiej stojący) (15), serca (wedle serca) (8), silny (siły, bez siły) (5), sławny (sławy (godny)) (35), spaniały (spaniałego serca) (2), spokojny (pokoju) (4), (nie)sprawiedliwy (sprawiedliwie żywiący) (18), sprawny (co nasprawniejszy) (14), stały (stałości, stałego serca, stałej myśli) (8), stary (starego wieku) (19), (nie)stateczny (12), ślachetny (szlacheckiego stanu a. rodzaju, ślachetnie urodzony, z ślachetnego a. ślacheckiego domu) (16), (nie)śmiały (serca śmiałego) (13), (na)uczony (uczenia, nauki, biegły a. doświadczony w naukach) (33), udatny (6), (nie)umiejętny (3), urodliwy (urody, urodziwy) (10), waleczny (godny ku walce) (21), (po)ważny (przeważny) (12), wielki (wzrostem, wielkiego wzrostu) (45), wierny ((pełen a. godny) wiary, w wierze prosty) (19), wojenny (w wojnie ćwiczony, chwalebny w wojennych rzeczach) (4), wyborny (co nawyborniejszy, na wybor) (21), wybran(y) (4), wymowny (wymowy) (6), zasłużony (2), zawołany (2), zbrojny (uzbrojony, we zbroi) (16), złościwy (2), zły (co nagorszy) (8), znaczny (4), znamienity (6).

Przysłowia: Mąż roſtropny ieden raz błądzi. BierEz K.

bo lepſſy ieſt mąż pokorny nad męża motznégo OpecŻyw 35.

Wſtań ty á rzuć ſię ná nas/ bo iáki mąż/ (takie) męſtwo iego BudBib Iudic 8/21.

Wyrażenia: »mąż Belial [= szatana]« = człowiek niegodziwy; vir Belial Vulg (2): A thák oto mowił Semei łáiąc Krolowi: Wynidź/ wynidź mężu krwey/ á mężu Beliál. Leop 2.Reg 16/7, 2.Reg 20/1.

»mąż boży« = homo a. vir Dei Vulg, PolAnt (73): GliczKsiąż D8v, H2; Pyoſnká pierwſza Moiżeſzá mężá Bożego LubPs gg2v, T6, gg3v; Leop 3.Reg 13/4, 5, 6 [2 r.], 7, 8 (18); BibRadz Ios 14/6, 4.Reg 7/2, 1.Par 23/14, 1.Esdr 3/2, Ps 89/1; BielKron 84v, 85, [852], 95; SarnUzn B6v; HistRzym 38, 45v, 124v; RejZwierc 202v; BudBib 1.Reg 2/27, 3.Reg 13/29, 31, 17/18, 24 (21); HistHel B2v; CzechRozm 103, 124, 198v; SkarJedn 303; SkarŻyw 212, 249, 250, 497, 498 [3 r.], 544; CzechEp 38; WysKaz 38.

»mąż czysty, prawy« = prawdziwy mężczyzna; verus mas Mącz [szyk 8:6] (8:6): MAło tho ruſzyło Koryolaná iáko mężá práwego BielKron 109; Bo to iakoby ſzkoła młodych ludzi była/ Skąd mężow cziſtych potym wychodziło ſiła. KochSat A2v; Mącz 431b; GórnDworz Hv, Q6v [2 r.]; BielSpr b2v; MycPrz I C4v; PaprPan Dd2; BielSen 18; KochPieś 12; BielRozm 3; OrzJan 87; KmitaSpit A2v.

»mąż doskonały [ = pełen zalet]« = vir perfectus Vulg, PolAnt; vir integer JanStat [szyk 15:2] (17): KromRozm III G8; Ieſli kto (nikogo) nie obraża ſlowem/ ten doſkonáłym ieſt mężem/ ktory y wſzyſtko ćiáło w vzdę w práwić może. Leop Iac 3/2, AAA4v; BibRadz Gen 6/9, Eph 4/13; HistRzym 97v; GrzegŚm 33; KuczbKat 5, 335; RejPosRozpr c [2 r.]; BudBib Gen 6/9; BudNT Iac 3/2; WujNT Eph 4/13, Iac 3/2; SarnStat 49; Ták człowiek/ gdy ná ſkálny prąd ńienáwątlony Tráfi/ á plec ſwóy mocny nieporuſzony/ Stáwi ná ſczekotliwé á odlotné wáły/ Ten ſam mężny Bohátyr/ y mąż doſkonáły. GosłCast 42.

»mąż doskonały [= dorosły, w pełni ukształtowany], zupełny« [szyk 4:3] (6:1): gdy y w tym/ nye tylko od mężow doſkonáłych/ ále y od byałey płći y od dźyeći/ yeſt zwyćyężon/ záczął rozmáite á przećiwne błędy myędzy krzeſćiyány śiać przez kácerze/ pod poſtáwą ſlowá Bożego. KromRozm I M4; ſkądby przykazánie Chrześcijáńſkiey pobożnośći poiąć/ y we wſzyſtkim nabożeńſtwie wpráwieni byc/ á zátym ták zlekká w Pánu Chriſtuśie rość mogli/ áżby mężmi zupełnymi zá Bożą pomocą zoſtáli KuczbKat 130; SkarŻyw A5, 328; CzechEp 149, 178 [2 r.].

»mąż duchow(n)y« = prorok; vir spirituàlis Vulg (2): wiedźćie Izráelá (być) głupiem Prorokiem/ ſſalonego mężá duchownego, Leop Os 9/7; dozna Izráel ſproſnego proroká/ ſzaleńcá (y) mężá kłamliwego (marg) wł: Mężá duchowego. (‒) [virum ventosum] BudBib Os 9/7.

»dwu mężow« (2): Duumviratus – Panowanię dwiemamezom zlieconę. Calep [345]b, [345]b.

»dziesięć mężow, dziesiątny mąż« = w starożytnym Rzymie członek dziesięcioosobowego kolegium powoływanego do różnych celów; decemvir Mącz (8 : 1): BielKron 119 [6 r.]; Decemvir, Dzieſiątny mąſz. Mącz 79c; Prohibentibus minaciter Decemviris, Nád ſrogie zákazánie Dzieſiąci mężow rády. Mącz 222a, 313d.

bibl. »(wszyscy, mnostwo) jako(by) jeden mąż« = bez wyjątku, razem, zgodnie; quasi vir unus Vulg; tanquam vir unus PolAnt (8): Thedy zięłá boiaźń Páńſki lud/ y wyſſli wſzyſtcy iáko ieden mąż. Leop 1.Reg 11/7; BudBib Iudic 20/1, 1.Esdr 3/1; SkarJedn 204, 326; SkarKazSej 673a, 674a, 677b.

»kościelny, starego kościoła mąż« = ojciec kościoła [szyk 2:1] (2:1): á ſlyſzyſz co tu mowi ſtárego kośćiołá mąſz [Chryzostom]? KrowObr 17v; Opuſzcżam innych [...] bez lidzby Doktorow innych kośćielnych mężow náuką y świątobliwośćią wſzemu świátu znáiomych SkarJedn 121; SkarŻyw 142.

»mąż kościelny« = duchowny (2): Ku męzom ſędzyom/ koſczyelnym/ zakonnykom/ prawnykom przyſcz/ dobry czaſz. Goski A2v; HistRzym 41.

bibl. »mąż krwie(j), krwawy, winny (a. napełniony) krwie, ręki krwawej« = bezpośredni zabójca lub odpowiedzialny za niesprawiedliwie przelaną krew; vir sanguinis Vulg; vir sanguinolentus PolAnt (5:4:2:1): Mężowie krwie/ y zdradliwi/ nie będą dzielić dniow ſwogich TarDuch A5v; Nie racżi tracić boże moy ze złoſtniki duſze moiey/ ani z mężmi krwawymi zywota niego. Męże krwawe zowie thy ktorzy nieſprawiedliwie ſądzą, biorącz dari za ktore skazuią na ſmierc niewinnie. WróbŻołt 25/9, 58/3; LubPs Ov, eev; KrowObr C2v; Leop 2.Reg 16/7; BielKron 29; BudBib Ps 5/6[7], 58/2[3]; Mąż okrutny/ ręki krwáwéy/ Nigdy twarzy twéy łáſkáwéy Nie ma vznáć KochPs 7.

»męskość męża« (1): panowanię okazuie męſkoſć męża BielŻyw 12.

»mąż z [jakich] mężow« (1): (nagł) Mikołay Herbort z Dzyedziłowá. (–) [...] Práwie to ieſt pan s pánow á mąż z zacnych mężow PaprPan Xv.

»puł męża« = mężczyzna zniewieściały; semivir Mącz, Cn; semihomo Cn (2): Semivir, Puł mężá/ mdły/ nieśmiáły/ niewiesći. Mącz 498c, 382a.

»stary mąż« [w formule magicznej, o sierpie] (1): Iſch Bylmo Szoka czlowyeku vmye zegnacz thymi ſlowi, wzyącz ſzyerp y mowycz. Sthari mązv zegnaleſz yare y ozymye, ſpadz ze themv krzczonemu czlowyekowy Byelmo zoka LibMal 1544/89.

»mąż święty (a. prześwięty), świętego żywota« = vir sanctus Mącz, PolAnt, Modrz, Vulg; vir divinus Modrz [szyk 79:31] (108:2): Iozeffie mężu náſwiętſſi/ á bogu mily/ [...] oddáwámy tobie tę dóſtoyną dziewitzę OpecŻyw 5v, 6v; PatKaz III 143; MiechGlab 48; LubPs hh4v, ii; KrowObr 171v, 192, 205, 230v, 233; RejWiz 96v, 155v, 177v, 178, 179, 184v; BibRadz I 138c marg, 423c marg; Abowiem/ iáko piſze Iozephus/ pomázáli ſobie byli Zydowie ręce krwią niewinną Prorocką y Bożych wybráńcow/ zwłaſzcżá świeżo/ gdy Pána Kryſtuſá/ po nim Szcżepaná/ y obá Iákubá męże cnotliwe ſwiętych żywotow/ pomordowáli. BielKron 146, 67v, 84v, 87, 97, 132 (26); Mącz 156a, 366d; SarnUzn G5v; RejAp 94, 161; HistRzym 38, 40v, 125 [2 r.], 126; RejPos 320v; HistLan E3v; RejZwierc 124v, 199v, 205v [2 r.], 265; RejPosRozpr c3; HistHel A, By, B2, B4v, C4v; BiałKaz K2v; BudNT Mar 6/20; CzechRozm 103v [2 r.], 229v; ModrzBaz 56, 80v, 127; SkarŻyw 30, 107, 211 [3 r.], 213, 241 (25); NiemObr 120; PaprUp D3, F4, H2v, H3v, K3, K4v; GrabowSet G2; WujNT Mar 6/20.

Zestawienia: »dziki, leśny mąż« [w tym: dziki a lesny (1)] = satyr; miro Mymer1, BartBydg; mirator BartBydg; pilosus Vulg; daemon PolAnt [szyk 13:5] (16 : 5): BierEz S3 [2 r.]; Mymer1 28; BartBydg 91; HistAl K6v; Leop Is 34/14; RejFig Aa3 [2 r.]; BielKron 318, 444; KochSat kt, A2; Iáko to mam rozumięć [!] że leśńi Mężowie Są Miſtrzámi wáſzymi/ y morſcy Bogowie. Prot A2, B3; GórnDworz Ii6; BudBib Is 34/14; W leſiech látá ſwe trawiem z Fauny rogátemi/ Co wy podobno mężmi zowiecie dzikiemi. KochDryas [A3]; KlonŻal B.

»wodny mąż« = bożek morza; Nereides Mymer1, BartBydg (2): Nereides. waſſerman. wodny mąż. Mymer1 28; BartBydg 97b.

»wodny mąż« = znak zodiaku; Wodnik; Aquarius Murm, BartBydg (2): Murm 4; Aquarius, vodny mąszh, vodnyk, signum zodiaci BartBydg 12b.

Szeregi: »(tak) mąż (jako) i białagłowa« (3): prośił od niego/ áby mu były dány liſthy do miáſthá Dámáſzku/ [...] iż ieſliby thám nálazł iákie ludzi/ thák męże iáko y białegłowy tey náuki Kryſthuſowey/ áby związawſzy przywiodł ie do Ieruzalem. RejPos 282v; WujNT 719, Tit 2 arg. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.; w przeciwstawieniach 6 r.; to połączeniach niewspółrzędnych 3 r.].

»mąż abo bojownik« (1): Gdie [!] oni dziwni mężowie ábo oni ſrodzy boiownicy co ná iednym ſwiecie przeſtáć nie chcieli á drugiego ſzukáli. RejZwierc 87v.

»mąż i chłop« (1): Iuż y pánny mdłe/ y boiáźliwe/ męże y chłopy/ w miłośći Rzeczypoſpo: y ſzkod dla niey podeymowániu przechodzą. SkarKazSej 669a.

»mąż abo człowiek« (1): Ani ſie w tym I. M. cżuie: że wćielenie ktore twierdźi/ w niwecż obráca/ gdy iuż przedtym/ niż do tego z Máryey pánny wćielenia przyſzło/ powieda być tákiego ſyná/ ktory był mężem/ ábo cżłowiekiem záraz CzechEp 262. [Ponadto w połączeniach niewspółrzędnych 16 r.].

»tak dziewka, jako mąż« (1): Ktoryby też zábił á zárázem vmárł ſługę ſwego/ ták dzyewkę iáko mężá/ będzye winien grzechu y pokuty BielKron 44v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»(ani, nie tyl(k)o, chocia, jak(o)) mąż, (i, ani, jako (i), tak (i, też), ale (też) i, chocia, a, albo) niewiasta; od męża aż do niewiasty; mąż z niewiastą« = (nec) vir (nec, et, ac, vel) mulier; a viro (et) neque ad mulierem Vulg, PolAnt; vir cum muliere PolAnt [szyk 68:5] (67;3;3): aby wſzelky obyczay czlouyeczego rodzenya był uypelnyon yadam ſyą przeſz mąza y nyeuyaſty narodzyl yeua zmąza krom nyeuyaſty my wſzytczy y panna marya zmąza y znyeuyaſty PatKaz III 89-89v, 138v; Drugi vrząd ich [nerek] ieſt zachowawać w ſobie ſpermę to ieſt, naſienie albo plemię mężſkie ku rodzeniu cżłowieka potrzebne/ ktoreż więc bywa wypuſzcżano cżaſow ſwych gdy bywa opczowanie męża z niewiaſtą. GlabGad Fv; HistAl H6v; KromRozm III F7v; KrowObr 184, 221v, 222 [2 r.]; Tedy przynioſl Ezdrás Biſkup zakon wſſyſthkiemu mnoſtwu ich od mężá áż do niewiáſthy Leop 3.Esdr 9/40, Ex 35/29, 36/6, Iudic 9/49, 3.Esdr 9/41, Mar 10/6 (11); BibRadz Ex 35/22, Ios 6/21, Iudic 9/49, 51, Esth 4/11, Act 5/14, 9/2; BielKron 261, 450v, 456; BiałKat 190v; GrzegŚm 59; WujJud 144; BudBib c2, Deut 17/2, 5 [2 r.], 1.Reg 22/19, Esth 4/11; BudNT Act 22/4, 1.Cor 11/10 [2 r.], 11; CzechRozm 28, 33v, 78, 158, 159v, 258; SkarŻyw 114, 206, 259 [2 r.], 363, 502, 519; CzechEp 338; WerKaz 285; WujNT Act 5/14, 8/3, 12, 9/2, 17/12 (13); SkarKazSej 668b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 10 r.; w przeciwstawieniach 39 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 13 r.].

»nie tylko mąż, ale i pani« (1): iż pan Bog z dawna dawał kroleſtwu polſkiemu ku zachowaniu iego mądre rządziciele, nie tilko męże zaczne, ale też y panie ſlachetne GlabGad A3. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.; w przeciwstawieniu 1 r.].

»rycerz, (i, abo) mąż« [szyk 4:3] (7): O mężowie y rycerze moi namocnieyſzy ktorzyſcie do thych cżáſow woienne nieprzeſpiecżnoſći podeymoẃali izali dla niedoſtatku koni macie roſpacżać HistAl D2; LubPs bh2v; Goski A2v; BO oto Pan Iehowa Ceweoth odyimuie z Ieruſzalimá y z Iehudy [...]. Rycerzá y mężá walecżnego [Fortem et virum bellicosum] BudBib Is 3/2; CzechRozm 106; Calep 480a; GrabPospR K4.

»tak (nie tylko) mąż, jako i (ale i) żona« (2): A wiele też zbytkow wychodźi/ Przechody przyrodzonymi/ ták v mężow/ iáko y v żon. SienLek 32v; BielSpr 67. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 7 r.].

W przen (5):
a) W opisie gwiazdozbiorów noszących nazwy istot żywych (4): Nie dáleko téy głowy okrutnégo wężá/ Widáć żáłoſny wyraz poklękłégo mężá. KochPhaen 3, 3, 17, 23.
b) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (1):

W połączeniu ze współrzędnym rzeczownikiem męskoosobowym (wyraz „mąż” nie jest konieczny dla sensu) (1): Ták tedy mowią gracże náucżeni/ W ciesni mąż Rycerz/ á Pop ná przeſtrzeni. KochSz B2v.

a. O istotach nadprzyrodzonych (73):
α. O Bogu (2): Iehowáh mąſz walecżny [vir bellator]/ Iehowá imię iego. BudBib Ex 15/3; GrabowSet H.
β. O aniołach i innych posłańcach Boga; vir PolAnt, Vulg (70): Odpowiedział na to Atila yż wedle Papieża Leona widział kraſnego męża w duchownim odzieniu ſtoiącego MiechGlab 57; MurzNT Luc 9/30, 32; Leop Ez 9/11, 10 arg, 2, 3, 6 (9); BibRadz Gen 18/2, 16, 22, 19/5, 8 (12); BielKron 15v [2 r.] 47; BudBib Gen 18/2, 32/24, Ios 6/1 [5/13], Ez 9/11, 10/2 (10); BudNT Act 10/30; A inſzy potym dwá [aniołowie] Lotá z Sodomy wywiedli y Sodomę podwroćili: ktorych też weſpołek wſzyſtkich mężámi Moyżeſz názywa. CzechRozm 8; Gdyż áni tám záraz/ áni potym gdzie indziey/ Aniołá onego nie zowie piſmo ś. ſynem Bożym/ áni ſłowem Bogiem/ á mężem go y Bogiem Iehową támże y indziey názywa. CzechRozm 42; SkarJedn 191; Bo widzieli/ iáko drogę vſłáną y świetną od klaſztoru iego/ aſz w niebo idącą/ prży ktorey mąſz ieden zacnośći wielkiey ſtał SkarŻyw 253, 20, 74, 98 [2 r.], 99, 227 (13); MWilkHist G4v; StryjKron 532; Inácżey być nie może [...] iedno iż ty oſoby były Bogiem w náturze [...] Anioły zááię z vrzędu/ iż byli poſłáni: á w poſtáwie zwierzchniey byli mężámi/ ktorzy prawdźiwie iedli y pili CzechEp 213, 263; WujNT 116, Luc 9/30, 32, 24/4, Act 1/10, 10/30, s. 440.

W charakterystycznych połączeniach: mąż dziwny, jasny (3), krasny, nawiedzający, nieznajomy, piękny (2), podrożny, poważny, smutny, stojący (3), straszliwy, ubrany (4), wchodzący, wielki, wsiadający, zacności; osoba męża, ukazanie się; czestować męża, posadzić, potkać, słyszeć, ujrzeć (2), widzieć (5); mężem być, nazywać (2).

Wyrażenia: »mąż anjelski« [szyk 1:1] (2): on im powiedział: [...] dwá mężowie Anielſcy po bokách Papieſkich z miecżmi ſtali grożąc mi śmierćią SkarŻyw 318, 318.

»boski mąż« (1): Trzy one Boſkie męże Abráámá náwiedzáiące [...] chlebem proſtym cżeſtowano LatHar 200.

»niebieski mąż« (1): A przed zakonem ieſzcże/ pod drzewem/ trzy one niebieſkie męże Abráám poſádźił LatHar 189.

Szereg: »mąż, to jest anjoł« (1): A w ten cżás mąż/ to ieſt Anioł/ chodził s nim zápáſy áż do ráná BielKron 15v.
γ. O wizji szatana (1): Co widząc ſzátan/ rozmáićie go kuſząc zdobrey świętey drogi/ zwieść chćiał. Raz [...] vkázał mu ſię mąſz kraſny z długą brodą ſtáry/ y rzekł do niego SkarŻyw 308.
2. Mężczyzna poślubiony kobiecie, małżonek; maritus Murm, Mącz, Calag, Cn; vir Mącz, Cn; coniux Calag, Cn; dominus Mącz; compar Cn [w tym: czyj (458): pron poss (291), G sb i pron (163), ai poss (4)] (1559): yakom ya szamowthor nyeprzyszethl szwlocznyamy do domv mąs(z)a thwego ZapWar 1503 nr 1929, 1505 nr 1994, 1508 nr 2026, 1513 nr 2132, 1519 nr 2185 [2 r.], 1520 nr 2254 (23); March1Wiet Av; Y właſny mąż muśi wyniść/ Kiedy żoná ma porodzić BierEz Nv; Krotkoć niewiáſtá żáłuie/ Choćiać się ták okázuie: A w ten cżás gdy mąſz vmiera/ Sobie innego wybiera. BierEz O2v, B3v, B4 [2 r.], B4v, C3v, C4 (27); OpecŻyw 50 [2 r.]; Ale hanna ſzwyata bądącz wſmątku nyeobaczyla kądy ſzedl yey mąſz yoachym PatKaz II 63, 64, 86; yacob urodzyl yozepha mąza maryey PatKaz III 133, 97, 104v, 105v, 106; Murm 169; HistJóz A3v; FalZioł IV 47d, 56a [3 r.]; BielŻyw 53 [2 r.], 67, 69, 166; GlabGad P8v; MiechGlab 31; widzą [...] Żniwa c[ud]zego nasienia, Dzieci nie swego rodzenia. A wżdy szaleni mężowie Wierzą tej fałecznej mowie BierRozm 3; March3 V8v; iesli pani Wolfowa vmarla pierwei nyzli mąz iey nyewzyąwschi thich pyenyedzy [...], thedi mąz iey. y zadny ynschy czlowiek nyema sye vpomynacz panom exequtorom thich pulthora seth zlotich MetrKor 59/76; RejRozpr H3v; LibMal 1544/85v, 1545/104, 104v, 1546/115v, 1549/150v, 1551/160v, 1552/167v, 172 [2 r.]; LudWieś B3v; RejJóz C8; SeklKat H2v [3 r.], Kv, Q2; HistAl H3, H3v, Iv; MrowPieś A3v; Przypáſz pod ſię odzyenie ſtráſzliwego wężá/ By tám iny nie ruſzał nád właſnego mężá. BielKom C6v, nlb 6, G5 [2 r.], G6 [2 r.]; y dla tego áby wżdam Abram mąż yey mógł myeć potomſtwo/ dozwoliłá mu ſamáſz z dzyewką rzędną Hágár małżeńſtwo mieć. GliczKsiąż C2v, C2 [2 r.], D5, P5v; Swak/ ieſt śieſtrzyn Mąż. GroicPorz gg4v, gg3 [2 r.], gg3v [5 r.], gg4, gg4v [2 r.], hh4 (23); KrowObr 13, 62, 221, 223, 223v, 230v, 232; Leop Gen 16/3, Deut 25/7, 11, Iudic 14/15, 20/3 (22); Wdowá po mężu przy czym ma oſtáć. UstPraw B2v, B2v [5 r.], B4 [2 r.], B4v, H [2 r.]; RejFig Aa5 [4 r.], Aa5v, Bb4v, Ccv, Dd5v, Dd6, Ee2v [2 r.]; RejZwierz 11, 20v, 21, 44, 44v [2 r.], 47 marg, 47v; WyprKr 124v; Tedy rzekł Adam/ Toć teraz ieſt kość z kośći moich/ y ćiáło z ćiáłá moiego/ á dla thegoż oná będzie názwana mężatką/ bo ieſt z mężá wźiętá. BibRadz Gen 2/23, I 2b marg, Gen 3/6, 16, 4/1, 16/3 (43); OrzRozm P2v [2 r.]; niewiáſty Rzymſkie [...] z iedney ſtrony prośiły oycow bráciey á z drugą ſtronę mężow/ áby ſwey krwie miedzy ſobą zyęciowie s ſzurzami y s świekry nie roźlewáli. BielKron 100; Na thych wyſpach ſproſne obycżáie máią lud pogáńſki/ zwłaſzcżá około małżeńſtwá/ ábowiem máią to ſobie zá pocżćiwą rzecż/ kiedy Kſiążę pierwey niż mąż Krędenc vcżyni. BielKron 448v, 1v, 12, 12v, 14v, 15 [3 r.] (114); Virosa, Iurzna biała głowá/ mężá chcąca. Mącz 498d, 94a, 143d, 144a, 189d, 194c (18); RejAp 141; álem wdi miał nádzieię/ żeś mie w. m. zá mężá vprośić ſobie miáłá. GórnDworz R5v; przypátrz ſie temu káżdy/ iáko tám [...]/ gdzye mátká dziewcze/ mąż żenie niewierzy/ [...] naywięcey ſie y tego/ y owego/ záwadza. GórnDworz Aa3, B3, R6, Y2, Y2v, Y3 (29); A gdy páni rzędem miedzy vbogimi chodźiłá: przyſzłá ku Gwidonowi mężu ſwemu HistRzym 82v, 9v, 10 [4 r.], 54v, 82v [3 r.], 92 [3 r.] (23); RejPos 42, 43 [5 r.], 175v, 270, 271v (12); BiałKat 58v, 190v, 371 [6 r.]; Mąż wodką z Rożey kropi/ niewie co ſie dzieie/ Páni cżapkę przepiłá/ á s niego ſie śmieie. BielSat C2; Rozday też nam Vrzędy/ według ſwey godnośći/ Káżda będzie rządnieyſza/ niż mąż w ſwoiey włośći. BielSat [I4]v, C2, Dv [4 r.], D2v, D3 [2 r.], [I4] [2 r.]; HistLan C3; KuczbKat 250, 255, 260 [9 r.], 320 [2 r.], 350 [3 r.]; RejZwierc 33v, 34, 47, 55v [2 r.], 124v (9); KochMon 21, 34; WujJud 122, 210v; Bądz ſierotam iáko Oycem/ á mátce im miáſto mężá. BudBib Eccli 4/10, I 92b marg, Num 30/7, 8, 10, Deut 22/18 (15); BudNT 1.Cor 14/36, Tit 1/6; Bo nietylko z ſtrony mężá/ ktoremu oddaná byłá zá żonę/ ále też z ſtrony ſámey matki/ należeć będźie Iezus do potomſtwá Dawidowego. CzechRozm 150, 85v, 129v, 134 [2 r.], 145v, 150 (21); KarnNap F3v, F4 [2 r.], G2; ModrzBaz 32v [2 r.], 49, 53v, 54, 55, 76; SkarJedn 135; Iákoż ia niewſtydliwa przed ocży twe naprzod/ Mężu moy miły/ prziydę/ y ſpráwę o ſobie Dawáć będę? KochOdpr Bv, A3v [2 r.], C2v; V Filaku ſnać niewiáſtá/ prze choroby ſwéy długié á ſmrodliwé lat kilkonaśćie niezáſtánowienié [...]/ mężowi y ſobie przemiérzwſzy/ w ſadzawce Cieplicznéy vtopić ſye chćiáłá Oczko 11v; Calag 140b; SkarŻyw A5v, 35 [4 r.], 86, 101, 102 [2 r.] (59); StryjKron 61, 467; Tak ſzę teſz zona yego wlaſzna Anna Tak teſz opiſzuye Męſzewy Swemu Lukasze swą cząſtkę po swy smyerczy ZapKościer 1583/40, 1584/44, 45, 1585/56, 56v [2 r.], 62, 1586/63v, 1588/79 [2 r.]; mnie zmym miłym wſzędy Mężem dobrze być muśi KochFr 86, 23, 59, 70, 81 [2 r.], 86 (11); KlonŻal B2 marg; KochDz 108; KochSz C3; KochWz 136 [2 r.], 139 [3 r.]; ReszHoz 130 [3 r.], 131; WerGośc 218 [2 r.] 219 [2 r.]; Naprzod áby były poddáne mężom/ pod ktorą poddáność poddał Pan Bog Iewę Iádámowi WerKaz 288, 282, 284 [6 r.], 286 marg, 287 [6 r.], 288 (36); BielSjem 2, 3, 4 [2 r.], 6 [8 r.], 7 (34); KochPam 82; Iam tylko ſámá bez mężá zoſtáłá KochPieś 19, 1, 14, 50 [3 r.]; KochSob 66, 71; PudłFr 23, 28 [3 r.]; ArtKanc N11, R17v; BielRozm 18, 24 [2 r.], 25 [2 r.], 28; GórnRozm D [2 r.], Hv; ActReg 130; Nubilis ‒ Meza mozną [= dojrzała do małżeństwa]. Calep 706b, 451b, 856b, 1127b; Phil L3; GórnDworz 9, 10, 16, 35, 38 (13); KochFrag 45; [Grzechy przeciwko szóstemu przykazaniu:] Zywienie ſyná z cudzołoſtwá pewnie pocżętego/ nád wolą mężá ſwego. LatHar 117, ++2, 326, 448, 684; Ale chcę ábyśćie wiedźieli/ iż káżdego mężá głową ieſt Chriſtus: á głowá niewiáſty/ mąż: á głowá Chriſtuſowá/ Bog. WujNT 1.Cor 11/3, Matth 1/16, 19, s. 4 [2 r.], 22, Mar 10/2 (43); WysKaz X2 [2 r.], X2v [2 r.]; SarnStat 590, 591, 599 [2 r.], 629 [4 r.], [630] (43); Biádá męzowi, ktory podłegł zenie. KlonKr C2; KmitaSpit C [2 r.]; SkarKaz 8b, 314a, 387a [2 r.], 454b, 580b; CiekPotr 29 [2 r.], 46; Y domoſtwá pátrzyć bez ſkłádu niewiśćiégo [!]/ Który y nam y mężóm mnoży wiele złégo. GosłCast 45, 15, 22, 30, 32, 38 (10); PaxLiz B, B4, D; SkarKazSej 693b [2 r.] 705b; SapEpit [B]2v, B4v; KlonWor 58, 59 [4 r.], 61, 63; ZbylPrzyg A3v, A4 [4 r.], Bv [3 r.], B2 [2 r.], B2v, B3, B4v; [Barzo pewni thaynik iest mądrosczy tbesz i w mązech mocz mylczecz o takym sczesczyv iakye oną podkalo. ModlKobiet 24].

W połączeniach szeregowych (24): Ktore ſą dobre vczinky tego przikazania Bożego? (‒) Zedać aby pan Bog dal (dobrą/ żonę/ męza/ dziatki/ czelać/ dobytek/ iako y tobie dał) bliznemu twemu SeklKat N2; KromRozm I Gv; BibRadz Num 30/17; BielKron 104; GórnDworz Z2, Z6v, Mm4; HistRzym 37; RejPos 300; RejZwierc 76; KochMon 24; SkarJedn 20; NiemObr 8; GórnRozm D4v; GrochKal 21; GórnTroas 75; WujNT Col 3 arg, s. 782 [2 r.]; SarnStat 1172, 1270, 1275; Przeto poday ſyny ich ná głod/ y przywiedź ich w ręce miecżá: niech żony ich zoſtáną bez potomſtwá/ y wdowámi: á mężowie ich niech będą wymordowáni śmierćią: młodź ich niech nie będźie wybita miecżem ná woynie etc. PowodPr 19; GosłCast 36.

W przeciwstawieniach: »mąż ... brat« (1): naucżył żonę y prośił/ áby go brátem zwáłá á nie mężem SkarŻyw 283.

[Ze względu na płeć] »mąż ... żona (40), niewiasta (3), pani (2), żeńska pięć (2), białagłowa, niewieścia płeć« (49): PatKaz III 138v; SeklKat K3; GroicPorz gg2, gg3v, ii2v; KrowObr 140v [2 r.], 224 [2 r.], 225v, 230v; RejWiz 42v; BielKron 31, 120v [4 r.], 280v; GórnDworz Y5v [2 r.]; HistRzym 72v [4 r.]; ácz ſye tho [szydzić z męża] rzedzéy v niewiaſt niż v mężów tráfia. BiałKat 371; Białymgłowam oddano błazeńſkie vbiory/ A mężom ich licżmany HistLan F3; CzechRozm 197, 241v [2 r.]; ModrzBaz 32v, 33, 55; WerKaz 286, 289 [2 r.], 290 [2 r.]; Choćiam iá ieſt żeńſka płeć/ w podwikę záwita/ Gdy do rády mąż idzie/ mnie o wſzyſtko pyta. BielSjem 4; Páni domá co chce to ie/ pije/ A mąż w drodze iśćie nie vtyie. BielSjem 6, 5; BielRozm 18; Pan Chriſtus przyſzedł [...] tárgáć pokoy zwierzchny á fałſzywy: iáko gdy ſyn ieſt wierny/ á oćiec niewierny: żoná Kátholiczká á mąż Haeretyk. WujNT 44, 1.Cor 7/2, 4 [2 r.], Eph 5 arg [2 r.]; SarnStat 1270 [2 r.].

W porównaniach (24):

Jako comparandum (10): KromRozm III E6v; BibRadz Ier 3/20; A on też nam iáko głowá náſzá obiecał opiekę/ obronę/ opátrzność/ łáſkę/ ták iáko dobry mąż powinien pocżćiwey małżonce ſwoiey. RejAp 158, 174, 175v, 195; BiałKat 368v [2 r.]; WujNT 669, Apoc 21/2.

Jako comparatum (14): tedy to być muśi/ iż iáko Pan Chriſtus z Kośćiołem ſwoim nigdy śie niedźieli/ ták też Zoná od Mężá/ ile śie zwiąſki Małżeńſtwá dotycże/ odłącżona być niemoże. KuczbKat 260; KarnNap F4; ModrzBaz 33; ReszPrz 9; WerKaz 286 [2 r.], 289 [3 r.]; A mężowie áby miłowáli żony/ iáko Pan Chriſtus vmiłował kośćioł. WujNT Eph 5 arg, Eph 5/22, 23, 24, 28.

W charakterystycznych połączeniach: mąż cudzy (3), dobry (3), drogi (2), miłujący, miły (8), młody, nowy, obcy, obiecany, poczciwy (3), poświęcony (3), umarły (zmarły) (10), (nie)wierny (10), własny (12), właściwy (2), (nie)żyw(y) (żywiąc(y)) (8); mąż białejgłowy, corki (4), dziecięcia, dziewki, małżonki, matki (3), niewiast (3), panny (panienki) (4), siestrzyn (2), wnuczyn (wnuczki) (2), żony (23); bliski męża, brat (3), część, dług, dobra, dom (6), dziatki (dzieci) (2), dzierżanie, krewny, łoże, majętność (2), małżeństwo, miłość (2), posłuszeństwo (5), potomek (3), powinność (3), przyjaciel, przywianek, rodzicy, syn (2), żona (7), żywot; bać się męża (3), czcić, jednać, otrzymać, (o)płakać (4), pogrześć (2), (po)znać (4); męża godna (4), można, zdołająca; bez (przez, krom) męża począć (poczęcie) (3); od męża pożądana; mężowi obrzydzić, omierzié, poddana (21), (s)podobać się (4), (nie)posłuszna (5), powinowata, powolna, przemierznąć, przyjemna, przysięgę zgwałcić; miłość ku mężowi, wiara; miłość przeciw(ko) mężowi; z mężem leżeć (2), małżeństwo, pojednać (zjednać) się (4), powadzić się, rozłączyć, sprągać się; bliski po mężu, przyjaciel; przy mężu leżeć, trwać, zosta(wa)ć (3).

Przysłowie: Dobra niewiáſtá á cudna ieſt okráſá mężowi ſwemu. March1 A3 [idem] March3 V;

Zoná pilna cnotliwa/ mężowi koroná BielKom B8;

Káżdáć żoná cnotliwa/ yeſtći źwyercyádło mężá ſwego GliczKsiąż P5v;

Lecz ieſli żoná mężá nieozdobi/ Mąż prózno robi.KochPieś 42, 42 [2 r.]. [Ogółem 8 r.].

Zwroty: »bez męża być« = być panną lub wdową [szyk zmienny] (2): GroicPorz t; A ieſliby kto niewiáſtę mężátą żądał ſobie mieć zá żonę/ mnimáiąc żeby bez mężá byłá/ á niechciał iey miec małżonką ieſłiby wiedźiał że mężá ma KuczbKat 350.

»dać mężowi ((za) żonę); dać męża żenie; (od)dana mężowi« = wydać za mąż; ożenić; zamężna; dare viro PolAnt [szyk zmienny] (6;1;3): Biádá mnie y wam ſynacżkowie mili/ bo máthká wáſzá daná inemu mężowi. HistRzym 129, 72v [2 r.]; BudBib Gen 29/19, Deut 22/16; CzechRozm 153, 161; A ty oycze/ y mátko/ [...] chętliwym ſercem dźiéćię ſwoie: W rękę mężowi dayćie KochEpit A3v; WisznTr 3 [2 r.].

»męża dostać« (3): BibRadz Eccli 22/4; StryjKron 452; Illocabilis ‒ Ta ktorą męza nie może dostacz. Calep [505]a.

»mieć męża [jakiego, kogo], [kogo] za męża« = habere virum Vulg [szyk zmienny] (12:2): ono xyążę weſeląc ſie powyedzýał to ſwey dzýewce/ mowyąc iżby mu to wdziętzno było by go chcyała myetz za męża/ ona ſie rozgnyewała dla tych ſlow/ mowyąc yż nye chcyała myetz męza iętca albo więznya/ ale krola albo ſyna krolewſkyego. HistJóz B3v; BielKron 8v; HistRzym 5v; SkarŻyw 101, 139, 150, 244; CzechEp 420; BielSjem 10; PudłFr 75; WujNT 1.Cor 7/13, s. 595; PaxLiz C2.

»mieć, mająca męża (a. [ilu] mężow)« = być mężatką (a. kilkakrotnie zamężną), mężatka; habere virum PolAnt, Vulg; sub viro esse; nupta Vulg; maritata marito PolAnt [szyk zmienny] (45:1): Iedná páni mężá miáłá/ A przednie go miłowáłá BierEz O2v, R4v; OpecŻyw 50 [3 r.]; SeklKat K3; LibMal 1554/193v; KrowObr 225v, 230V; Leop 1.Cor 7/34 [2 r.]; BibRadz Gen 20/3, Num 30/7, Ioann 4/17 [2 r.], 18, Gal 4/27; BielKron 120v [2 r.], 385v; Maritus [...]/ Manżonká/ żoná mayąca mężá. Mącz 210a; GórnDworz Cc; HistRzym 33, 34v, 106; KuczbKat 350 [2 r.]; SkarJedn 344; SkarŻyw 242 [2 r.], 283 [2 r.]; StryjKron 547; WerKaz 286; ActReg 130; Calep 539a; GórnTroas 58; WujNT Ioann 4/17 [2 r.], 18, Rom 7/2, 1.Cor 7/2, Gal 4/27, s. 730 [2 r.]; PudłDydo A3v.

»ku mężowi mieć się« = eufemistycznie: mieć stosunek cielesny (1): Dla pośpieſznego poczęćia/ weźmi kość z ſercá ieleniego/ zębu ſłoniowego/ miáłko tho vſkrobawſzy/ ma páni pić z winem/ [...] á ná to ma ſye ku mężowi mieć po onym nápićiu SienLek 112.

»z mężem mieszkać, żyć« = cum viro commorari, vivere cum viro Vulg; esse viri PolAnt [szyk zmienny] (10:1): HistAl H3; Lepyey ſobie z mężem mieſzkáć w wierze/ Niżli komu dzwonić ná pacierze BielKom G4; Leop Eccli 42/9, 10; BibRadz Ier 3/1; BielKron 21v, 360; RejPos 28v; CzechRozm 155; GórnRozm L2; tá byłá bárzo podeſzłą w lećiech/ á śiedm lat żyłá z mężem ſwym od pánieńſtwá ſwego. WujNT Luc 2/36.

»męża obłapi(a)ć« (2): To mowiąc z roſpoſtrzonemi rękoma/ iákoby tedyż mężá obłápić miáłá/ vmárłá. GórnDworz Y7, Z2.

»męża obłapić« = eufemistycznie: mieć stosunek cielesny (2): FalZioł IV 56a; weźmi prochu s korzenia y z iáiec záięczych/ iáko łupinkę láſkowego orzechá/ á to z wieczorá z winem wypiy/ á ná świtániu mężá obłáp. SienLek 112.

»męża obrać (a. wybirać), przebierająca; mąż obran« (2:1;1): Zona mądra rozumem ſobie męża wybira á nie okiem. BielŻyw 53; GlabGad P8v; KochWz 137; SarnStat 8.

»od męża odbieżeć, zabiegła« = deserere maritum Mącz [szyk zmienny] (1:1): Zony lępak [!] od mężow zabiegłe [...] ſwym vcżenim [...] ku cżyſtocie y ku wſtidu przywodził. BielŻyw 29; Mącz 387d.

»od męża odchodzić, uciec« [szyk zmienny] (2:1): Ale rychło [Maryja Magdalena] [...] vciekłá od mężá do Ieruzálem ná ſwą wolą BielKron 144v; roſkazał Pan áby Zoná od Mężá nieodchodźiłá KuczbKat 260; WerKaz 284.

»od męża odłączać (się), odłączona« = a viro discedere Vulg (2:1): SeklKat K3; KuczbKat 260; Lecz w małżeńſtwie będącym roſkázuię nie ia/ ále Pan; iżby ſię żoná od mężá nie odłączáłá. WujNT 1.Cor 7/10.

»męża opuścić (a. opuszczać); od męża opuszczona« = dimittere virum; dimissa a viro Vulg [szyk zmienny] (10;2): Też ten kamień Magnes/ ma tę mocz: iż barzo wiele żon ktore opuſzcżały dla ſwarow męże ſwoie: żaſię k nim przywraczały ſie FalZioł IV 56a; LibMal 1551/161; Leop Mar 10/12; BiałKat 368v; gdyż niewiáſty choć od mężá opuſzcżoney/ drugiemu śie poiąć zá żonę niegodźi KuczbKat 350; WerKaz 284; WujNT 80, Mar 10/12, Luc 16/18, s. 262, 1.Cor 7/13, s. 595.

»męża pochować« = owdowieć (1): KochFr 53 cf »z męża«.

»męża, za męża pojąć (a. pojmować, a. przyjmować, a. męże spojmować); pojęcie męża« = accipere maritum, nubere Vulg [szyk zmienny] (15:2;1): OpecŻyw 3 [2 r.]; OpecŻywSandR nlb 2; Nád to źimye muſyáły nágo około rynku chodzić [...] pioſnkę ſpiewáyac [!]/ ktora byłá o nyepoſluſſeńſtwye praw Ligurguſowych w poyęcyu mężá GliczKsiąż C5; Leop Iudic 14/20, Matth 22/30, 1.Cor 7/36; BielKron 297v, 348; dobrze by ſie ſtáło żebyś tego to rycerzá Grzegorzá walecżnego ſobie zá mężá poięłá HistRzym 35v, 35v [2 r.], 72v, 111v; KuczbKat 350; SkarŻyw 125; WerKaz 284; WujNT 80.

»męża, za męża pozna(wa)ć (a. (u)znać); poznanie męża« = stracić dziewictwo; stracenie dziewictwa; cognoscere virum PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (34:1;1): OpecŻyw 3, 3v, 8v; A dzieweczká oná byłá bárzo piękna ná weźreniu/ á pánienká co mężá nie znáłá BibRadz Gen 24/16, Gen 19/8; BielKron 12; RejPos 270, 271 [2 r.], 272; GrzegŚm 64; BudNT Luc 1/34; A w tym iey wiáry dodał o mocy Bożey/ iż bes poznánia mężá pocżąć y vrodźić miáłá ſyná CzechRozm 161, 129v, 130 [3 r.], 130v, 155, 158v, 163; SkarŻyw 242; ArtKanc A3v, C3v, C6v, M10v; Bo ácz Iozwá znam zá oblubieńcá/ ále go nie znam zá mężá. WujNT 195, 4 marg, 5, Luc 1/34, s. 194 [3 r.], 195, Zzzzz4v; SiebRozmyśl F3.

»(po)żądać męża« (2): SeklKat N2; Ty wieſz Pánie iżem nie pożądáłá mężá/ y czyſtam záchowáłá duſzę moię od wſzelkiey pożądliwośći SkarKaz 351a.

»męża pożądać« = chcieć wyjść za mąż (1): Nupturio – Meza pozadam. Calep 706b.

»do męża przyłączyć się« = eufemistycznie: mieć stosunek cielesny; esse viri PolAnt [szyk zmienny] (2): BibRadz Os 3/3; Twierdzą [...]/ iż gdyby ſye niewiáſtá nápiłá kobylego mleká [...]/ á zátym ſye do mężá przyłączyłá/ wnetby poczęłá. SienLek 112v.

»męża radzić się, iść do męża na radę« = eufemistycznie: mieć stosunek cielesny (1:1): Także o poł noczy ma iednę pani włożyć ſobie do macicze/ y dzierżeć w ſobie przez kielko godzin, Potym wypuſciwſzy onę piłułkę z ſiebie: Ma iſć do męża na radę. FalZioł V 86, V 86v.

»męża raić« (1): A máiąc zacne rodzice/ y Ceſarſkie przyiaćiele/ zacnego teſz iey mężá ráili. SkarŻyw 150.

»rozwieść się z mężem; rozwiedziona od męża« = deserere maritum Mącz; repudiata a. repulsa a viro PolAnt (3;1): KromRozm I K4v; Ale ſlub káżdey wdowy/ ábo tey co ſie rozwiodłá z mężem ktorymby ſie obowiązáłá/ ma być wypełniony. BibRadz Num 30/10; Mącz 387d; BudBib Lev 21/7.

»z mężem spać, obcować« = esse eum viro PolAnt; rem habere cum viro Mącz [szyk zmienny] (3:1): Auguſtyn S. kłádzie tę przycżynę dla cżego nyektore matki ſámy nyechcą ſwemi pyersyámi karmić dzyeći ſwych/ iż práwi nyechcą ſie wſtrzymáwáć áby nyemyáły z mężmi ſwemi obcowáć. GliczKsiąż D5; BibRadz Ruth 1/12; Mącz 353b; Mocz mętny á w nim iákoby Náśienie męſkie ná dnie/ známienuie iż they nocy z mężem ſpáłá. SienLek 27v.

»mężowi, z [jakim] mężem (u)rodzić« = generare viro Vulg [szyk zmienny] (3:1): Tá vrodziłá Amrámowi mężowi ſwemu ſyny Aaroná/ Moizeſſá Leop Num 26/59; á to więtſzy dziw iż nigdy iednego/ iedno dwoie álbo troie álbo cżworo záwżdy vrodziłá s tymże mężem. BielKron 192; CzechRozm 164 [2 r.].

»bez męża urodzić (a. narodzić się)« =concipere absque viro Miech [szyk zmienny] (2): MiechGlab 70; Potym vrodziłá bez mężá Iuno Marſá BielKron 20v.

»od męża ustępować; odstąpić męża« [szyk zmienny] (3:1): FalZioł IV 56a; Wolę ia nie odſtąpić mężá pocżćiwego. RejZwierz 46; Zony Litewſkie nierownych obycżáiow teraz niż pierwey były/ bo pierwey bez wſzego wſtydu iáwnie od mężow vſthępowáły BielKron 437; SkarŻyw 153.

»męża utracić« = owdowieć [szyk zmienny] (4): będą nárzekáć niewiáſty vtráćiwſzy męże [non habentes viros Vulg] BudBib 4.Esdr 16/34; CzechRozm 129v; SkarŻyw 195, [197].

»męża wziąć, brać; [kogo] za męża wziąć, brać« = wyjść za mąż; virum reeipere, maritum accipere JanStat [szyk zmienny] (5:2;2:1): yſz dwoyaka yeſt doſkonaloſzcz malzenſka yedna ſluzączą ku bytnoſcy malzenſkye a ta yeſt przeſz przyzuolenye [...] mąza y nyeuyaſty ktore uyſlauyayą ſlouy czaſu nynyeyſzego ya czyebye byerzą za mąza a ya za zoną PatKaz III 138v; Tákże też niewiáſtá niemoże bráć mężá s przyiaćioł mężowych áż do czwartego pokolenia. GroicPorz gg4v; wezmę cię zá mężá ſobie á zá Ceſárzá poddánym. BielKron 160, 318v; SkarŻyw 107; A z drugą oſtátnią dóbr ſwych częśćią/ mężá niech weźmie/ wedle woléy ſwéy. SarnStat [630], [630], 639 [3 r.].

»męża zdradzać (a. zdradzić)« [szyk zmienny] (2): O cudzołoſtwo [...] karano [...] niewiáſty gárdłem iáko ty ktore troię winę przepadáły/ to ieſt/ płod tym zárażáiąc/ męża zdradzáiąc/ wiárą wzgardzáiąc. BielKron 9v; KochDz 104.

»męża zostawiać« (1): Ale bodajhych była miała złe skonanie, Kiedym [...] męża i ojczyznę miłą zostawiała. KochMon 25.

Wyrażenia: »drugi, wtory mąż« [szyk 11:2] (11:2): Oyczym/ Mąż wtory moiey Mátki. GroicPorz gg4v; A ono iedná na świećie przycżyná ſię nie náydzie: dlá ktoreyby ten ſię węzeł/ gdzie ſię porządnie raz ſtánie rozwiązáć ſię ták mogł/ áby drugą żonę ábo drugiego mężá zá żywotá kto miec mogł ábo mogłá. SkarJedn 344; WujNT 782. Cf »za drugiego, wtorego męża«.

»pi(e)rw(sz)y mąż« = primus maritus JanSiat [szyk 11:8] (19): BierEz P, Pv; GroicPorz gg4v; UstPraw B2v [2 r.]; Trzecia [żona] Agrypiná/ ktora iuż miáłá ſyná Neroná s pirwſzym mężem BielKron 141v, 75v, 118; KochMon 24 [2 r.]; ZapKościer 1580/6, 1586/56v, 60; WujNT 782; SarnStat 634 [3 r.]; PudłDydo A3, A3v.

»poślubiona mężowi; mąż poślubiony« = desponsata viro Vulg [szyk 3:2] (4:1): a ſnádz wątpiſs [...] dlá cżego też chciál mily buog/ aby matka iego byla mężowi poſlubiona/ gdyż byla panna niepokaloná. OpecŻyw 13; Leop Luc 1/27; RejPos 269v; Przetoſz y przecżyſtſza Mátká Bożá/ gdj ią mąſz poſlubiony Iozeph/ zle o iey świętjm brzemieniu rozumieiąc opuśćić chćiał: nie ſpráwowałá ſię SkarŻyw 185; WujNT Luc 1/27.

»przyszły mąż« (1): IAk Skop/ Byk/ Rák/ Zwierzętá/ pożytki dziáłáią/ Ták iey przyſzłego Mężá/ pożytnym znáć dáią. PaxLiz C2.

»mężowi wierna« [szyk 3:1] (4): FalZioł IV 56a; Bo co ieſt pięknieyſzego gdy żoná pocżćiwa/ Cnotliwemu mężowi záwżdy wierna bywa. RejWiz 42v; KarnNap Gv; KochFrag 46.

»złączenie [= stosunek cielesny] męża a (i) żony (a. niewiasty), z żoną; złączenie z mężem« (3:1;1): PatKaz I 6, 16v; vdźiáłay knot z báwełny [...]/ á ku máćicy wetkni po trzy nocy możeſzli/ przed złączenim z mężem SienLek 111v; Náoſtátek przydaná ieſt Swiątość Małżeńſtwá/ áby z porządnego y świętego złącżenia mężá y niewiáſty dźiatki śie rodźiły KuczbKat 115; CzechRozm 163v.

»złączenie [= zawarcie lub udzielenie ślubu] męża i niewiasty (a. żony), z żoną (a. niewiastą)« [szyk 6:2] (6:2): Też ie miánuią Coniugium, to ieſt Złącżenie: iż właſna Zoná z Mężem ſwoim/ iákoby w iedno śie iárzmo ſprąga: iáko y po Polſku Małżeńſtwo od złącżenia Mężá z Zoną. KuczbKat 250, 250, 255; O Małżeńſtwie wątpić nie potrzebá/ gdyż Apoſtoł ś. iáſnie Sákrámentem zowie/ że złącżenie mężá y żony ieſt Sákrámentem WujJud 161; KarnNap F3v; WerKaz 280, 281; WujNT 679.

»jednej żony mąż« = monogamus Calep; unius uxoris vir Vulg [szyk 10:8] (18): Dyakonowie máią być iedney żony mężowie KrowObr 5, 7, 129v, 222v [3 r.], 231v, 232v, 234; Calep 672a; WujNT 35, 1.Tim 3/2, 12, s. 725, 730 [2 r.], Tit 1/6, Zzzzz4v.

»żona jednego męża« = uxor unius viri Vulg (4): Wdowá nieeh będźie obierána nie mniey niżli w ſześćidźieśiąt lat/ ktora byłá żoná iednego mężá WujNT 1.Tim 5/9, s. 730 [2 r.], Zzzzz4v.

Szeregi: »mąż i (takież) dzieci (a. dziatki)« = vir, filius Vulg (6): GroicPorz gg3; BielKron 458v; GórnDworz Y8v; WujNT Tit 2/4; KmitaSpit A3; Ale to mężowi y dźiatkóm / náwet tobie Sromotę wielką ſpráwi/ gdy śmierć zádaſz ſobie. GosłCast 36. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.; w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

»mąż abo (i) niewiasta; mąż z niewiastą« (7;1): A co ty wieſz/ powiáda Apoſtoł/ mężu ábo niewiáſto/ ieſli pożyſzcżeſz Bogu towárzyſzá ſwego? SkarŻyw 153. Cf »złączenie męża i niewiasty«. [Ponadto w przeciwstawieniach 3 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 36 r.].

»ociec i (a) mąż« = pater et vir Vulg (4): Nie wſtydliwa ieſt ku poháńbieniu oycu y mężowi/ á przetoz od obudwu będźie fukána. BibRadz Eccli 22/5; GórnDworz Z2v, Bb4v; CzechEp 420. [Ponadto w połączeniach szeregowych 15 r.; w przeciwstawieniu 1 r.].

»mąż a pan« (1); Oná niewiáſtá gdy iuż odniewáło/ przyſſlá do drzwi domu w kthorym był zoſtał mąż á Pan iey [ubi manebat dominus suus] Leop Iudic 19/26. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.].

»rodzicy abo (i) mąż« = parentes et maritus Modrz (2): Coż dáley cżynić maſz? Oto iáko tá pánná maſz być w poſłuſzeńſtwie ábo rodzicow twoich/ ábo mężá twego. RejPos 306; ModrzBaz 54v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.; w przeciwstawieniu 1 r.].

»syn, (i) mąż« = filius et maritus PolAnt [szyk 7:5] (12): á tákże niewiáſthá oná zoſtháłá ſierotą po dwu ſyniech y po mężu ſwoim. BibRadz Ruth 1/5; HistRzym 37, [39] [2 r.], 127v; SkarŻyw 62, 63 [2 r.], [197]; KochFr 53; GórnTroas 46, 48. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.].

»(tak, ani, jako) mąż, (jako, ani, (tak(że)) też, a, i, a(l)bo) żona; mąż z żoną« = vir (et, aut) mulier, vir et uxor Vulg; maritus cum uxore PolAnt [szyk 53:33] (61;25): Mąż z żoną w małżeńſtwie trwáli BierEz Q4v; FalZioł I I52d; WróbŻołtGlab A3v; SeklKat Kv, N2 [2 r.]; RejKup v5; KromRozm I Gv, K4v [2 r.]; GroicPorz ff3, ggv, gg4, gg4v [2 r.], ii2v; KrowObr 223v; BibRadz Num 30/17; Mącz 105a; HistRzym 92v; RejPos 276v, 300; BiałKat 58v marg, 368v [2 r.]; KuczbKat 250, 255, 260, 350; RejZwierc 78; WujJudConf 211; BudBib Ier 6/11; KarnNap F4; Niech śię przeto mąż y żoná ſtáráią o to [curent igitur coniuges]/ áby z oſobámi niewſtydliwemi [....] obcowánia żadnego niemiewáli ModrzBaz 32v; SkarJedn 20, 344; SkarŻyw 153 [2 r.]; StryjKron 160; NiemObr 8; WerKaz 285, 304 [2 r.]; GórnRozm Hv; Calep 147b [2 r.], 337a; KołakCath B4v; WujNT 79, 80 [4 r.], 262 [2 r.], 1.Cor 7 arg, 3 [2 r.] (25); SarnStat 86, 633, 1172, 1268, 1270; SkarKaz 486b; SkarKazSej 690a; KlonWor 48. Cf »złączenie męża a żony«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 8 r.; w przeciwstawieniach 40 r.; w połączeniach mewspółrzędnych 209 r.].

Wyrażenia przyimkowe: »z męża« = po mężu (1): ANná z Pilce/ dwu mężu zacnych pochowawſzy/ [...] Y z mężów Káſztelanká/ y z rodu/ w tym grobie Leży KochFr 53.

»za mąż, za męża« (207 : 24): Wdowy zá mąż gotowy. BierEz R4v; BielKom G3; RejFig Bb5v; Mącz 252c; SienLek 116; Oćiec [...] zá mąſz ią obiecał. SkarŻyw 13; Wypchną drugą zá mężá ledá iáko z domu KochTr 23; CiekPotr 44.

~ za mąż za kogo (1): Eudocya/ tá muſiáłá przeźdzyęki zá mąż zá Dyoieneſá. BielKron 169v.

W charakterystycznych połączeniach: za mąż doradzić, godna, gotowa, musieć, obiecać (2), przyzwolić, wypchnąć; za mąż innej wiary.

Przysłowie: To ſie rozumie/ iż dzyewki płácżą idąc zá mąż poſtáwą/ ále ſie ſerce śmieie. BielKron 21v.
Zwroty: »za mąż chcieć« = chcieć mieć męża [szyk zmienny] (3): Dla tegoć y S. Páweł o wdowach Bogu poſlubyonych piſſe/ iż gdy tylko zá mąż chcą (nyemowi poydą) máyą potępyenye. KromRozm I C2v; RejFig Eev [2 r.].

»[kogo (G)] za mąż chcieć« = chcieć pojąć za żonę określoną kobietę (3): Gdy iey zá mąſz chćiano co mowiłá. SkarŻyw 161 marg, 161; CiekPotr 2.

»za mąż, za męża da(wa)ć (a. wyda(wa)ć (się)); za mąż dana (a. wyda(wa)na), wydanie« = tradere nuptui PolAnt, Modrz, Vulg; maritare Modrz, Calep, JanStat; (connubo) matrimonio iungere Vulg, Mącz; elocare Mącz, Modrz; locare Mącz, Calep; dare viro Vulg, PolAnt; dare ad nuptias, tradere viro Vulg; nubere PolAnt; assumere generum, nuptui collocare, dare matrimonium a. nuptum, sponsare; collocatio Mącz; nuptus Calep; marito tradere JanStat [szyk zmienny] (55:1;15:5): BierEz B3v; yako ya tho wyem ysz slachethna Dorothya czorka yanowa z wyerzvchowa a zona slachcthnego maczyeya z regvl yesth wydana zamasz y wyposzazona oyczem y maczyerza ZapWar 1527 nr 2381; LibLeg 8/161; MurzNT Mar 12/25; BielKom G4v; GliczKsiąż P2v; GroicPorz m; KrowObr 223v; RejWiz 38v; Leop Ier 29/6, 1.Cor 7/38; UstPraw B3; BibRadz Tob 3/8, Luc 17/27; OrzRozm H2; BielKron 15, 146, 272v, 354v; Virgo matura viro, Godna mężá/ która yuſz yeſt ná wydániu zá mąſz. Mącz 211c, 91d, 196c, d [2 r.], 252b, c [2 r.] (11); bom ſlubiłá Pánu Bogu zá mąż nigdy ſie nie wydáć. HistRzym 106, 30v, 102v, 110; HistLan A3; RejZwierc 31; WujJud 143v, 209v; żeńćie też ſyny wáſze/ á corki wáſze wydawayćie zá męże BudBib Ier 29/6; BudNT Luc 20/34; CzechRozm 137v, 145v, 153v, 154, 164; Ztądże dźiewecżki/ ktore trudno zá mąż wydáć [inelocabiles] ModrzBaz 53, [38], 42v, 53v; SkarŻyw 50, 139, 150, 192 [2 r.], 242, 452, 580 [2 r.]; ReszHoz 128; ReszList 176; Calep 611a, 640a, 706b; GórnTroas 18, 62; OrzJan 127; WujNT Matth 24/38, Luc 17/27, 1.Cor 7/38 [2 r.]; SarnStat 635 [2 r.]; CiekPotr 59; SkarKazSej 705b; ZbylPrzyg A4v, B4v.

»za mąż, za męża iść (a. pość, a. chodzić); za mąż s(z)cie, idąca« = nubere PolAnt, Vulg, Calag, Calep; dare nuptum Mącz, PolAnt; denubere, innubere Mącz, Calep; maritare; nuptus Mącz, JanStat; esse (cum) viro PolAnt, aptare viro PolAnt; innuba Mącz; enubere Calep; tradere ad nuptias; nupta Vulg; in matrimonio collocare; desponsatio JanStat [szyk zmienny] (92:20;11:3): Iako syostra moya slyachatna helisbyetha slya za masch przes volyey moyey ZapWar [1519] nr 2244; BierEz R4v; OpecŻyw 4; FalZioł V 15; GlabGad Pv; MetrKor 59/76; LibMal 1544/92 [2 r.]; MurzNT Mar 12/25; GroicPorz m; KrowObr 143v; Leop 1.Cor 7/28; A vmrzeli mąż pierwey/ tedy żoná ma wiáná vżywáć do śmierći/ álbo poki zá inſzy mąż niepoydzye UstPraw B2v; tákowe dzyewki zá opieką Stryiow y Wuiow dálſzych mogą idź zá męże UstPraw B3, B2v, B3v, G4; RejFig Ee3; RejZwierz 26 [2 r.]; BibRadz Ruth 1/12, 13, Ez 44/25; BielKron 21v, 60v, 75v [3 r.], 179v, 300, 465; Nuptus, Scie zá mąſz. Mącz 252c; Innuba, Idąca zá mąż. Mącz 252c, 210a, 243a, 252b [2 r.], c [2 r.]; GórnDworz Aa5v; KuczbKat 250; BudBib 30/6[7]; BudNT Matth 22/30, Luc 20/35, 1.Cor 7/28; CzechRozm 145v, 159, 164 [4 r.], *2, **2; Calag 343a; SkarŻyw 125, 150 marg [2 r.], [197], [223] marg, 341, 457 [2 r.]; ReszHoz 129 [2 r.]; ReszList 164; WerKaz 284 [2 r.]; Calep 306b, 364a, 539a, 706a; GórnTroas 59; WujNT 4, 22, 80, Matth 22/30, Mar 12/25 (27); A táki poſag/ nadáley do roku po ſzćiu zá mąż/ ma iéy bydź przez bráćią oddány SarnStat 590, 590 [2 r.], 591 [4 r.], 634 [2 r.], 635 [2 r.], 637 [4 r.] (23); CiekPotr 12, 57; ZbylPrzyg B, B3v.

»poślubować [= obiecać] za mąż« (1): Despondeo, Zmawiam/ poślubuyę zá mąſz. Mącz 410a.

»za mąż raić (a. zraić)« = matrimonio servire, pronubere Mącz [szyk zmienny] (4): Mącz 252c, 388c; Ktora po dwu/ po trzech lat/ zá mąż dźiewkę zráiſz/ Abo ſyná ná ſłużbę do dworu wypráwiſz/ Tobie iuż naſłuſznieyſza w taniey ſzáćie chodźić ZbylPrzyg B, B3v.

»zmowić za mąż; zmowiona za mąż, za męża« = pactionem nuptialem facere, spondere; desponsatus Mącz; desponsata viro PolAnt [szyk zmienny] (4;3:1): Ieſliby ktho zelżył niewiáſtę niewolną zmowioną za mąż/ [...] tedy oboie máią być bićiem karáni BibRadz Lev 19/20; ále y narod Maryiey tu ſię zámyka/ gdyż byłá zmowioná za mężá z pokolenia ſwego wedle zakonu. BibRadz II 2b marg; Mącz 272b, 410a, b, 481c; Iuſz rodzicy zmowili ią zá mąż SkarŻyw 192; CiekPotr 45.

Wyrażenia: »za drugiego, wtorego męża« [szyk 9:1] (9:1): BielKron 60v, 179v, 300; żal iey corki poſty vmorzoney/ iſz zá drugiego mężá nieſzłá SkarŻyw [197]; oná będąc ieſzcze młodą/ á ktemu pod zakonem ſtárym/ zá mężá wtorego iść niechćiáłá WujNT 200, 80, 595 [2 r.]; SarnStat 591, 637.

»poślubiona zá męża« = zamężna (1): Cżemu Pan Iezus z poſlubioney zá mężá/ národzić ſię racżył. SkarŻyw 242 marg.

»zaręczona za mąż« (1): Wdziewięći lećiech záręcżona zá mąż/ w ośminaśćiu vćierpiáłá. SkarŻyw 152. ~

»za mężem« = mężatka (3): Krol Pháráo miał iednę corke zá mężem niepłodną SkarŻyw 478; Sióſtry/ ciotki nie wypoſáżoné/ któréby zá mężem były/ z tych dóbr/ [...] máią bydź [.,.] wypoſáżoné SarnStat 590 [idem] 636.

W przen (6):
Zwrot: »mieć męża« (2): O beſpiecżnieć teraz może Páńſthwo Rzymſkie mowić ſiedzę iáko krołowa/ á ſnadź wyſzſzey niźli krolową/ bo o trzech koronach/ y nie ieſt wdowá bo ma mężá/ y nie ledá mężá bo roſkázuie wielu krolom RejAp 150v.
a) W wykładzie alegorycznym opowiadania (2):
Zwrot: »męża mieć« (1): A temuś ty cżłowiecże ślubił ná krzćie żadnego mężá nie mieć nád niego HistRzym 106v.
Wyrażenie przyimkowe: »za mąż« (1):
~ Zwrot: »za mąż wydać« (1): Ciáło tedy ma duſzę w pocżeſnośći/ [...] á powinno ią z przykazánia Bożego zá mąſz wydáć/ przes miłośierne vcżynki. HistRzym [39]v. ~
b) W zagadce (2):
Szereg: »mąż z żoną« (2): Mąż z żoną co tám biegáią/ Dzieńći y noc známionuią BierEz G3, G3.
Przen: O Bogu (17):
a) Jahwe wobec Izraela [w tym: czyj (3)] (4): Nyenyaſta ogarnye mąza [Vulg Ier 31/22] PatKaz III 101v; Náwroććie ſie ku mnie ſynowie náwrácáiący ſie/ mowi Pan: Bo iaćiem mąż wáſz Leop Ier 3/14.
Zwrot: »porzucić męża« = proicere virum Vulg (2): Corką mátki twoiey ieſteś ty [Jerozolimo]/ ktora porzućiłá mężá ſwego/ y ſyny ſwoie Leop Ez 16/45, Ez 16/45.
Szęreg: »mąż i syn« = vir et filius Vulg (2): Leop Ez 16/45 [2 r.] cf Zwrot.
b) Bóg chrześcijański wobec dziewic i wdów, które ślubowały czystość (8): Chćieli ią rodzicy zá mąż dáć: ále oná innemu mężowi przyſtáiąc/ ſercem zupełnym/ z płácżem prośiłá Páná Bogá/ áby iey to ziśćił/ co iey był iáko przez ćień w oney wodzie vkázał. SkarŻyw 192.

W połączeniu szeregowym (1): Tentzi ieſt moy oblubienietz/ mąż moy/ ij ſtroz dziewitztwa mego OpecŻyw 3.

Zwroty: »za, męża brać« (1): Pocżnićie ſię iedno w tey cnoćie kocháć/ á duſze y ćiáłá ſwe Chryſtuſowi oddáwáć/ á iego zá mężá bráć SkarŻyw 71.

»[kogo] za męża, męża mieć« (2:1): chćiey wżdy kiedy tákich przykłádow y tey S. Iágnieſzki mądrośći náſládowáć/ w ktorey oná woláłá zá mężá mieć Chryſtnſa Bogá/ niſzli émiertelnego chłopá SkarŻyw 71; niemożeſz być ośieroćiáłą áni cudzoziemką: poniewaſz Chryſtuſa mężá maſz. SkarŻyw 224, 68.

»oddawać za męża« (1): iedno żebyś [...] Páná Bogá twego/ ktoregoć teraz oddáie [lege: oddaję] zá mężá y opiekuná naywyżſzego/ ze wſzyſtkiego ſercá ſię rozmiłowáłá. WysKaz 48.

Wyrażenie: »z mężem złączona« (1): Bo ktora ſię Chriſtuſowi poświęćiłá/ tá iuż w małżeńſtwo wſtąpiłá/ iuż z nieśmiertelnym mężem ieſt złączoná WujNT 595.
c) Chrystus wobec nawróconych (3): Bom was poślubił czyſtą pánną ſtáwić iednemu mężowi Chriſtuſowi. WujNT 2.Cor 11/2.
Zwrot: »poślubić mężowi« (2): I ieſztze ná drugim mieyſcu mowi Páweł ſwięty. Poſlubiłem was iednemu mężowi/ ábyśćie ſie okazáli dziewicą tzyſtą Pánu Kryſtuſowi. KrowObr 148, 229.
d) Bóg chrześcijański wobec kościoła [czyj] (2): Oblubieńcá Chryſtuſowa (to ieſt kośćioł Boży) wſzytko trzyma to co zá poſag od ſwego mężá wzięłá. SkarJedn 27, 27.
3. U zwierząt: samiec [w tym: czyj (1)] (4): Takież Aries latinſkie ſlowo [...] Iakoby mąż owcży FalZioł IV 2d; Gdy maią pocżynać [raki]/ tedy wſtępuią na ſię/ gdy ſama pocżuie iże na niey ieſt mąż/ thedy ſie obroci na bok/ á kniemu ſie chciwie przytula FalZioł IV 30d.
Szereg: »mąż a (i) niewiasta« [szyk 1:1] (2): RAk ieſt Riba czudna, [...] Są miedzy niemi niewiaſty y mężowie FalZioł IV 30d, IV 30d.

Synonimy: 1. chłop, człowiek, mężczyzna; 2. małżonek, manżel.

Cf MĘŻCZYNA, MĘŻCZYZNA, MĘŻOBOJCA, [MĘŻOBOJECZNY], MĘŻOBOJSKI, MĘŻOBOJSKIE, MĘŻOBOJSTWO, MĘŻOŁOŻNIK

MM