[zaloguj się]
[pdf]

BABA (261) sb f i m

f (238), m (3) [tylko w onomast.].

bab- (182), båb- (11) [zapewne błędy]; bab- : båb- Leop (1 : 1), BielKron (12 : 5), BielSat (6 : 3), SkarŻyw (6 : 1), KlonWor (6 : 1).

Fleksja
sg pl du
N baba baby babie
G baby båb, båb, b(a)b
D babie babåm, bab(o)m
A babę baby babie
I babą babami
L babie
V babo

sg N baba (128). ◊ G baby (13). ◊ D babie (9). ◊ A babę (19). ◊ I babą (6). ◊ L babie (2). ◊ V babo (4). ◊ pl N baby (42). ◊ G båb (14); båb (10), b(a)b (4). ◊ D babåm (5) FalZioł (2), RejWiz, BibRadz (2), bab(o)m (3) SkarŻyw (2), NiemObr; -åm (3), -(a)m (2). ◊ A baby (10). ◊ I babami (6). ◊ du N (cum nm) babie BibRadz Ex 1/15. ◊ A (cum nm) babie BielKron 447v.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Stara kobieta, staruszka, starucha; kobieta dojrzała; anus Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calag, Cn; vetula Murm, Mącz, Calag, Cn; anicula Calag; annua Cn (49): Bábá kiedy nie widziáła Lekárzá do domu wezwáłá BierEz I3v, I3v; Murm 47; Mymer1 21; BartBydg 10b; baby nie zwodzączey [...] ieſtli doznaſz Dziękuy [...] panu Bogu GlabGad P8v; Cżemu baby niektore albo ſtare żony wąſi albo brody poroſłe miewaią. GlabGad B; I owa twa [plebana] Baba ſhywa RejKup k6; pilnie przeglądáiąc gdźie ktora bábá iuż głową trzęſye GroicPorz ee4; RejFig Ee2 [3 r.]; Słup ieſt podobny Bábie/ ktory lud proſty chwali w Kráinie Obdorá BielKron 433v; [Kanibales] Niewiaſt nie iedzą ále ie chowáią ná płod/ á báby ku ſłużbie. BielKron 441; Weſpucyus [...] wyſiadł ná ieden wyſep nie nálazł tám nie inego/ iedno dwie bábie a dwie dźiewce w iaſkini BielKron 447v, 441v; Mącz 11d, 491a; BielSat D4; HistLan B3v; Nie zaźrzy iezdny kiedy mija drabá/ Ni głátka dziewká gdy ſie zgárbi bábá. RejZwierc 224; PaprPan P4v; Calag 13a; mogęli ia táká bábá ſyná vrodzić? SkarŻyw 285 [2 r.]; StryjKron 406; KochFr 25; KochPieś 23; BielRozm 31; Calep 78b; JanNKarKoch G2; Báby [...] Cżáruią y lekuią/ wrożą wieśći noſzą/ Stadło łącżą: á w rzecży o iałmużnę proſzą. KlonWor 50.
Fraza:»baba baje« (2): Ony dziwne fabuły co ie bábá báie. RejWiz 6v; Báby nam będą báiáć iákié báyki śmieſzné PudłFr 31.
Wyrażenia:»baby z szpitala (w szpitalu); w szpitalu baby« (2 : 2): iżby ſłuſzniey leżał miedzy bábámi w ſzpytalu iáko chory/ niżli w woyſce. BielKron 253; HistLan F; MWilkHist E4; A iż rycerzem być y woyny ſłużyć niećwicżony y nieopátrzony potrzebámi niemoże/ tákżeby babę z Sżpitalá wywiodł w pole GrabPospR K2v.

»stara baba; baba stara« (2 : 1): A co inego bydłá [pospolstwa] chodzi iáko ſtády/ Chłopi/ dzyewki/ niewiáſty/ wdowy/ ſtáre báby RejWiz 163; Mącz 427c; StryjKron 547.

Szeregi: »baby i dziady; dziad albo baba; baby z dziadami«(1 : 1 : 1): Vkaſz proſzę ćie/ ktorego dziadá/ álbo Bábę naſtárſzą [...] áby ſie tzego zbáwiennego z obrázow náutzyli? KrowObr 115; HistLan F; MWilkHist E4.

»starcy i baby«:Ieſzcze mieſzkáć będą ſthárcy y báby w vlicách Ierozolimſkich BibRadz Zach 8/4.

a. Słup, figura o znaczeniu kultowym (5):
Zestawienie:»złota baba« (5): ktory [obraz] y po dziſieyſzydzien trwa za Moſkwą na granici kxięſthwa Wiatki, y zową gi ieſzce teraz złotą babą MiechGlabnlb 8, nlb 30; Złota Bábá ktora dźiećię trzyma v pierśi/ Słup ieſt podobny Bábie/ ktory 1ud proſty chwali w Kráinie Obdorá BielKron 433v, 433v [2 r.].
b. Żebraczka (10): ſzłá [Juno] do niej [Semele] vbrawſzy ſie iáko bábá BielKron 21, 21; Dionizius on okrutnik Sirákuzáńſki gdy iechał przez rynek/ zábiegłá mu bábá y prośiłá go áby iey co dał. RejZwierc 39v; bábá zdechła iuż nápoły/ będzye nośiłá pieniędzy máchárzynę w zánádrzu [...] á przedſię będzie [...] zebráłá RejZwierc 66, 39v [2 r.], 45v, 235.
Wyrażenie:»baba przed kościołem; przy kościele baba« (1 : 1): ále y báby przed koscyołem theż o tem dobrze wyedzą. GliczKsiąż N3v; á w ręku paćierze/ Ná iákié przy koſćiele bábá pieniądz bierze. KochFr 55.
2. Babka, matka ojca lub matki; avia Murm, Mymer1, Mącz, Cn (16): Murm 166; Mymer1 37v; yakom ya nyezabrala ymyenya rvshayaczego [...] szgymyenya orlov po babye yego po slachethney swyathcze wasznosczy dwdzesthv kop ZapWar 1530 nr 2390; Bábá/ to ieſt Oycá albo matki Mátká. GroicPorz ff2; Przedbábá/ ieſt mego Dźiádá albo Báby mátká. GroicPorz ff2, ff2, ff2v [2 r.], ff4, 112v; pierweieſmy od mátek y od mámek/ y od bab iey [wiary] ſye w dźiećińſtwie náſzym vczyliOrzList12; BibRadz 1.Reg 15 marg; BielKron 141, 323; Mamma Graece, Latine Avia, Stárá mátká/ Bábá Mącz 205 d; SkarŻyw [197].
3. Kobieta z niższych stanów (wieśniaczka, mieszczka); prostaczka (38): BierEz L; BielŻyw 4 [2 r.]; RejRozpr Dv; Gdy glową ſwietego Iana Daż czalowacz za barana. Veroniky potrzes chuſtą A Baba wlecze gęs tluſtą. RejKup k3, i8v; Bo ieſli táka byłá/ na ſwiecie Mária/ Tedy ią chociam bábá/ mogłábych być y ia. RejFig Cc8; Bo komu inochody nie sſtawa/ wiec grędą/ A báby gdy Lnu nie máfz/ niech Konopie przędą. RejFig Ee4, Bb5v, Bb6, Cc [3 r.], Cc2 [4 r.], Cc8, Dd7 [4 r.], Ee3v [4 r.]; RejZwierz 107, 117 [2 r.]; Gdy ná weſele iádą/ Kmieć wieźie tłumoki/ Twarz bába vwáłkuie/ idźie w lepſze wſkoki. BielSat D2 [idem BielRozm 26]; Wielkonocna oná pioſnká/ ktorą chłopſtwo [...] tákże żacy y báby cáłymi gębámi ſpiewáią CzechRozm 175v; BielRozm 26; oknem wyrzucał [zbojca] vbogiey Báby zbior. KlonWor 43, 43 [3 r.], 46.
Wyrażenie: »prosta baba«: wielką chwałę ma [jemioła] z doſwiadcżenia proſtich bab FalZioł I 155b.
4. Przekupka, handlarka (15): álić o tym Báby Plotą z ſobą ná Rynku Prot C3v, A2c; [Marusza] wzyąla rąbek Hannye. Babye poſpolithey, kthorego thaſch tho baba przed Budka ſwa na rynku bila odeſchla. LibMal1551/162v, 1551/162v; RejWiz 42v; zmowił ſie z bábą/ kthora pod zamkiem Krákowſkim/ niedáleko lodownice/ gárce Iłżeckie przedawáłá GórnDworz T4, T5, T5v [2 r.]; Nuſz záśię ony Báby co śiedzą ná trećie/ Ieſli ſnimi tárguieſz zábáiąć Kálećie. BielSat B4v [idem BielRozm 14], B4v [2 r.]; BielRozm 14 [3 r.].
5. Kobieta czuwająca przy położnicach, pomagająca przy porodach; położna, akuszerka; obstetrix BartBydg, Mącz, Calep, Cn; adsestrix, assa, assestrix Cn (51): Theż w tym ma być baba roſtropna: aby paniey rodzączey nieprzynękała w praczowanie wielkie FalZioł V 20b; Ktemu baba ma pilno pilnować Czo przyſluſza ku łacznemu porodzeniu FalZioł V 24; Lożyſko, Ieſt rzecż ſwiadoma wſzytkiem babam y paniam rodzączym FalZioł V 25, 21a, 21d, 22d [3 r.], 23b, 26 [2 r.], 33v [2 r.], 34 (30); RejFig Cc6v [3 r.]; A gdy ſię prácowáłá przy porodzeniu/ rzekłá bábá [obstetrix Vulg] do niey/ Nie boy ſię bo iuż maſz drugiego ſyná. BibRadzGen 35/17, Ex 1/15 [2 r.], 17, arg; BielKron 27v [2 r.]; Obstetrico et obstetricor. Bábą być/ pri porodzeniu pań bywáć. Mącz 257c, 225a, 257c; KuczbKat 130; SkarŻyw 477 [2 r.], 478; NiemObr 148; Calep 718a.
Wyrażenie:»baba pomocna«: Obstetrix, baba pomocna, czo papky rzeza BartBydg 100.
Szereg: »doktorowie i baczne baby«: Bo też o tym [płci noworodka] Doktorowie/ y bácżne báby náuki przepiſuią CzechRozm 135.
6. Kobieta lecząca ziołami, zamawianiem, zielarka, znachorka; expiatrix, fictrix, piatrix Cn (28): Też ſok wyciſniony z omanu/ z winem dany ku piciu/ cżęſte ieſt doſwiadcżenie v proſtych ludzi/ á zwłaſzcża v bab na pomorzenie chrobakow. FalZioł V 85v; RejKup Gv; BielKom C8; GliczKsiąż C4 [4 r.]; Iuż ſie rádzi [żona] z bábámi ktore zyołá znáią/ Bo wierz mi y ty cżáſem wiele pomagáią. RejWiz 61, 61; [lustrare] significat veneficio et incantamentis curare, Leczić álbo lekowáć yáko báby mowią/ żegnáć. Mącz 200c; á w kim lekárze náuczeni wątpią/ bábá ledá źielim vzdrowi. SienLek 37v, 94v, 194, 256v; Bábá z wánną wyiedźie chce też być lekárką BielSat B3v, B3v [2 r.]; Oczko 15v; Przymawiáiąc obiemá [doktorowi i aptekarzowi] iż bábámi ſtoią/ Co im báby przynioſą tym 1ud chory goią. BielRozm 13 [idem BielSat B3v], 12v, 13v; GostGosp 128.
Szereg: »doktory i baby«:nauka rozmagithych lekarzſtw doſwiadcżonych [...] przez Doktori j Baby: doſwiadcżone. FalZioł V 72.
a. Wiedźma, czarownica; simulatrix Cn (5): albo dzieci timi ziołi [!] okładać zachowawa ie od złego vrzecżenia bab, y od inych ſtrachow FalZioł I 64a, 86d; Tákież przeklęte báby s ſwey wielkiej zazdrośći [...] Ieſli ią kto rozdraźni będzye go cżárowáć. BielKom E2v; RejWiz 150; ocży cżłowiecże [...] rychley vcżárowáć mogą/ niż ktora bábá zioły GórnDworz Cc4.
7. Stręczycielka, rajfurka, kuplerka; swatka (7): To ieſt wielką [pokusy] vciechá/ Gdy plebaná vrwie klechá [...] Chłop gdy ſie obyeśi w leſie/ Bábá gdy dzyewkę vnieſie BielKom D2v; RejFig Bb5v [2 r.], Dd5v, Eev [2 r.]; ále iáko ſię gniewa pánienká zwiedziona gdy kſobie przychodzi/ ná babę zwodnicę ſwoię: ták ſię ty świętym gniewem zápalay ná ćiáło y ćieleſność twoię SkarŻyw 321.
8. Kobieta należąca do służby żeńskiej (2):
Szereg: »baby i służbiste« (2): Zátym co tey gawiedzi w domu ſię námnoży: To iuſz będą Ochmiſtrze, báby, y ſłużbiſte: Y ſłużbiſtych ſłużbiſte, y tych też ſłużbiśie CiekPotr 29, 31.
9. Pogardliwa, obelżywa lub żartobliwa nazwa kobiety (28): Sylám ią ich [czartów] iuż zbab wygnał. RejKup h8; [Pleban do kupca] Iuż dobri panie czin czo chczes [...] Gdy tey babie [sumieniu] wieczey wierzis RejKup n3; [Postawa do Pokory] Podź precż bábo po twey mowie máło Być ſie lepak cżego nie doſtáło. BielKom F6v; Nie dáy iedno z nią [żoną] ſpołkow niepotrzebnym bábam/ A owym ſzcżebyetliwym wſzetecżnym ſąſiádam. RejWiz 59v, 165; RejZwierz 40v; Kiedy ſie dziewek boiſz á cożby ſie báby nie bał. BielKron 319v; Mącz 137a; Beſtia powiáda/ cżći oycá Benediktá/ oycá Antoniego/ mátkę Klarę/ Kunegundę/ y ine báby RejAp 110v, 179; O Dług/ á o zábićie/ Státut mamy ſłáby/ A nie wierzym/ aby go nie ſkładáły báby. BielSat E [idem BielRozm 32]; Ale nam nie trzebá Anyołá/ bo to v nas ládá bábá przewiedzie RejPos 37; pánią ią [szynkarkę] Gretą zową A ſkoro przydzie płáćić/ áliśći z niey nieſláchetna bábá/ bo przypiſuie. RejZwierc 101, 234; PaprPan Q2; ModrzBaz 96v; KochFr 71 [2 r.]; BielRozm 28, 32.

W połączeniu: leda baba (3).

Przysłowie:w ktorym [kazaniu] tęż babę, iáko mowią, naydzie, tylkoż to że ná inſze kołá przeſádzoną CzechEp 109; Tám (iako mowią) táż bábá/ tyż koła KochSz C2v [ogółem 2 r.].
Zwroty: »całuj babę w kłaki«: Iákie benedicite/ też oremus táki/ Kto tym rymom przygáni/ cáłuy bábę w kłáki. RejFig Bb7v.

»proznować jako baba«: oni [rycerstwo] niezwykli być ſpokoiem/ áni chcą iáko báby proznowáć BielKron 253.

Wyrażenia:»baba sekutna«: Zaden tám nie żáłował tey śmierći [zbójcy] okrutney: Każdy mowił: Bog pomoż tey Babie ſekutney KlonWor 44.

»jako baba niedbały«: żeś ieſt iáko bábá niedbáły o ſwą oycżyznę właſną BielKron 103v.

a. Niewieściuch, niedołęga, tchórz (o mężczyznach) (2): oto cie bábą zową/ oto daſz ieździć ledá komu po ſobie RejPos 264; Te co dobrze rádzili mieliſcie zá báby. PaprPan Ff3.
10. Figura szachowa; królowa, dama (9): Bábie ſie prożno náwiyáć: y w ocży/ Y w zad vderzy/ ná ſtronę też ſkocży. KochSz A3; Kazano záſię puśćić bábę w ſzránki. KochSz B2, A3v, Bv, B2, B2v, B3 [2 r.], B4v.
11. astr. (tylko w pl) Konstelacja Plejady; pleiades, vergiliae Murm, BartBydg, Cn (7): Murm 5; vergiliae, syedm gwyasd, baby BartBydg 168, 168; LeopIob 9/9, 38/31.
12. n-loc (1): By były Sępy z Báby/ Orły z Hoł przybyły/ Tedy były żorawie ich nie zwyćiężyły. KmitaSpit C6v.
13. n-pers (3): áby temu Micháłowi Bábie (Litwin był) dał w wiązánie w Kámieniec y w Podole ná Swidrygałá. BielKron 386v, 386v [2 r.].

Synonimy: 1. biała głowa, kobieta, stara; 2. »stara matka«, starka, starucha; 6. niewiasta, lekarka; a. »niewiasta czarowna«; 7. zwodnica; 8. służbista; 10. krolowa, żona; 12. »gwiazda niebieska«, »gwiazd siedm«, »kokosz z kurczęty«, »mniejszy niedźwiadek«, »nasiadka z kurczęty«, »niedźwiedź mniejszy«, »siedm gwiazd niebieskich«.

LZ