[zaloguj się]
[pdf]

MAŁY (4036) ai

mały (3776), mał (260) [w tym: N sg f (6), w funkcji rzeczownika i w skostniałych wyrażeniach przyimkowych (253)].

a jasne (w tym 34 r. błędne znakowanie).

comp i sup (864 + 552): -mniejszy (1414), miejszy (1), mniszy (1), [n(a)m(a)lszy]; mniejszy : miejszy : mniszy ZapWar (10 : 1 : –), BielKron (75 : – : 1); ~ -e- (211), -é- (6), -(e)- (1198); -e- : -é- MurzHist (2 : 2), MurzNT (5 : 2), Strum (3 : 1), SarnStat (47 : 1). sup nå- (493), nåj- (59); nåj- PatKaz I, ZapKościer, ReszHoz, WerGośc, CzahTr (3); nå- : nåj- PatKaz III (5 : 1), LibLeg (3 : 1), RejKup (5 : 1), LubPs (14 : 1), OrzRozm (3 : 1), Mącz (8 : 18), SienLek (3 : 1), GórnDworz (3 : 17), RejPos (93 : 3), SkarJedn (2 : 1), NiemObr (5 : 5), ReszPrz (3 : 1), ActReg (3 : 1); ~ nå- (453), na- (5), n(a)- (35); na- Murm; nå- : na- MurzHist (2 : 2), MurzNT (2 : 1), Mącz (7 : 1); ~ nåj- (53), naj- (1), n(a)j- (5); nåj- : naj- Mącz (17 : 1). sup od wyrażenia przyimkowego »po mału«: nåpomal(e)j (1) KlonFlis [w rymie].

Fleksja
sg
mNmały, mniejszy, nåmniejszy fNmałå, mniejszå, nåmniejszå, mała, mniejsza, mał(a), mniejsz(a), nåmniejsz(a) nNmałé, mniejszé, nåmniejszé
Gmałégo, mniejszégo, nåmniejszégo Gmałéj, mniejszéj, nåmniejszéj, mały, nåmniejszy, małé, nåmniejszé, namniejszyj Gmałégo, mniejszégo, nåmniejszégo
Dmałemu, mniejszemu, nåmniejszemu Dmałéj, mniejszéj, nåmniejszéj Dmałému, mniejszému
Amały, mniejszy, nåmniejszy, mał(e)go, mniejsz(e)go, nåmniejsz(e)go Amałą, mniejszą, nåmniejszą Amałé, mniejszé, nåmniejszé
Imałym, mniejszym, nåmniejszym, mał(e)m Imałą, mniejszą, nåmniejszą Imałym, mniejszym, nåmniejszym, mał(e)m, mniejsz(e)m, nåmniejsz(e)m
Lmałym, mniejszym, nåmniejszym, małem, mniejszem, nåmniejszem Lmałéj, mniejszéj, nåmniejszéj, małé, mały, nåmniejszy, małyj Lmałym, mniejszym, nåmniejszym, mał(e)m
Vmały, mniejszy V Vmał(e)
pl
N m pers mali, mniejszy
m an mali, mniejszy, mał(e)
subst małé, mniejszé, nåmniejszé
G małych, mniejszych, nåmniejszych
D małym, mniejszym, nåmniejszym, mał(e)m
A m pers mał(e), mniejsz(e), małych
subst małé, mniejszé, nåmniejszé
I m małymi, mniejszymi, nåmniejszymi, małémi, mniejszémi
f małémi, mniejszémi, małymi
n małymi, mał(e)mi, mniejsz(e)mi
L małych, mniejszych, nåmniejszych
V m pers mali
inne formy
sg m G a. A - mał(e)go; pl A m pers a. subst - mniejsz(e); pl G a. A m pers - małych; pl N a. V m pers - mali

sg m N mały, mniejszy, nåmniejszy (474). ◊ G małégo, mniejszégo, nåmniejszégo (219); -égo (17), -ego (3) MurzNT, BiałKat, WyprPl, -(e)go (199). ◊ D małemu, mniejszemu, nåmniejszemu (27); -emu (1), -(e)mu (26). ◊ A mały, mniejszy, nåmniejszy (237), mał(e)go, mniejsz(e)go, nåmniejsz(e)go (40). ◊ G a. A mał(e)go (1). ◊ I małym, mniejszym, nåmniejszym (134), mał(e)m (5); -(e)m LibLeg; -ym : -(e)m FalZioł (3 : 3), ActReg (1 : 1). ◊ L małym, mniejszym, nåmniejszym (107), małem, mniejszem, nåmniejszem (7); -em MurzNT, Diar; -ym : -em ZapWar (2 : 3), Leop (1 : 1), SkarŻyw (1 : 1); ~ -em (1), -(e)m (6). ◊ V mały, mniejszy (3). ◊ f N małå, mniejszå, nåmniejszå (304), mała, mniejsza (6), mał(a), mniejsz(a), nåmniejsz(a) (98); ~ (attrib) -å (217), -a (3); -a OrzQuin; -å : -a Murm (2 : 2); ~ (praed ) -å (51), -a (3); -a CzechEp; -å : -a GórnRozm (1 : 2). ◊ G małéj, mniejszéj, nåmniejszéj (285), mały, nåmniejszy (6), małé, nåmniejszé (4), namniejszyj (2) MurzHist, MurzNT; -y ZapKościer; -é OpecŻyw (3); -éj : -y MetrKor (2 : 1), BielKron (20 : 1), Mącz (19 : 3); -éj : -é PaprPan (4 : 1); ~ -éj (37), -ej (1), -(e)j (247); -éj : -ej SarnStat (26 : 1); -é (3), -(e) (1). ◊ D małéj, mniejszéj, nåmniejszéj (14); -éj (1), -(e)j (13). ◊ A małą, mniejszą, nåmniejszą (214) [w tym: -a (5)]. ◊ I małą, mniejszą, nåmniejszą (98) [w tym: -a (3)]. ◊ L małéj, mniejszéj, nåmniejszéj (178), małé (4), mały, nåmniejszy (3) HistLan, MycPrz, CzahTr, małyj (1) MurzNT; -éj : -é OpecŻyw (1 : 4); ~ -éj (22), -ej (1) OpecŻyw, -(e)j (155). ◊ n N małé, mniejszé, nåmniejszé (152); -é (10), -(e) (142). ◊ G małégo, mniejszégo, nåmniejszégo (89); -égo (4) OrzJan, SarnStat (3), -ego (2) OpecŻyw, MurzHist, -(e)go (83). ◊ D małému, mniejszému (5); -ému (2), -(e)mu (3). ◊ A małé, mniejszé, nåmniejszé (88); -é (3), -(e) (85). ◊ I małym, mniejszym, nåmniejszym (42), mał(e)m, mniejsz(e)m, nåmniejsz(e)m (6); -(e)m ZapWar, RejPs, RejKup, BudNT; -ym : -(e)m FalZioł (2 : 1), ModrzBaz (1 : 1). ◊ L małym, mniejszym, nåmniejszym (45), mał(e)m ZapWar (2). ◊ V mał(e) (1). ◊ pl N m pers mali, mniejszy (48). m an mali, mniejszy (cum sb: pta(sz)kowie, gołąbkowie, lwowie, krolikowie) (6), mał(e) (cum sb: pieski, aves (lat.)) (2). subst małé, mniejszé, nåmniejszé (189); -é (17), -e (6), -(e) (166); -é OpecŻyw, GrzepGeom (3), Strum (4), GórnTroas, GosłCast; -e MurzNT, BiałKat; -é : -e OrzJan (2 : 1), SarnStat (5 : 3). ◊ G małych, mniejszych, nåmniejszych (217). ◊ D małym, mniejszym, nåmniejszym (42), mał(e)m (4); -ym : -(e)m FalZioł (1 : 4). ◊ A m pers mał(e), mniejsz(e) (18), małych PowodPr (2). subst małé, mniejszé, nåmniejszé (211); -é (31), -(e) (180). m pers a. subst mniejsz(e) (1). ◊ G a. A m pers małych (1) RejZwierz. ◊ I m małymi, mniejszymi, nåmniejszymi (14), małémi, mniejszémi (11); -ymi BielŻyw, BielKron (4), OrzQuin, KwiatOpis, CzechRozm, SkarŻyw (2), CzechEp, LatHar, WujNT; -émi RejZwierz, Mącz, ModrzBaz, GórnRozm, SarnStat, SkarKaz (4); -ymi : -émi RejZwierc (1 : 2); ~ -émi (1), -(e)mi (10). f małémi, mniejszémi (7), małymi (5); -émi WyprKr, RejPos, GostGosp, SarnStat, GosłCast; -ymi Leop, BielKron, RejAp, SkarŻyw; -émi : -ymi BielSpr (2 : 1); ~ -émi (2), -(e)mi (5). n małymi (7), mał(e)mi, mniejsz(e)mi (6); -ymi LibLeg, BiałKat, CzechEp (2); -(e)mi RejZwierz, BibRadz, Mącz, GórnRozm; -ymi : -(e)mi BielKron (2 : 1), RejPos (1 : 1). ◊ L małych, mniejszych, nåmniejszych (83). ◊ V m pers mali (2). ◊ N a. V m pers mali (4). ◊ Odmiana niezłożona: m G mała (1) LibLeg 6/191v. ◊ f N cf wyżej. ◊ L male (1) GrabowSet M4v. ◊ n G mała (42). ◊ D mału (150). ◊ I mał(e)m (12) [może odmiana złożona]. ◊ L male (47), mału (1) GostGosp. ◊ [D pl mał(o)m [na wzór nm lub sb; może od MAŁO]]. [Ewentualne formy n N i A zostały zaliczone do MAŁO].

Składnia comp: mniejszy (a)niż(li) (a. niżeli) co (109), mniejszy od czego (11), mniejszy czego (6), mniejszy z czego (2), mniejszy miedzy czym (1); nie mniejszy jako(by) co (5), nie mniejszy jako i co (4), nie mniejszy jedno jako i co (1). Składnia sup: namniejszy z czego (17), namniejszy miedzy czym (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
I. Określa wielkości mierzalne: niewielki, nieduży, drobny (1778):
1. O rozmiarach przestrzennych; parvus BartBydg, Miech, HistAl, Vulg, Mącz, PolAnt, JanStat, Cn; modicus Mącz, Vulg, PolAnt, Cn; minutus, vescus Mącz, Cn; exiguus PolAnt, Cn; minusculus, tenuis Mącz; crocotilus (crotilus), gracilis, pauxillus, todellus (todillus), vegrandis Cn (881): BierEz H3, L3v, N4v; PatKaz II 72; Murm 51 [2 r.], 82, 96, 106; ZapWar 1532 nr 2415; MetrKor 57/120v [3 r.], 59/282, 282v, 283; FalZioł I 37a, 53b, 59b, 69d, 77d (46); GlabGad B4v, C5v, E3, E8v, F (15); Druga rzeka z tychże gor ciecże imieniem Koban, mnieyſza niżli Tyrk MiechGlab 28, 26; BierRozm 4; LibLeg 11/154; HistAl A5v, H6v; Miedzy złoczyńſtwo theż poczytáią kiedy kto rzecz krádźioną ma wſwoim ſchowániu/ [...] wyiąwſzy by rzecz krádźiona ták máła byłá/ iżeby oknem mogłá być wrzucona. GroicPorz m3v; KrowObr 184; RejWiz 56, 112v, 128v; Leop Matth 13/32; LEw gdy vſnął ná ſłońcu/ Krolikowie máli/ Zbieżawſzy ſie/ igráiąc/ brodę mu tárgáli. RejZwierz 118v, 31v, 77, 120v; WyprKr 4v, 10v, 18v, 49v, 51v [2 r.], 52v; BibRadz Num 33/54, Matth 13/32, Mar 4/31; BielKron 78, 81v, 271, 280, 282 (25); Aves paulum infra columbas magnitudine, Máło mnieyſze niżli gołębie. Mącz 285a, [18]a, 19b, 109a, 228a, 229c (11); SienLek 22v, 64, 187; GórnDworz V4; GrzepGeom K4, P2v; HistRzym 25; RejPos 78 [2 r.], 265v; KwiatOpis B3v; RejZwierc 3, 111, [238]; BielSpr 8, 19, 45, 54, 66; KochMon 23; BudBib Ex 12/4, I 36b marg, 3.Reg 17/13, I 294a marg, Is 22/24; Kędy Grobla máła/ thedy téż mnieyſzy Grundfeſt. Strum E3, E3, O3; Oczko 34; KochPs 151; SkarŻyw 107, 412, 497; KochPhaen 2, 11; Calep 185a, 465b; GostGosp 120, 156; GostGospSieb +3; GórnTroas 40; GrabowSet P2v; WujNT Matth 13/32, s. 54 marg, 57, Mar 4/31; SarnStat 274, 283, 377, 668, 1165, 1294; Ná kámieniu drogim y perle máłey nie zna ſię iedno biegły około tego kupiec SkarKaz 84a, 84a [2 r.]; SkarKazSej 677a.

mały na ile (1): Echyni. [...] Ieſt na poł ſtopy ribka mała FalZioł IV 34b.

mniejszy czym [= o ile] (3):Plác tedy ten/ mnieyſzy ieſt niż piérwſzy cztérmi łokćiámi kwádratowymi GrzepGeom F2v, M3; Kłody piwne pomierne w piwnicy bydź máią iednákie: to ieſt/ iedny więtſze/ drugie połowicą mnieyſze GostGosp 56.

mały w czym [= pod względem czego] (1): Mała ieſt w ciele Iaſkołka FalZioł IV 24c.

mniejszy w czym [= o ile] (1): DElphin nád Kozorożcem mnieyſzy w połowicy KochPhaen 12.

W połączeniu z dem. (237): Kazał to dáć ſwey powolney/ Mnimam iż tey pśicżce máłey. BierEz C3; PatKaz II 72; Murm 23, 24, 100, 111; BartBydg 113, 126; Też wezmi pſi ięzyk á ſercze małei żabki FalZioł I 25c, I 37a, 64c, 77d, 78d, 109a (13); BielŻyw 105; GlabGad C8v [2 r.], N3v; LibLeg 9/52v; RejPs 125; LudWieś A2v; LibMal 1547/125, 1550/156v, 1551/164; RejKup k8; HistAl A5v; GroicPorzRej C4; RejWiz 46, 90v, 108v, 126 [2 r.], 186; RejFig Aa2, Bb4v, Dd8v; WyprKr 23, 32v, 33, 97v, 101; BibRadz Iob 40/13; OrzRozm C2; BielKron 126, 264, 274, 287v, 289 (8); Abaculus, Máła Służbiczká/ Służebká. Mącz 1b, 8d, 9c, 12b, [18]b, d (92); weźmi świeże iáie kokoſze/ á máłą dźiurką s niego białek wypuſć SienLek 69v, 76v; GórnDworz Gg6v; RejPos 247; RejZwierc 135, 257; BielSpr 74 [2 r.]; WujJud 225v; BudBib 1.Reg 2/19; HistHel C2v; Strum P2; SkarŻyw 29, 457, 471, 487, 498; MWilkHist E4v; StryjKron 66, 351, 672; Niechby rok każda źiemiá koleią ſłużyłá. A gdzie máłe źiemice tedy dwie ſpoł złożyć BielSjem 19; ArtKanc 43 [2 r.]; GórnRozm Nv; Calep 260a, 362b, 416b, 460b, 603a (11); w kthorey [pajęczynie] máły komorek vwiąźnie/ á Bąk ią przebije. Phil D4; GórnTroas 54; Bo mała rybká zie mnieyſzą niż ſámá/ onęż záśię druga: y ták to idźie PowodPr 79; SkarKaz 83a marg, b, 84a, 515a; KlonFlis E3, E3v, F4v, G3. Cf »mały kąsek«, »miasteczko małe«, »by małym paluszkiem«.

W przekładach łacińskich i greckich dem. (84): Murm 23, 24, 64, 100, 146, 188; Aspidula, parva aspis, maly a yadoviti vąsz. BartBydg 15; Enchiridion [...], male kszyąsky rączne BartBydg 48b, 60, 113, 126; Mącz 1b, 8d, [18]b, 34b, 41a (56); Calep 411b, 426a, 465b, 467a, 475b (17).

W połączeniu z zaimkiem nieokreślonym „każdy” (1): ryby wniem [morzu] rozliczne wielkie/ y máła káżda ſwem obyczáiem ſſuka wniem żywnoſći ſwey RejPs 153.

W połączeniach szeregowych (3): ZapWar 1518 nr 2208; ZEby małe drobne krotkie á rzadkie vkazuią cżłowieka dobrego rozumu y też bacżnoſci GlabGad O2v; SkarKaz 82a.

W przeciwstawieniach: »wielki (więtszy) (79), wiele (wielce, więcej) (5), miąszy (2), mocny (2), głowny, rosły, szyroki, znaczny ... mały (mniejszy, namniejszy)« (90): BierEz H3, H4 [2 r.]; PatKaz I 4 [2 r.]; yako ta gwyazda yeſt namnyeyſza a barzo motzna PatKaz III 126v; marzana więcſza ma ſzyrſzy liſt/ á vmnieyſzey mnieyſze liſcie ieſt FalZioł I 121a, IV 12c; BielŻyw 56, 105; GlabGad C8v [2 r.], D2v, D6v, H8, H8v [2 r.], N5, P6v; RejPs 105v; GroicPorzRej C4; KrowObr 184 [4 r.], Ss2; RejWiz 18; Leop Num 26/54, Ez 43/14, Iac 3/4, 5; RejFig Dd8v; WyprKr 17, 18v; BibRadz Num 26/54, Am 6/11; zburzyli ij [miasteczko] Turcy do grunthu/ niechcąc mieć máłych tylko głowne zamki. BielKron 316, 68v, 126, 274v, 337 [2 r.], 401v, 450v, 460v; Mącz 351d [3 r.]; A przetho iáko wielka rzeká/ im ſie ná więczey cżęśći dzieli/ tym mnieyſza ieſt káżda iey odnogá GórnDworz Cc2v; GrzepGeom C3v, F3v [7 r.], K4; BielSat C4; KuczbKat 335; RejZwierc 135, 212v, 226; BielSpr 61v [2 r.]; to co ieſt namnieyſzego we mnie [minor digitus meus]/ miężſze ieſt niż biodrá oycá mego. BudBib 2.Par 10/10, Am 6/11; Ták y ięzyk máły cżłonek ieſt/ á wielce ſię chłubi BudNT Iac 3/5, Iac 3/5; SkarJedn 341; Oczko 8; StryjKron 757; KochFr 21; Owá świétna y znáczna: á gdy ſłóńce zaydźie/ Zadnéy gwiazdy ná niebie ták prędko nie naydźie. Cynoſurá záś mnieyſza/ lecz wódzem pewnieyſzym Zeglarzowi KochPhaen 2; BielRozm 21; Calep 910b; GostGosp 56, 158; Phil Q4; GórnTroas 15; KochCz Bv; Oto iáko máły [quantus] ogień/ iáko wielki lás ſpala WujNT Iac 3/5, Zzzzz; GrabPospR L3; PowodPr 78; SkarKaz 83b; VotSzl A2v; GosłCast 42; KlonFlis F4v; Ale kto złego [konia] bierze/ á k temu máłego/ Pewnieby wźiął roſłego y wychowáłego. KlonWor 20.

W charakterystycznych połączeniach: bania mała ((na)mniejsza)(-y, -e), beczka, bielmo, bochenek, brew, brodaweczka, brodka, brona (2), brzeg (brzeżek) (4), brzudi, budka, bukłaczek, cella, chałup(in)ka (3), chust(ecz)ka (2), chyżyk, ciał(k)o (4), cmyntarz, cyc(ek) (2), cyga, członek (4), czołko, czołnko, daszek, dąb, dobytek, dom(ek) (9), drzażdżka, drzew(k)o (2), dyl, dym, dystrykt, dzban (2), dział (2), dziedzictwo, dziur(eczk)a (5), fakla, feret(ek) (9), figa, figura (2), folwark, fortka, galija, garn(usz)ek (garniec) (3), gębka, głow(eczk)a (6), głozna, gmaszek, gołąbek, grabie, grob, grobla (2), grono, grundfest, guzek, gwiazd(eczk)a (4), isk(ie)r(k)a (6), insuła, jaje, jamka, jaskołka, jelito, kamyk (kamień) (5), kaplic(zk)a (2), kapusta, kąt (5), kleć, klin, kluczyk, kłoda, kobyłka, koflik, koł(k)o (4), komiężka, komorek, konew(eczka) (2), koń (konik) (2), kopija (2), kordek, kosa, kościołek, kość (kostka) (6), kownata, kraina, kraj (2), krążek, krolik, krynica, krzynowek, krzyż, książ(ecz)ka (księga) (8), kubek (2), kurczątko, kwadrat (7), kwiatek, lew, list((ecz)ek) (liście) (12), łan (3), łańcuszek, ławka, łodzia (łodka) (18), łożko (4), łyżka, łza, macica, makułka, małpiczka, mąż, miara, miejsce (3), mińca, misa, młynik, morze (3), moździerzyk, mucha (muszka) (3), muł, myszka, naczynie (6), nasienie (3), nawa (2), nos, nożyce (2), nożyk, obłoczek, obraz(ecz)ek (4), o(cz)ko (11), odnożka (2), ogień (2), ognisko, okienko (2), okop, okręt(ek) (5), opłatek (8), opona, ordynek, owieczka, pajączek (2), panew(ka) (3), pantofliczka, państwo (2), patrzadłnik, pawęzeczka, perła (5), piecek, pierś, piesek (psiczka) (2), pięta, piuro, piwniczka (2), plac (3), placek (2), plecy, płod, płuco, pochodeńka, podusz(ecz)ka (2), podwiązeczka, poklaczyk, poto(cze)k (2), pta(sze)k (15), puchlina, pułmisek, purchawka, radło, rana (2), rąbeczek, (ch)roba(cze)k (4), rozynki, rzecz (8), rze(cz)ka (12), rzeczpospolita, ryb(k)a (18), serce, siedlisko, skora, skrzele, skrzynia, słojek, służbiczka, snop (2), spłacheć, staw(ek) (2), stopa, strumień (2), studzienka, stworzenie, sukienka, szat(k)a (2), szczebelek, szczepek, szczuka (4), szkaf, szkopiec, szoczka, szorzyk, szropeczka, śledziona (słodzona) (2), śliwa (2), świętość, tabliczka, tarcic(zk)a (2), tarcza (3), tłomoczek, tołpa (2), tulich, ucho (2), usteczka, wał (2), warstatek, ważka (2), wątrobka, wąż (wężyk) (6), węzełek (2), wieszka, wiosło, włoka, woda, woł (2), worek, wrobl(ik) (2), wrzod, wyżliczka, zagon(ek) (2), zajączek, zam(cz)ek (3), ząb(ek) (2), ziarn(k)o (11), ziele, ziemi(c)a (8), ździebłko, źwi(e)rzę (źwierzątko) (10), żabka (2), żełeczka, żołądek.

Przysłowia: Zwycżáiem máła kropiá przebije y kámień RejWiz 42.

Aczći to dźiś iuż ná Swiećie niebárzo nowiná/ Ze máły dym wylátuie z wielkiego kominá. GroicPorzRej C4.

ſzewcá nigdy nie chwalę gdy ná máłą nogę wielki trzewik vdzyáła. BielKron 68v.

W łáſcze á w zgodzie máłe vraſtáły/ Páńſtwá/ w niezgodzye wielkie vpadáły. RejZwierc 226.

z máłey bowiem iſkry wielki płomień bywa. Phil Q4.

Połączenie: »nie mniejszy« = taki sam (1): By y ten nie mnieyſzą część Litewſkiego páńſtwá był opánował StryjKron 692.

Zwrot: »na małym [czym] przestawać« (1): Quamvis parvis Italiae latebris contentus essem, Aczkolwiekem ná máłym kąćie we włoſzech przeſtawał. Mącz 337d.
Wyrażenia: »bydło (a. bydlę), dobytek mały(-e)« = prawdopodobnie kozy i owce (3 : 1): MiechGlab [89]; LubPs ee6; BielKron 290; A ieſli będą zgániáć bydłá wielkié y máłé [pecora seu pecudes JanStat 1106] do domów álbo dworów królewſkich/ z ſtrony róznośći Gránic/ álbo ſpáśienia śieyby: tedy będą powinni dáć ná rękoiemſtwo do dekrétu Pánów SarnStat 913.

»działo małe« (5): dziáłá lano wielkie y máłe w Tureckim woyſku. BielKron 257, 422v; BielSpr 70v, 75; StryjKron 757.

»mały języczek« = języczek; lat. uvula (1): Gargarizo, Máłym yeziczkiem glegotać nábrawſzy wodi wuſtá/ chárcháć. Mącz 142c.

»mały (a. (na)mniejszy)(-a) kęs (a. kąsek), sztu(cz)ka, część (a. cząstka), odrobina, trocha« [szyk 25 : 3] (9 : 8 : 7 : 3 : 1): Wezmi piretrum z apteki cżterzy vncije/ ſkray ie w małe kąſki FalZioł V 109v, I 8v, IV 55d, V 10, 110; RejWiz 87; Mącz 181d [2 r.], 193c, 223a, 230b, 377d [2 r.], 394a; RejPos B, 87, 164v, 265v; á przetoſz ludzie bárzo máłey troſze drzewá [tj. tratwie; exiguo ligno Vulg] zdrowia ſwego zwierzaią BudBib Sap 14/5; SkarŻyw 508; StryjKron 692; bo dźielac [!] długo máiętność/ muśi potomek dálſzy prżyść do bárżo máłey cząſtki GórnRozm C4v; GostGosp 112; SarnStat 1165; SkarKaz 204b [2 r.]; VotSzl Dv; KlonFlis Ev.

»mały księżyc« = półksiężyc (1): Lunula. Máły xiężić. Mącz 199c.

»mała kusza« = kusza ręczna [szyk 1 : 1] (2): Miewáli teć Kuſze wielkie y máłe/ wielkie zwáli Scorpiones, s ktorych ſtrzeláli ogniſtemi ſzypy ná zápálenie/ Máłemi Kuſzámi ná ludźi ſtrzeláli. BielSpr 61v.

»miast(eczk)o, wioska (a. wieś) (jest) mała(-e)« [w tym: miasteczko albo wieś (1)] [szyk 13 : 7] (17 : 4): Drugie miaſtho mnieyſze [civitas minor] zową Kirkiel, nad nim na ſkale ieſt zamek drzewiany gliną oblepiony. MiechGlab 71; GroicPorz k; Było miáſtecżko máłe/ á w nim też máło ludzi BielKron 81v, 12 [2 r.], 140v, 271, 316, 437v, 439, 455v; RejPos 35; BielSat Cv, C4v; KochList nlb 3; StryjKron 26; BielRozm 16, 23; Item/ miáſteczká álbo wśi mnieyſzé Opáćié Kláſztorné/ etć. SarnStat 972, 199. [Możliwe także znacz. ‘nieliczny’ (ze względu na liczbę mieszkańców)].

»mały (a. namniejszy) palec (a. paluszek)« = palec piąty; auricularis a. minimus (digitus) Murm, Mącz [szyk 15 : 5] (20): ZapWar 1518 nr 2208, 1540 nr 2598, 1550 nr 2674; Murm 59 [2 r.]; Też krew puſzcżona z żyły ktora ieſt miedzy małem palczem v ręki, á miedzy pierzciennym/ poſpolicie płuczną zowiemy FalZioł V 58v, V 12v, 38v, 59 [2 r.], 67v; Mącz 21b, 88d, 505b; SienLek 24, 36, 125 [2 r.]; StryjKron 345. Cf »by małym paluszkiem«.

»by małym paluszkiem« = delikatnie (1): Si minusculo digito increpuerint fores, By máłym páluſzkiem skrzinęły drzwi. Mącz 222d.

»mała proca« [szyk 3 : 2] (5): NIe tylko ſie ſtrzeláć vcżyli/ ále y s Proc ćiſkáć wielkich y máłych BielSpr 4v, 4v [2 r.], 61v [2 r.].

»mała strzelba« [szyk 2 : 2] (4): BielKron 459; Opátrzywſzy iuż dobrze/ dobrą ſpráwą ſzáńce/ Wielkiey y máłey ſtrzelbie/ pocżynićie kráńce. BielSat N; BielSpr 71; BielSjem 36.

Zestawienia: »włoka, hak mały (-a)« = mansus parvus JanStat (1 : 1): SarnStat 187; w oddawániu poborow/ wielká ſię inaequalitas náyduie/ gdy ieden z wielkiego haku (ták tám włoki zową) tyleż da iáko drugi z máłego GrabPospR L3.

»źwierz mały« = drobna zwierzyna (3): BielKron 397v; A trupy w koło ſtráſzliwé leżáły/ Ludźie/ y bydło/ wielki źwiérz/ y máły KochPieś 32; LatHar 590.

»mały (a. mniejszy) żagiel« = artemon PolAnt, Vulg (2): á podniozſzy mnieyſzy zagiel/ puśćili ſię zá wiátrem ku brzegowi. BibRadz Act 27/40; WujNT Act 27/40.

Szeregi: »mały a (i) cienki« [szyk 2 : 1] (3): FalZioł I 64c, 109a; Vſzi barzo małe á cienkie iakoby v małpy zna. cżłowieka chytrego GlabGad O7v.

»mały a drobny« (2): ZIarnka na vrinie pływaiącze/ [...] cżinią ſie zflegmy klijowatey na małe a drobne kąſki rozdzielone FalZioł I 8v, I 77d.

»głowny i mały« (1): w inych głownych y mnieyſzych Miáſtach/ ták wyſoko wodá wylałá/ że po wſzytkich vlicach ná czołniech ieździć muſieli. StryjKron 26.

»mały, (i) krotki« [szyk 1 : 1] (2): Cżemu niewiaſti krotſze y mnieyſze pierſi maią niż otroci. GlabGad D5v; Mącz 223a.

»mały i namniejszy« (1): Choć go nie widźim/ choć pod ták máłą y namnieyſzą odrobiną oſoby chlebá/ prawdźiwe iednák ćiáło iego ieſt. SkarKaz 204b.

»niski i mały« (1): Humilis bos, Niski y máły wołek. Mącz 159c.

»(nie, ani, bądź to, tak, to) wielki (i (też), jak(o) (też (i), i), a(l)bo, a, to) mały; wielki z małym« [w tym: w połączeniu z: wszy(s)tek (2), żaden (2), każdy (1)] = niekiedy w znacz. ‘wszyscy, wszystkie, żadne’ itp.; tam magnus quam parvus Vulg; magnus et (seu, sive) parvus JanStat [szyk 48 : 22] (69; 1): MetrKor 26/62v; BierEz O4; FalZioł IV 19d; MiechGlab [89]; W thym ſą zwierzętha małę [!] y wielkie [pusilla cum magnis]. WróbŻołt 103/25; RejPs 153; ZapWar 1542 nr 2556; LubPs X6, ee6; KrowObr 184 [3 r.]; Y wſſyſthko nacżynie domu Páńſkiego/ ták więthſze iáko mnieyſze/ [...] przenioſl do Bábilonu. Leop 2.Par 36/18; WyprKr 10, 18, 19v, 27, 35v (14); BielKron 1, 111v, 257, 271, 397v (10); Est liber iustae magnitudinis, Xięgi ták wczeſne/ áni máłe áni wielkie. Mącz 179b; SienLek 9v, 31, 191; GrzepGeom Gv, L4v, Q2v, Q3; RejPos 247; BielSat N; BielSpr 4v, 61v [2 r.], 70v, 71; Strum P2; Y kto Polſkie rzeki/ wielkié y máłé/ obeyźrzeć chce/ iáko wielé wody máią/ którym ſtátkiem zmierzy? Oczko 7; SkarŻyw 259; BielSjem 36; KochPieś 32; GostGosp 84, 158; LatHar 189, 590; WujNT 753; téż po miáſteczkách więtſzych y mnieyſzych [in oppidis maioribus et in oppidis minoribus JanStat 224] niech Bákáłarze będą SarnStat 199, 187, 913, 1077, 1090, 1111, 1121; SkarKazSej 676a. [Ponadto w przeciwstawieniach 79 r.].

»wielki (a. więtszy), (po)mniejszy, jeszcze mniejszy« [w funkcji potocznego stopniowania] (3): Dzban miedziani wielki do pomywania ſrebra Dzban drugi mieniſzi [!] miedziani Dzban trzeczi ieſcze mnieiſzi do warzenia wodki Cinamonowey WyprKr 117–117v, 27v, 119v.

»wielki, pomniejszy, mały« [w funkcji potocznego stopniowania] (1): Rozni wielkie 2 Pomnieiſzich 2 Malich 3 WyprKr 120.

»wielki, mały, (albo) śrzedni« [szyk zmienny] (2): Iakie cice na lepſze ku żywieniu dziecięcia, Ieſtli wielkie, małe albo ſrzednie. GlabGad D6v; BielSpr 74v.

α. Za mały (3): Potomkowie Iozefowi pocżęli mowić iż máły dzyał ná nie przyſzedł BielKron 48; KochFr 25; Ale cżłowiecży przemyſł ták ieſt śmiáły/ Iż ten ſtáry świát widźiał mu ſię máły KlonFlis D2v.
β. Rozrzucony rzadko i niewielkimi plamami (1): Czarno piegowáty [koń] z máłą białością przemieſzáną [...] twárdo w bieganiu chodźi. SienLek 186v.
γ. O fałszowanych, zaniżonych jednostkach miary (5): Ktoby miał mnieyſzą miárę niż ieſt z ſtárádawná obyczay/ táki ma być karan od Woiewody y Stároſty winą wedle Státutá. UstPraw F3v; Skárby złości izali ieſzcże nie ſą w domu złośnikowym/ á Efá máłe [deficiens] przemierzłe? BibRadz Mich 6/10; Przedawałeś máłym Korcem: áleś kupował áż názbyt zuchwáłym. KlonWor 67.

W połączeniu z dem. (1): Krotkich mi ſie chce łokietkow Máłych miarek iteż funtkow. MWilkHist E4v.

Szereg: »więtszy abo mniejszy« (1): Nie będzieſz mieć w worku rozney wagi/ więthſſą ábo mnieyſſą: áni poſtoi w domu twoim korzec więtſſy ábo mnieyſſy [maior et minor] Leop Deut 25/14.
δ. O wielkości i kroju liter (11):
Szereg: »więtszy, śrzedni, mniejszy« (1): Trzebá było ieſcze ſześćiorgá piſm drugich (inſzych nie wſpomináiąc) więtſzych śrzednich/ mnieyſzych JanNKar A4v.
αα. O minuskule (7):
Zestawienie: »mała liter(k)a« = minuta litera Mącz [szyk 5 : 2] (7): Mącz 223a; A żeby ſię te Concordántiae nie mieſzáły/ przydáne ſą do nich/ y w texćie przećiwko nim litery máłe/ a b c d. y inne WujNT przedm 25, przedm 25 marg, 28, 29 [3 r.].
ββ. O tzw. „i” i „s” krótkim (2): Dla ſkromnieyſzégo piſma wedle tich liter cƶ d dƶ r t ƶ. kiedi śię trafi piſać i /abo y/ raczéy to malé i JanNKarKoch G2v.

W przeciwstawieniu: »mały ... długi« (1): O tym /ſz/ powiedźiałem przy literze /c/ żebym wolał áby ſie tákże z punktem znáczyło, ták ṡ/ álbo więc ták s̀/ ile máłé: długie záśię mogłoby poſtárému zoſtáć ták β/ álbo ſz. JanNKar F3.

γγ. O kursywie (1):
Zestawienie: »mniejsza litera« (1): [Z wykazu omyłek druku:] ku zachodu. miáło być mnieyſzą literą, WujNT Dddddd2.
ε. Stanowiący obraz czegoś w zmniejszonych wymiarach, miniaturowy (10):
Zestawienie: »mały (a. mniejszy) świat« = mikrokosmos, człowiek; parvus mundus HistAl; microcosmos Mącz [szyk 9 : 1] (10): HistAl K; Mącz 220d; Czwarty świáth mnieyſzy/ ieſtći wſzelki człowiek. SienLek 28, T4, V; GórnDworz L16; RejPos 281.

~ W przeciwstawieniu: »mały ... wielki« (2): iż człowiek ten máły świát/ w ſobie ták rozmáitość rzeczy ma iako y wielki SienLek T3v, T3v.

Szereg: »mały, jako i wielki« (1): tedy wżdy ſą właſnośći przyrodzenia ich w thym máłym świećie iáko y w wielkim SienLek T4. ~
a. O długości: krótki; brevis Mącz (76): Mnieć ſie widzi ogon máły/ Muśić zoſtáć przy mnie cáły BierEz R2v; FalZioł IV 30d; iedno iż małe nacżynie męſkie miewa. GlabGad O; BibRadz Dan 7/8, I 451a marg [2 r.]; BielKron 450v; Mącz 39d; GórnDworz L5 [2 r.]; GrzepGeom O4; BudBib I 441c marg, Dan 7/8; CzechEp 371 [3 r.], 372 [3 r.], 373 [2 r.], 374, 376 [3 r.] (23); NiemObr 168, 170; KochPhaen 9; OrzJan 128.

mniejszy czym [= o ile] (2): Ieſli Linea c.e. połowicą ieſt mnieyſza niż Linea e.d. tedyć tákże Linea c.a. będźie połowicą mnieyſza niż Linea a.b. GrzepGeom Q3.

W połączeniu z dem. (8): FalZioł I 116c; Mącz 34b, 274c; CzechEp 371, 384; Aż potym do tego przyſzło/ iż ten rożek máły wyroſł NiemObr 169. Cf »mały kąsek«.

W przekładach łacińskich dem. (3): Paxillus, Máły palik/ kołek. Mącz 274c, 34b, 359c.

W przeciwstawieniach: »mniejszy (mały) ... więtszy (wielki) (9), długi« (10): PatKaz III 118v; WIdamy też miedzi ptaki iż im dłuſſze paznochty albo krapcie miewaią tim theż drapieżnieyſzy ſą, gdyż ſpokoyni miewaią barzo małe. GlabGad P3v; GórnDworz L5 [2 r.]; iáka ieſt proporcya ćiéniu máłégo do laſki/ táka ćiéniu wielkiégo téż ieſt do wieże. GrzepGeom Pv, I4v, L4, L4v, P [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: cień mały(-a, -e) (7), granica, korzonek, krapcie, linija (9), maszt (4), miecz, naczynie męskie, noga, ogon, palik (palica) (2), paznochty, rog (rożek) (33), ser, witka.

Wyrażenie: »mały kąsek« [szyk 1 : 1] (2): ábowiém Circumferentia ieſt ták wielka/ iáko trzy Diámetry/ y śiódma część Diámetru bez máłégo kąſká GrzepGeom H3v, H4.
Zestawienia: »dłoń mniejsza« (1): nycz uyſſy yedno na oſzmy dlon uyelkych a na dzyeuyącz mnyeyſzych PatKaz III 118v.

»łokieć (jest) mniejszy (a. mały)« [szyk 3 : 1] (4): GrzepGeom L4 [2 r.], L4v; płótná czarnégo/ któré ná máły łokieć przedawáné bydź ma. SarnStat 959.

»mała mila« [szyk 1 : 1] (2): leuká waży náſzę milę máłą. BielKron 454v, 268v.

»pręt mniejszy« (1): tám Miernicy nie liczą ſto Prętów/ ále dźieśięć Prętów: zá dźieśięć Prętów mnieyſzych/ ieden więtſzy poczytáiąc. GrzepGeom I4.

Szeregi: »mały a cienki« (2): Korzonki ma małe á cienkie FalZioł I 116c; Mącz 34b.

»mały a nieznaczny« (1): Circumferentia będźie miéć [...] łokieć ieden przez kąſká bárzo máłégo á nieznácznégo GrzepGeom H4.

»mały a subtylny« (1): Włoſi gęſte na ręce ale małe á ſubtilne/ ſą znamię oſtrego rozumu, dobrey pamięci GlabGad P3.

»więtszy (a. wielki) (albo) mniejszy (a. mały)« [szyk 8 : 1] (9): A ieſli linia f.d. będźie więtſza álbo mnieyſza kilká kroć niż linia d.e. tedyć y linia f.c. tyléż kroć będźie więtſza álbo mnieyſza niż linia c.b. GrzepGeom O3, O3v [2 r.], Pv, P4 [2 r.], Q3 [2 r.]. [Ponadto w przeciwstawieniach 8 r.].

α. Trochę mniejszy niż pełna miara, niecały (1): Od niego Máchowica záſię w mály mili CzahTr Hv.
b. O szerokości: wąski, ciasny [w połączeniu z dem.] (1):
Szereg: »mały albo ciasny« (1): Angiportus vel Angiportum, Máła/ álbo ciáſna vliczká. Mącz 9d.
c. O wysokości: niski (69): tá trzećia wieżá acż mnieyſza ále okazálſza byłá BielKron 270v, 276v, 411v.

W połączeniu z dem. (1): iż kazał z máłego chrośćiku niedźwiedziom wyniść RejPos 67v.

W przeciwstawieniu: »wielki (więtszy) ... mniejszy« (2): HistAl L3v; Collis plurimus colli imminet, Tudźieſz nád miáſtem pełno gór/ to yeſt yedná górá więtſza/ druga mnieyſza. Mącz 307b.

α. O wzroście ludzkim; pusillus Mącz; pumilus Cn (63): BierEz A4v; FalZioł IV 32d; RejZwierz 14v, 26; Mącz 332d, 333d; GórnDworz Q8v, R8; PaprPan G3v, L4v, R2v, Cc2v; Meznie ſie ſtáwiał Loktowi [tj. Łokietkowi] máłemu. KlonKr E; WOynę okrutną ſławię Pigmeolow máłych KmitaSpit A2, Av, B2v, C3, C4, C6; Zle ſię Goliatowi powiodło/ iż máłym y niezbroynym Dawidem wzgárdźił. SkarKaz 84b.

W połączeniu z dem. (8): RejFig Cc6v; pusillus homuntio, Máły człowieczek. Mącz 332c, 240d, 415d; PaprPan L3; Wyſtąpił tedy on Pereasławiánin zwoyſká Ruſkiego/ chłopek máły/ ále záwiązáły/ ktorego obaczywſzy Piecinig ſzydził zniego/ názywáiąc go żołwiem StryjKron 134, 134. Cf »mały wzrostek«.

W przekładach łacińskiego dem. (3): nie znał ſmiáłoſći kthora ſie w máłym ciele Alexandrowym [in Alexandri corpusculo] táiła HistAl H8, F2; Minimula, Mąła Błaznica. Mącz 221d.

W połączeniach szeregowych (4): March1 A2; March3 T7; Pomilis, Máły krótky/ kęſy kárzeł. Parvus nanus. Mącz 331c; SienLek 30.

W przeciwstawieniach: »mały ... wielki (5), dosyć, obrzym, rosły, wysoki« (9): IEſtli kiedy vzrzyſz iż cżłowiek mały będzie pokornym, wyſoki mądrym GlabGad P8; EDgárdus Britáńſki Krol był ná wzroſcie máły/ Ale ná wielkim ſercu/ był bárzo zuchwáły. RejZwierz 14v, 14v [2 r.], 62v; RejZwierc 274v; Chociaż máłe vrody ále doſyć śiły PaprPan P4; SkarŻyw 31; woyſká zobudwu ſtron ſtały ſpokoynie pátrząc ná onę bieſiádę/ chłopká máłego z obrzymem StryjKron 134.

W porównaniu (1): Mącz 240d cf »mały, krotki«.

W charakterystycznych połączeniach: mała(-y, -e) błaźnica, chłope(cze)k (3), ciało (4), człowie(cze)k (lud(zie)) (8), Dawid, karzeł, kreatura, krol (4), Łokiet, mężyk (2), osoba (2), pacholik (pachołek) (2), Pigmej (Pigmeol) (5).

Przysłowia: Iż bywa wielkie ſerce/ y przy máłym ciele. RejZwierz 14v, 14v marg.

Wedle wzroſtu ieſt ſuknia: á máłemu rosłego páchołká ſzátá nie służy. SkarŻyw 31.

Wyrażenia: »mały(-a) (był) (w)zrost(ek), uroda, postawa« [w tym: małego (w)zrostu, małej urody, postawy (10)] [szyk 12 : 3] (10 : 4 : 1): March1 A2; PatKaz III 118; BielŻyw 67; á wzroſt Márchołtow był krotki/ máły á miąſſy March3 T7; LibMal 1543/67v, 68v, 1554/183v; máło go [Aleksandra] ſobie ważył Porrus iż był máłey vrody/ á on był ná pięć łokći wyſoki. BielKron 126; BielSpr 3; PaprPan C3v, G3v, P4; SkarŻyw 411; GórnRozm Lv; ſtárał ſię áby widźiał Ieſuſá/ [...] á nie mogł przed rzeſzą/ bo był máłego wzroſtu [statura pusillus erat]. WujNT Luc 19/3.

»na wzroście, wzrostem, na postawie mały« [szyk 6 : 1] (3 : 3 : 1): RejZwierz I4v; RejPos 348; RejZwierc 274v; PaprPan P2v, Bb4; ieſt król wzroſtem máły/ Ale mąż śmiáły. KochPieś 13; GosłCast 4.

Szeregi: »mały, krotki« (1): Nanus, Kárzeł/ Máły/ krótki mężyk by pieniek. Alias Pumilio Latine. Mącz 240d. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»nędzny a mały« (1): ty ledwie w nędznym á w máłym ciele [vix miserrima corpora] będąc/ vſiłnie w to dufaſz/ áby páńſtwo Dáriuſowe miał ſobie podbić. HistAl C4.

»(ani) wielki, (a(l)bo, ani) mały« [szyk 3 : 1] (4): PatKaz III 118 [2 r.]; iż ma być Dworzánin/ áni názbyt wielki/ áni názbyt máły GórnDworz E; SkarKaz 274b. [Ponadto w przeciwstawieniach 5 r.].

»wielki, czy śrzedni, czy mały« (1): á ieſczebym ták chćiał/ żeby tego oſobá kto kwituie wypiſána byłá/ ieſłi wielkiego wzroſtu/ czy ſrżedniego/ czy máłego GórnRozm Lv.

d. O grubości, przekroju: cienki (10): Filotegmen, namnyeyszha nycz BartBydg 58b.

W połączeniu z dem. (4): Vena staminea, S máłym promykiem. Mącz 411d. Cf »małe jelitko«.

W przekładzie łacińskiego dem. (1): Hila, Mále yelitko. Mącz 156a.

Wyrażenie: »o mały włos« = omal (1): O máły włos wſzyſtkiego z gruntu nie wywrocił. CiekPotr 13.
Zestawienie: »małe(-a, -y) jelit(k)o, kiszka, flaczek« = prawdopodobnie jelito cienkie; lactes Mącz, Calep; hilla, intestinum tenue Mącz [szyk 6 : 1] (5 : 1 : 1): abowiem [szawina] boleſci żołądkowe y kłocie w małych ielitach vſpokoia FalZioł I 129d, ++2d, I 35d; Mącz 156a, 173b, 181a; Calep 575b.
Szereg: »subtylny albo mały« (1): rany w miechierzu y w ſubtilnych albo w mnieyſzych ielithach goij FalZioł I 35d.
e. O objętości ciał bezpostaciowych; paucus Miech; attenuatus, exiguus Mącz (35): Rzekł mu ſłowik/ miły pánie/ Máłe ze mnie maſz śniadánie BierEz H3; OpecŻyw 20v; MetrKor 57/120 [2 r.], 59/281, 281v; GlabGad M7; MiechGlab [88]; Kiedy lećie Dunay przeſychał á máłe wody były/ ták iż Niemcy przeiechawſzy Dunay Rzymſkie páńſtwá woiowáli/ Krześćiánie tho niebożątká głową płáćili BielKron 288v; Mącz 110d, 223a; GórnDworz Ggv; BielSat C; Strum G; Oczko 19v, 21, 24v; BielRozm 16.

W połączeniu z dem. (6): Wſádzon záſię Ieremiaſz do inego więzyenia/ y odłożono mu obrocżek máły ná żywność káżdy dzyeń BielKron 95; Mącz 449a; SienLek 114v. Cf »mała cząstka«.

W przekładzie łacińskiego dem. (1): Coenula, Máłá wieczerza. Mącz 58d.

W przeciwstawieniach: »mały ... wielki (2), wiele, wszytek, zbytnie« (5): Cżemu wielka żołć cżyni zwierze mocne y okrutne, zaſię mała ciche. GlabGad E6v; A tak małą rzecżą [żołądek] ſie zakropi, á gdyby tam wlał zbytnie tedy ſie zalewa GlabGad E8v; RejPos 81v; Nie wiećie/ że máły kwas wſzytkę roſzcżynę kwáśi? BudNT 1.Cor 5/7[6]; WujNT 330.

W charakterystycznych połączeniach: mały (-a, -e) kwas, mliwo, obiad, obroczek (2), pokarm (karmia) (3), pożytki, rzecz (2), sol (4), śniadanie, wieczerza (2), woda (3), trunczek, żniwo, żołć.

Wyrażenie: »mała (a. mniejsza)(-y) część (a. cząstka), kąsek, troszka« = exiguitas Mącz (2 : 1 : 1): FalZioł V 68; Mącz 111a, 402d; Oney [manny] máła cząſtká ták wiele czyniłá/ iáko y nawięcey WujNT 330.
α. W funkcji rzeczownika: mała ilość [w odmianie niezłożonej] (3):

W przeciwstawieniach: »wiele, wielgość ... mało« (2): bowiem iedni maią mały żołądek ale gorąci przeto wiele żądaiąc małem bywaią ſici. GlabGad G4, L2.

Wyrażenie przyimkowe: »w male« (1): Też blada vrina/ [...] á k temu w male wychodzącza. Suchoty być onemu cżłowiekowi: znamionuie. FalZioł V [4]v.
β. Występujący rzadko i w niewielkiej ilości (2): NAprzod vrina mała, to ieſt potroſſze odchodzącza/ theż vzdrowego cżłowieka, znamionuie iż on człowiek mało pije FalZioł V 14; Apicae oves, Máłe owieczki á gołe/ to yeſt/ które małą wełnę máyą. Mącz 12b.
2. O wadze: lekki (5): Mnieyſze mi brzemię zoſtawćie. BierEz A4v.
α. O za lekkich odważnikach, tj. o fałszowaniu wagi (4): Mierzyłeś máłym gwichtem/ ábo krotkim łokćiem KlonWor 67.

W przeciwstawieniu: »więtszy ... mniejszy« (2): Kámień á kámień/ korzec á korzec obrzydłośćią (ieſt) Iehowie (marg) to ieſt: ieden więtſzy á drugi mnieyſzy/ gdy więtſzym ſobie waży/ á mnieyſzym innym. (–) BudBib Prov 20/10.

Szereg: »więtszy abo mniejszy« (1): Nie będzieſz mieć w worku rozney wagi/ więthſſą ábo mnieyſſą [maius et minus] Leop Deut 25/13.
3. O czasie: krótki, krótkotrwały; exiguus Mącz, Cn; modicus Vulg (202): OpecŻyw 100; A ná káżdą powinność pomni ſwego wieku/ Iż máły kres zoſtáwion nędznemu cżłowieku. RejWiz 18; SienLek 5; GrzepGeom O4; BudBib I 147a marg; GórnRozm H4; GostGosp 82; GórnTroas 33, 62; GrabowSet E4v; KołakCath Cv; nie o ten máły docżeſny wiek ſtáráć ſię/ ále o wiecżny żywot. KołakSzczęśl Cv; WujNT 551.

W połączeniu z dem. (8): RejPos 275v; mniemamy áby wſzytko zginąć miáło/ dla máłey godźinki/ ktorą P. Bogu y chwale iego dáiem. SkarKaz 609b. Cf »mała chwilka«, »na małą chwilkę«.

W przekładzie łacińskiego dem. (1): Mącz 88a cf »mała chwilka«.

W połączeniu z zaimkiem nieokreślonym „jeden” (2): żal nam opuśćić iedney máłey godzinki goſpodárſtwá ſwoiego RejPos 275v; CzechRozm 168.

W przeciwstawieniach: »mały ... długi (2), wielki« (3): GórnRozm K; WujNT 551; Máłe y krotkie było ćierpienie náſze/ á weſele długie y wieczne. SkarKaz 639a.

W charakterystycznych połączeniach: małe(-y, -a) cierpienie, dzień (4), godzin(k)a (3), kres (3), krotofila, mowa, odpoczynek, siedzenie, spanie (sen) (2), uczynek, utrapienie, wiek (2), zwłoka, żywot (2).

Wyrażenia: »mała chwilka« (1): Diecula, Máła chwilká. Mącz 88a.

»na małą chwil((ecz)k)ę, małą chwilkę, w małej chwilce« = chwilę, krótko; na chwilę, na krótko; przez chwilę; parumper, paulisper Mącz (4 : 2 : 1): On ſędziego nácżął prośić/ By mu chćiał tego dopuśćić: Ná máłą chwilę pocżekał/ By mátce nieco poſzeptał. BierEz L4; Intra quam modicum, Bárzo w máłey chwilce. Mącz 173b; Expecta parumper, Potrway máło/ máłą chwilkę. Mącz 282b, 282b, 285a; RejPos 168; PudłFr 8.

»po małej chwili, za małą chwilę« [w tym w połączeniu z: po tym (6), zasię (2), wnet (1)] = wkrótce potem, zaraz, za chwilę; post paululum HistAl; post paulum PolAnt; post pusillum Vulg; postmodo, postmodum Mącz (39 : 1): OpecŻyw 78v, 86, 109, 139, 156; FalZioł V 10v; BielŻyw 100; TEdy Sálomon y Márchołt ſiedli/ á pomáłey chwili Márchołt potzął ſpác y chrápáć. March2 D2; RejPs 56, 150v; wnet po małey chwili Poydę k nim dzywować ſie czo też myſlą ſobie RejJóz O2v, Q4; LibMal 1546/110v; RejKup f8, z6v; HistAl A6, F6, H8; MurzNT Matth 26/73; RejWiz 22, 53, 155; Leop Luc 22/58; BielKron 15, 320v, 322v; Mącz 314c; GórnDworz P2; Potym po máłey chwili on niemocny kthory ſie widział iákoby trędowáthy/ vkazał ſie bárzo iáſny HistRzym 116v; RejPos 30v, 228v, 334v; RejZwierc 63v, 170v, 205v, 233v; Po máłéy chwili záſię tenże ſię ozowie KochFr 133; BielSen 9; zá máłą chwilę áli on ogień wnidźie we wſzyſtkie pálce. GórnRozm K2; PudłDydo [B5].

»na małą chwilę ... a« = już niedługo (coś się stanie) (1): Ták mowi Pan zaſtępow/ ieſzcże ná iednę máłą chwilę/ á ia poruſzę Niebem y źiemią CzechRozm 168.

»mały czas« = modicum tempus Vulg [szyk 8 : 4] (12): RejWiz 124; wiedząc że zá máły cżás vćirpienia ſwego iákie ſą zapłáty v niego RejAp 23v, 61v [2 r.], 62 [2 r.]; RejPos 127v, 128, 128v; Bowiem byſmy pámiętáli/ ná ten cżás żywotá máły/ byłby káżdy z nas ſkromnieyſzy ArtKanc S16v; WujNT Apoc 12/12; Niechże z temi ſwemi nowinkámi vćiekáią/ ktorych czás ten bárzo máły od Lutrá odkrył: iż ſą pełne [...] fałſzu SkarKaz 550b.

»na mały czas, przez mały czas, do małego czasu, w małym czasie, mały czas [A], za mały czas, z małym czasem« = krótko; przez krótki czas; na krótko, na krótki czas; w krótkim czasie; modico tempore HistAl, Vulg; parvo tempore HistAl; ad tempus PolAnt; aliquantisper Mącz; paulisper Calep; ad breve, in brevi, breve a. modicum tempus, modicum, ad modicum Vulg [szyk 81 : 6] (58 : 9 : 9 : 5 : 4 : 1 : 1): tu pomieſzkay/ A przez máły cżás pocżekay BierEz I2; OpecŻyw 75v, 95, 96v; BielŻyw 162; O Iupiter boże nawyſzſzy/ y dla cżegos dni moie w máłym cżáſie poſtánowił [quid dies meas tam brevissimo termino conclusisti] HistAl M8v, G6, I7v; Diar 26, 55; LubPs K marg, N2v, T6v, ii; odłoż ſwoie niepotrzebne zábáwienia álbo krotofile ná máły czás ná ſtronę GroicPorz C3; RejWiz 3v, 44, 102v, 157v; RejZwierz 38v; BibRadz Sap 16/3, 6, I 135c marg; Lábán prośił go ieſzcże áby mu ná máły cżás poſłużył BielKron 15, 92v; Mącz 6d; iż tego ſzátánowi dopuſzcża do máłego cżáſu/ ábyś był pokuſzon. RejAp 22v, AA5v, BB5, 60, 61v, 62, 164v; RejPos 27, 30, 40, 61, 62v (21); GrzegŚm 3, 43, 60; Alić to z máłym cżáſem iáko gnoy w oborze/ A iáko żebrácży płaſzcż ták ſie wſzytko porze RejZwierc 270, 42, 48, 131v, 178, 184v, [233], 249v; BudBib Is 63/18; CzechRozm 166, 181; SkarJedn 257; SkarŻyw 62, 348; Trudno wytrwáć y czás máły: Godźiná tám iák rok cáły. KochPieś 25; ArtKanc E10; GórnRozm I4, K; Calep 425a, 759a; WujNT Ioann 7/33, 12/35, s. 358 [2 r.], Ioann 16 arg, Act 5/34 (10).

»po małym czasie a« = już niedługo, wkrótce (coś się stanie) (1): Po máłym cżáſie á obiáwi ſie Meſyaſz. CzechRozm 168.

»po małym czasie(-u), za mały czas, w małych czasiech« = po krótkim czasie, wkrótce; post modicum HistAl; paucis diebus post Mącz (22 : 1 : 1): OpecŻyw [57]; BielŻyw 111, 170; LibLeg 11/56; HistAl A2; HistAlHUng A4; Diar 26; BibRadz I 5d marg; BielKron 131, 160v, 195v, 244v, 323 [2 r.]; Mącz 314c; HistRzym 17, 17v; z iákiemi pociechámi wielkiemi cżeka oney obietnice Páná ſwego: iż zá máły cżás [...] ma być wroczoná do ciáłá ſwego. RejPos 128, 128v; iáko márnie ludzie ſchodzą á cżęſto giną że ich ledwe trzecia cżęść w máłych cżáſiech zoſthánie RejZwierc 170v; po máłem cżáſie mąſz on święty Witaliſz zámknąwſzy ſię wmáłey celli [...] z świátem ſię tym roztał. SkarŻyw 107, 211; StryjKron 185; LatHar 696.

»przed małym czasem« = niedawno; pridem Calep (3): LibLeg 7/10v; Bo y od ſtárſzych to ſłychamy/ iż lepiey tho więc pámiętáią co ſie z młodu około nich działo/ niżli co przed máłym cżáſem cżynili. RejZwierc 7; Calep 847b.

»małą trochę« (1): Aliquantisper, Maluczko dłużei/ małą trochę dłużei Mącz 6d.

Zestawienie: »mała msza« (1): Nabeſpiecżniey ten cżyni ktory ze Mſzą ſprawy nie ma/ ták z wielką iáko z máłą. ReszPrz 56.
Szeregi: »mały a (i) krotki« = exiguus et brevis Mącz (4): RejJóz F4; Mącz 27a; Pauciloquium – Mała a krotka mowa. Calep 764a; SkarKaz 639a.

»(tak, albo) wielki jako (albo) mały« [szyk 2 : 1] (3): GrzepGeom P; ktoby ſie nierządnie w nich [cieplicach] chował/ nie máłé przypadki po ſobie zoſtáwią: iáko womity/ [...] ſny nieſpoſobné/ to ieſt/ álbo więntſzé/ álbo mnieyſzé/ niż przyrodzeniu przyſtoią Oczko 23v; ReszPrz 56. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.].

α. Trochę mniejszy niż pełna miara, niecały (1): przyćiągli do Káſtroterreum ná [!] tą że rzeką od Luteciey dwá dni máłe chodu BielKron 222v.
β. Za mały (1): iſz ná ſamo cżytánie/ tego co nápiſał/ cáły żywot iego máły ſię być zda. SkarŻyw 411.
γ. W funkcji rzeczownika: krótki czas [w odmianie niezłożonej] (2): A ia proſzę áby to [siedzenie w wodzie] było nie znagłá/ ále od máłá począwſzy/ záwżdy co przydáiąc Oczko 27v.
Wyrażenia przyimkowe: »w male« = wkrótce (1): [Ná tego walkę wznośił ſyn iego wſzetecżny/ Lecż tę woynę zań końcżył/ Bog w mále walecżny. KmitaŻyw C2.]
~ Szereg: »i w male, i w wielu« (1): Ządam od Bogá/ áby y w mále y w wielu [et in modico et in magno]/ nie tylko ty/ ále y ći wſzyścy ktorzy mię dźiś ſłucháią/ tákimi ſię sſtáli iákim ia też ieſt WujNT Act 26/29. ~

[»za małem« = wkrótce: Bo gdy ſie mu [św. Pawłowi] Agrippá przyſłuchawſzy rzekł: Za máłem mię námowiſz (Pawle) że Chriſtianinem zoſtánę BudUrzęd 61.

~ Szereg: »i za małem, i za wielem«: Ządałbym v Boga/ żeby y zá máłem y zá wielem nie tylko ty/ ále y wſzytcy co mię dziś ſłuchaią/ zoſtáli tákimi/ iáki ia ieſtem BudUrzęd 61. ~]

4. O wieku: młody, niedorosły (głównie o dzieciach); parvus PolAnt, Vulg, Mącz; parvulus PolAnt, Vulg; pusillus Vulg (260): OpecŻyw 150; SEcundus [...] Ieſzcże gdi był mały był poſłan od rodziczow na naukę. BielŻyw 132, 79; LibLeg 11/64; LibMal 1545/100, 1551/164, 1554/184; Ceſárſki ſyn/ choć máły/ może dawáć złoto. RejZwierz 29v, 57, 119v; BibRadz 2.Reg 9/12; BielKron 10, 159v, 179v, 188v, 204 (8); Mącz 222d, 386b; HistRzym 70v; RejPos 56v, 150v; RejZwierc 5v; BudBib 2.Reg 9/12, 3.Reg 11/17, Cant 2/15; Strum K4v, P, P3 [2 r.]; Tákże ćielę y lwię/ y bydło tłuſte weſpołek (páść ſie będą) á máłe pácholę rządzić ie będzie CzechRozm 113v; SkarJedn 209; SkarŻyw 56, [223]; CzechEp 41; TAk rósć/ máły Michniku/ iákobyś mógł ſławnych Przodków ſwych dorósć KochFr 121; GórnTroas 54, 70; KochFrag 28; WitosłLut A6v; SkarKaz 421a; GosłCast 40; ZNiwá mego pierwſzy kłos nioſęć niedoyrzáły/ Oycże drogi/ bom w ćiele ſam ieſt do tąd máły. SapEpit ktv.

W połączeniu z dem. (46): BierEz H2v; RejWiz A6, 32, 191; RejZwierz 135; BielKron 299; Nefrendes porci, Proſiątká máłe/ Oſeski. Mącz 136b; Pupus, Máły chłopieczek/ chłopiątko/ pucek też niektórzi mówią. Mącz 332a, 332a; HistRzym 25; BiałKat 251; BudBib 4.Reg 5/14; PaprPan H2v; SkarŻyw 192, 193; Czyś ty nád wſzytki niebá wyſoko wnieśioná? A tám w liczbę Aniołków máłych policzoná. KochTr 10; Przy wielkim ſtádźie máły ielonek ſie báwi GórnTroas 40; GosłCast 51. Cf »bożek mały«, »małe dzieciątko«, »w małych pieluszkach«.

W przekładzie łacińskiego dem. (1): Mącz 5b cf »mały czas«.

W przeciwstawieniach: »dorosły (4), stary (3), wielki (2) ... mały« (9): FalZioł IV 35d; RejWiz 191; mowiąc o doroſłych ludźiách/ á nie o dźiatkách máłych WujJud 94v; KochPs 175; SkarŻyw 130; dziatki máłe/ y ſtárych ludźi poſiekwſzy [...] czterdzieśći tyſięcy ludzi [...] w nędzną niewolą wywiedli StryjKron 350, 777; CzechEp 41; Máłemv wielkiéy nádzieie Rádziwiłowi. KochFr 121.

W charakterystycznych połączeniach: mały (-a, -e) aniołek, baranek, błazenek, brat, chłopiec(zek) (chłopię, chłopiątko) (5), corka, Dawid, dziedzic (2), dziew(ecz)ka (4), gniazdoszę, jelonek, karp, koń, krolewna, latorosłka, lewek, liszka, młodzieńczyk, niemowiątko (2), pacholę (pacholik) (3), piątnik, prosiątko, siestrzeniec, siostra, syn(aczek) (11), szarańcza, szczenię, wilczę; mały w ciele (wedle ciała) (2).

Wyrażenia: peryfr. »bożek mały« = Eros (1): Wemnie ſtrzały mieſzkáią/ y ten bożek máły KochFr 81.

»mały czas« = dzieciństwo (1): Aetatula. Máły czás álbo dziećinſtwo. Mącz 5b.

»małych dni« = w niemowlęcym wieku (1): Niebędzie tám więcey dziećiątko máłych dni [infans dierum]/ áni ſtáry kthoryby niewypełnił dni ſwoich Leop Is 65/20.

»małe(-a) dziat(ecz)ki (a. dzieci, a. dziecię, a. dzieciątko, a. dziecina)« = parvulus Vulg, PolAnt; pusillus Vulg; pusio Mącz; puer parvus PolAnt [szyk 89 : 69] (158): HistJóz D3; FalZioł III [32]a, IV 50c, V 37v, 76, 81 [2 r.], 84v; MetrKor 59/75v, 76; KromRozm I H4v, K4, L4v; KromRozm II f3v, q3; KromRozm III E3; GliczKsiąż K, K5v; Wezmę ſobie zá wdzyęcżny łup ich máłe dzyatecżki LubPs hh3v; KrowObr 82v, 83 [2 r.], 157 [2 r.], 187; RejWiz 26, 105v, 119; Leop Ps 16/4, Is 57/5, Dan 14/9, Matth 18/3, 4 (9); UstPraw H3; RejFig Aa3v, Cc4v; RejZwierz 20v, 21v, 29v; BibRadz Ex 10/10; ktory był vciekł do Egiptu dzyecięciem máłym BielKron 78v, 86v, 205, 214, 299, 423 (9); Mącz 68b, 332c; RejAp BB7; GórnDworz X6v, Z6, Ff2v; HistRzym 49v; RejPos 9, 13v [2 r.], 15, 24, 35v (32); BiałKat 186 [2 r.], 248v, 251, 256 [3 r.], 258v (13); GrzegŚm 33; KuczbKat 135 [2 r.], 235; RejZwierc 1v, 76, 105, 126, 201v; BielSpr 54; KochMon 24; WujJud 94v; BudBib Gen 44/20; CzechRozm 73, 109v, 237v, 258 [2 r.], 258v [3 r.] (11); PaprPan [Hh5]v; KarnNap B4 [2 r.]; A naywięcey wſzytkim to należy/ áby dźiatki máłe [teneram aetatem] ćwicżyli w nabożeńſtwie ModrzBaz 11v; KochPs 27; SkarŻyw A5, 3 marg, 130; Tu będźie wywodźił z piekłá máłe dźieći w koſzulkách tylko MWilkHist F3v; StryjKron 350, 777; CzechEp *4v [2 r.], 57, 92 marg, 99, 108; ReszPrz 7, 65; ReszList 163; KochPieś 52; LatHar 579; KołakCath B4v; WujNT 11, Matth 18/3, s. 76, 537; GosłCast 28; Iż wilcy do báránow/ lwi do owiec/ lámpártowie do ćielątek przyſtawáli/ y z nimi mieſzkáć chćieli/ y máłey ſię dźiećinie pogániáć y rządźić dopuśćili. SkarKazSej 679b, 679b.

»małe lata« [w tym: w małych leciech (2)] [szyk 3 : 1] (4): ComCrac 19v; LatHar 130; SarnStat 1288; Doſyć było bogóm/ lub miedźi/ álbo złotá/ Lub żelázá tyle dáć/ ile máłé látá/ Swiéżo przeważyć mogły dźiéćięćiá rodnégo GosłCast 45.

»mały w leciech« (1): Powiádał ſam o ſobie/ iſz będąc máłym w lećiech/ widział tákie widzenie SkarŻyw 117.

»z małej młodości« (1): A ták z máłey młodośći tey nam vzdy trzebá/ Coby gębę wznośiłá práwie tám do niebá. RejWiz 101v.

»w małych pieluszkach« = w niemowlęctwie (1): iż ieſzcże w máłych pieluſzkach pocżął ſie ſtáráć o wſzytko dobre twoie RejPos 20.

»w małym wieku« (2): Wſzytkim on łáſkaw/ którzy ſłużą iemu/ Ták w máłym wieku/ iáko doroſłemu. KochPs 175; KochTr 12.

Szeregi: »mały i młody« (1): Bo w máłych y młodych lećiech/ w máłey cenie poſpolićie wſzyſtko v ludźi bywa LatHar 130.

»tak mały, jako i roślejszy« (1): Byłá druga [kompanija] w ktorey przez kilká ſet oſob ták dźieći máłych iáko y rośleyſzych/ y ſtárzy ludźie boſo idąc/ [...] wſzyſtkie cżtery kośćioły obchodźiły ReszList 163.

»więtszy z mniejszym« (1): gdy weźmieſz ſioſtry twoie więtſſe niżli ty z mnieyſſymi [maiores cum minoribus] niżli ty. Leop Ez 16/61.

»więtszy, mniejszy, namniejszy« [w funkcji potocznego stopniowania] (1): W iednéy [sadzawce] Kárpie więtſzé/ w drugiéy mnieyſzé/ w trzećiéy namnieyſzé Strum N3.

α. W funkcji rzeczownika (14): RejJóz M4, Ov, O4, O4v; RejZwierz 8; ieſli nie wedle woléy Chryſtá Páná ieſt chrzeſt máłych BiałKat 261; BudBib Ps 16/14; Dawid ſłuſznie Oycá rozboyce płákáł: a drugiego máłego [tj. swoje dziecko] ſkoro vmárł/ że wiedzial iſz niezgrzeſzył/ nie płákał. SkarŻyw [197].

I sg w funkcji okolicznika czasu: »małym« = w dzieciństwie (1): żeś y w pierwſzey kleſie Máło máłym niezginął/ pokutuiąc zá grzech Oycowſki KochOdpr C.

W przeciwstawieniach: »więtszy (2), starszy ... mniejszy (mały)« (3): Weſcież tego małego gdy tak ſtarſzy skażał RejJóz O4; BudNT Rom 9/12; Ze więtſzy będźie ſłużył mnieyſzemu WujNT Rom 9/12.

Szeregi: »mali i rośli« (1): A onoſmy wſzyſcy pośli/ Zá świátem máli/ y rośli. KochMRot A2v.

»mniejszy i więtszy« = wszyscy (1): áby wiernie dzielili bráćiey ſwoiey działy/ mnieyſſym y więtſſym [minoribus atque maioribus] Leop 2.Par 31/15. [Ponadto w przeciwstawieniach 2 r.].

a. O roślinach i pędach; minutus JanStat (4): cżaſu zimnego ieſth dobry ſzpinak vcżyniony [...] z małych pokrzyw FalZioł I 123c; KochTr 6; KlonŻal C2v; SarnStat 668.
b. O owocach: niedojrzały (2): á zwłaſzcża Brzoſkinie małe wonią nieprijemną z vſth oddalaią FalZioł I 110d, III 19b.
5. O tekście: krótki (27): RejJóz Q3v; MurzNT 98v marg; Diar 38; RejWiz A3v [2 r.]; KSięgi ty máłe názywáią Ruth BibRadz I 148v; Mącz 66b; RejAp 88v; RejPos 190; SkarJedn 244; KlonŻal C2; Calep 564b; KochCz A2; Maſz y mnieyſzych modlitw nieco/ ná rozlicżnych mieścách drukowánych LatHar +4v; o twarzy iego y o ſzátách powieść namnieyſza ieſt/ odrobiná tego co ſię im tám pokazáło. SkarKaz 122b; Obiaw mi ſwoie imię przez máłe piſánie CzahTr K2v.

W połączeniu z dem. (2): Yudaſz Thádeus máły liſtek nápiſał KromRozm II e4v. Cf Wyrażenie.

W przeciwstawieniach: »mały ... wielki, wiele« (2): To máłe ſłowo zły wiele zákrywa RejZwierc 222; KochWrJan 18.

W charakterystycznych połączeniach: małe(-y, -a) księgi (książki, książka) (6), listek, modlitwa, odpowiedź, pisanie, powieść, przemowa, przydatek, rzecz, sentencyja (2), słowo (2).

Wyrażenie: »sztuczka mała« (1): Carpere orationem membris minutioribus, Ná ſztuczki máłe rozebráć rzecz cziyę. Mącz 39b.
Zestawienia: »kanon mniejszy, mały« [szyk 4 : 1] (4 : 1): Kanon Mnieyſzy bes ktorego żadna Mſza niebywa. KrowObr 169v, 183v, 188, Ss2; CzechRozm 194v marg.

»Mniejszy Prorocy« = część Starego Testamentu zawierająca krótkie teksty dwunastu autorów profetycznych [szyk 1 : 1] (2): BibRadz *7v; HOzeaſz Prorok Beery ſyn pirwſzy/ Prorok miedzy mnieyſzymi Proroki/ był zá cżáſu Ozyaſzá krolá BielKron 92v.

6. O ilości: nieliczny; parvulus Mącz, PolAnt; exiguus Mącz, Cn; parvus Modrz; pusillus Vulg (200): LibLeg 10/147; RejRozpr I2; gdy obacżył lud máły Huniádow podkał ſie ſnim BielKron 243, 245 [2 r.], 245v, 256v, 309, 339v (15); Mącz 64c, 282b; GórnDworz Kv; BielSpr 12, 18, 36v, 40v, 41v, 72; Co też wáſzy bacżąc/ przed tym ſie máłą trzodą rádźi zwáli WujJud 135; BudBib Am 7/2, 5; BudBibKaw A2; Ale gdyby z náſzymi chciał ſie poráchowáć/ Muſiałby w ſwoim domu mnieyſzy orſzak chowáć PaprPan T, V3v; ModrzBaz 113; SkarŻyw 559; Przeto widząc Igorá w máłey drużynie/ vderzyli nań gwałtem StryjKron 122, 220, 270, 310, 497; ArtKanc K14; ActReg 4v, 9; Phil D; OrzJan 42, 58; WujNT 30 marg, Luc 12/32, s. 249 [2 r.]; SkarKaz 84a, 311a; SkarKazSej 685b, 702a; KlonFlis G4.

W połączeniu z dem. (12): Odłęcż twe máłe ſtadecżko od złych ſpołecżnośći LubPs D4, S2 marg; KrowObr 241; Marćin Cżechowic Zborecżku máłego w Lublinie y około Miniſter CzechRozm A2; ArtKanc K12, Q3v; LatHar 315; WujNT 249, Zzzzz2v. Cf »mała cząstka«.

W przekładach łacińskich dem. (4): Classicula, Máły huffiec łodźi. Mącz 56a, 64c; Calep 256a, [588]b.

W połączeniu z rzeczownikami jednostkowymi w pl (4): LibLeg 11/181v; MurzNT 28v; z wielkim ludem vćiekáią przed máłymi ludźmi BielKron 315; RejPos 213v.

W połączeniu z rzeczownikami jednostkowymi w sg w znacz. coll. (2): BielKron 251; A iż ten żołnierz [...] ná ſtraż był wielki/ á ná obronę máły á ćięſzki VotSzl E3.

W przeciwstawieniach: »wielki (wielkie mnostwo) (32), wielkość (5), wiele ... mały« (38): MiechGlab 7; RejPs 154; Leop Bar 2/29; LeszczRzecz A4v; RejZwierz 39v, 43v, 109v; BielKron 99, 117, 207, 243, 247 (8); A ták máłoć ieſt ná tym kto wiele mowi/ wylicżáiąc przed tym Pánem ſwym wſzytki niedoſtátki ſwoie [...]. Ale gdy máłemi ſłowy á wielkim ſercem vciecże ſie kto do niego/ nigdy żaden omylon nie będzye w żádney nádzyei ſwoiey RejPos 213v; BielSpr 11, 12, 16v, 32, 39v (9); PaprPan E; ieſli wotá mnieyſzey ſtrony [paucorum] będą śię zdáły ſpráwiedliwſze/ słuſznieyſze/ y Rzecżypoſpolitey pożytecżnieyſze/ ábo ieſli też ſámemu Krolowi/ ábo w rádźie przednieyſzemu/ cokolwiek lepſzego ná myśl przyidźie/ niech okaże przycżynę/ dla cżego co roznego od wynálazku więtſzey ſtrony ma być przyięto. ModrzBaz 29v; iáko to vcżynić/ żeby wielkie woyſko máłem ſię zdáło ModrzBaz 111, 111; SkarJedn 165, 384; SkarŻyw 284; StryjKron 632 [2 r.]; WujNT 140; SarnStat 274; gdy puśćił máłe woyſko Syryiſkie/ ktore iednák [...] wielkość ludu żydowſkiego poráźiło PowodPr 30; SkarKaz 609b.

W porównaniu (1): iż kośćioł pierwey był máły iáko ziárno gorczyczne/ á potym ſię rozroſł y rozſzerzył iáko drzewo wielkie. WujNT 140.

W charakterystycznych połączeniach: małe (mniejszy) (-y, -a) czoło, dobytek, drużyna (5), dwor, gromada, kościoł, kupa, leija (3), lud(zie) (31), nacyja, nieprzyjaciel, orszak (2), połk, przyjacielstwo, rada (2), rota, stad((ecz)k)o (12), straż, strona (3), tłuszcza, towarzystwo, trzod(k)a (3), uf ((h)ufiec) (6), wojsko (15), zboreczek, zebranie, żołnierz.

Połączenie: »nie mniejszy« = taki sam (2): Alye nyemnyeyſche ſcham otho ſkargy poddanich yego Kro. mczi. nyethak wyelye o slodzyeyſthwa. aczkolwyek y otho ſſam vyelkye ſkargy yako o nayaſdi domowe. LibLeg 11/181v; GórnDworz Y.

Wyrażenia: »mała (a. mniejsza) część (a. cząstka)« [szyk 5 : 4] (9): MurzNT 73v; BielKron 308v; GórnDworz Aa8v; BielSpr 6; CzechRozm A4; SkarJedn 165; ActReg 55; Chcąc tedy płácenia tych rzeczy ku pewnému pomiárkowániu przywiéść/ y ku poſpolitému rzeczypoſpolitéy pożytku pomierzyć/ y wietſzéy częśći niż mnieyſzéy [multorum potius quam paucorum JanStat 1049] chcąc rádźić/ vſtáwiliſmy/ y ſkazáli SarnStat 274; SkarKaz 5a.

»mała (a. mniejsza) liczba« [w tym: w małej liczbie (3)] = minor numerus Modrz; paucior numerus JanStat [szyk 12 : 2] (14): RejPs 154; mnożćie ſie tám/ á niebądźćie w máłey licżbie [pauci numero]. Leop Ier 29/6; Y ták rozdźielą loſmi dźiedźictwá wedle liczby ich więczſzey y mnieyſzey [inter magnum et parvum]. BibRadz Num 26/56; WujJudConf 68; CzechRozm 139; ModrzBaz 92v, 132v; KochPs 157; ActReg 128; WujNT 30; SarnStat 55, 1051; SkarKaz 311a, 609b.

»mali w liczbę« (1): A ieſli kto tak nievmieiętny ieſt/ że niemoże rozeznac którzy lepiéi trzymaią/ ieſli mali wliczbę/ ieſli wielcy (Boc téſz i heretikow podczas niewielká liczba była) takowy/ niechái pana Boga prośi aby mu zeſłáł Philippa drugiégo MurzNT 28v.

»mały poczet« [w tym: w małym poczcie (16)] [szyk 39 : 3] (42): BielŻyw 160; LubPs Y; I w máłym pocżćie ſtáli ſie [pauci facti sunt]: y gábáli ie vćiſk złych rzecży y boleść. Leop Ps 106/39; RejZwierz 31v, 38, 39v, 43v; BibRadz 2.Mach 5 arg; OrzRozm C3; BielKron 59, 117, 125v, 191, 208v (15); Parcus comitatu, W máłym poczcie. Mącz 277c; OrzQuin R; RejAp 112v; GórnDworz I6v, Y; RejPos 237v; RejZwierc 205; BielSpr 20, 65v; CzechRozm 150; PaprPan E, Y4v; nas máły ieſt pocżet SkarŻyw 348; StryjKron 122, 170, 782; KochSz B4v; ActReg 86.

Zestawienia: »phalanx mała« (2): Mácedonowie álbo Grekowie zwáli woyſko Phalanx, wielka Phalanx wynośiłá ludźi ſzeſtnaśćie tyſięcy/ máła: połowicę tego ludu BielSpr 11, 29v.

»leija mała« (1): Legia máła: miewáłá ludu w glownym woyſku ośm tyſiąc. Legia wielka dzieſięć tyſiąc BielSpr 10v.

Szeregi: »mały i ścisły« (1): tedyćby ná początku muśiał być kośćioł więtſzy/ á potym mnieyſzy y śćiśleyſzy. WujNT 140.

»(tak, i, jeśli) wielki i (jako i, jeśli) mały« [w tym w połączeniu z „jaki” (1)] = niekiedy w znacz. ‘wszyscy, wszystkie’; parvus et magnus PolAnt [szyk 6 : 2] (8): LibLeg 10/96, 96v; MurzNT 28v; BibRadz Num 26/56; RejAp 163v; RejPos 334; BielSpr 6; bo do wielkiego ſtádá ták potrzebá ſługi/ iáko y do máłego GostGosp 120. [Ponadto w przeciwstawieniach 33 r.].

»wielki albo rowny, albo też mniejszy« (1): Ieſli też nieprzyiaćiel ma nád ćie ludźi pocżet wielki álbo rowny s tobą/ álbo też mnieyſzy BielSpr 20.

α. Za mały (1): Ieſli máła Rothá/ przydádzą kniey drugą BielSpr 70v.
β. W funkcji rzeczownika: mała ilość [w odmianie niezłożonej] (21):

mało kogo, czego (11): Ale nakoniecz o zwoleńſtwie tego miaſta/ wiédz iżći ieſt wſzytkim przeſtrono/ procż mała tych ktorzi na mię łaſkawi. ForCnR A4; MiechGlab 67; HistAl B4, L5 [2 r.]; Leop Prov 14/28; Vkazałći ná mále ludu woyſká twego/ Ześ go mężnie kołátał po zawoiu iego. PaprPan B; SkarŻyw 195 [2 r.]; CzechEp 335; Przypłodek wſzelki [...] w Ieśieni ma bydź ieden: ták w máłu folwárkow/ iáko y w wielu GostGosp 114.

W połączeniu z partykułą „ledwie” (2): MiechGlab 67; co widząc kſiążę thył podawſzy z ręku nieprzyacielskich ledwie z małem [vix cum paucis] vciekł HistAl C8v.

W przeciwstawieniach: »mało ... wielkość (3), mnostwo, wsze, wszytko« (6): tamże Woiewoda z ſwoimi iako w male bedączi zwyciężon od mnoſtwa [Superati tamen sunt pauci a multis] Tatarſkiego MiechGlab 7; HistAl B4; Vććiwość á doſtoieńſtwo krolewſkie w wielkośći ludzi: ále w máłem ludu [in paucitate plebis] ieſt lekkość kxiążęca. Leop Prov 14/28; á to przeto wielkość od máłá poráżoná BielKron 456; BudNT t8v marg; Abowiem ćieleſne ćwiczenie/ do máłá [ad modicum] ieſt pożyteczne: lecz pobożność do wſzytkiego ieſt pożyteczna WujNT 1.Tim 4/8; [Ná gorę máłom wſtępną wſzyſtkich poprowádźi StryjWoln 42v].

W charakterystycznych połączeniach: mało dni, folwarkow, ludu (ludzi) (4), miesięcy, rycerstwa, sług.

Zwrot: »na male [kogo] przestawać« (1): Pány ſą wielkimi ná mále ſług nie przeſtáią CzechEp 335.
Szereg: »tak mało, jako i (albo) wiele« = wszystko, cokolwiek; multi et pauci Vulg (4): Pánie nie máſz v ćiebie żadney roznośći/ w mále pomoc á rátowáć álbo w wielu [utrum in paucis ... an in pluribus] Leop 2.Par 14/11, Eccli 42/4; CzechRozm 255v; GostGosp 114.
Wyrażenia przyimkowe: »z małem« = cum paucis HistAl (4): On tedi z máłem zbiegſzy do zamkow Alexandrowych/ y poſzedł do Alexandrá proſić go áby mu racżył przećiw krolowi Ebryckiemu pomoc. HistAl L5, B4, C8v, L5.

»w male« = cum a. in paucis Vulg (7): Tamże w potikaniu gdy był porażon z pola vciekł, tak iż ledwy w male ludzi [parvo navigio vix] po Dunaiu vciekaiąc ſromothnie był zachowan. MiechGlab 67, 7; Leop 2.Par 14/11, 2.Mach 1/15; Przyſzłego dniá poiedzie w mále do tego miáſtá HistRzym 58v; CzechRozm 255v; SkarŻyw 195 [2 r.].

γ. Wchodzi w skład derywatów kompleksowych od połączenia »małe wojsko«: stoczony przy udziale nielicznych wojsk (3): Bitew wygránych miał cżterdzieśći y ſiedḿ okrom máłych vtárcżek BielKron 354, 375.

W przeciwstawieniu: »mały ... wielki« (1): Roſpomni ſobie ná ony zacne Hetmány czo bitew máłych przegrawáli/ á wielkich záſię wiele wygrawáli. RejZwierc 87v.

7. O wielkościach przeliczalnych na abstrakcyjne jednostki: nieduży, niski (203):
A. O liczbie jako pojęciu matematycznym (5):

W przeciwstawieniach: »więtszy ... (na)mniejszy« (5): Przez mnożenie cżyń złote na gρ [= grosze] á gρ na d’. Takież więtſzą wagę na mnieyſzą iednym ſłowem każdą więthſzą rzecż na mnieyſzą. KłosAlg E, D3, E, E4.

Wyrażenie: »mniejsza liczba« (1): Odeymi iednę licżbę od drugiey więtſzą od mnieyſzey. KłosAlg D3.
B. O wartości materialnej (198):
a. O pieniądzach, głównie gotówce; modicus Mącz, Vulg, JanStat; exiguus, parvus, pauculus, paucus, vilis Mącz; malignus Modrz; minutus JanStat; paulus Cn (96): BierEz I3v; O Iudáſſu przeklęty/ ij s kąd ci takowá okrutnoſtz/ ijżes za tako malé myto przedál miſtrza twégo OpecŻyw 85; FalZioł V 72v; LibLeg 11/82v; ZapWar 1550 nr 2655; Diar 76, 82, 83; GliczKsiąż M5v; GroicPorz i3; Pcżołká też to máły koſzt/ iedno iey dáć pniacżek RejWiz 56; UstPraw B4, F4v; RejZwierz 110v; BielKron 108v, 205, 309, 375; Mercatur minori precio, Zá mnieyſze pieniądze bywa pod czás kupiono. Mącz 217c, 217d [2 r.], 228a, 272a, 280b, 285a, 432c, 496b; RejZwierc 109; BielSpr 10v; BudBib 1.Mach 3/29; Datek od niego máły mam Strum R2v; PaprPan N2; ModrzBaz 26, 80 [2 r.], 91v, 102v, 121; StryjKron 421 marg; Calep 486a; z látá y po gorách náśiekáć chwaſtu [...]: áby źiárnu y tłucżey było ſporzey/ á mnieyſzym nakłádem mogło ſie to vkarmić. GostGosp 120, 155; WyprPl A2v; SarnStat 145, 250 [2 r.], 407, 593, 692 [2 r.] (11); dálekobyſmy mnieyſzą ſumą ieſzcże wypráwę odpráwili/ niż tá ieſt ktorą ná prożne koſzty obrácamy. GrabPospR N3v, N4.

mniejszy czym [= o ile] (1): Abowiem Białych głow Wargielt/ wſzędy wedle práwá ieſt połowicą mnieyſzy niż Mężczyzny. GroicPorz k3v.

W połączeniu z dem. (1): Pieniądzmi w lichwę wziętemi długi popłáćić/ máłe zwłaſzczá dłuſzki popłáćić á więtſzych nábić. Mącz 486c.

W przekładach łacińskich dem. (2): Pensiuncula – Mała zápłátá. Calep 772a, 1120b.

W połączeniu z partykułą „ledwe” (1): RejZwierc 39 cf »mniejsza połowica«.

W przeciwstawieniu: »mały ... wielki« (4): Mącz 486c; Bo daſz vbogiemu kęs chlebá ábo pieniądz/ poprawdzie máły koſzt/ ále owo ſłowko Bog miły zápłáć/ wielka tho nagrodá RejZwierc 95; SkarŻyw 274; SarnStat 145.

W charakterystycznych połączeniach: mały (-a, -e) datek (3), dług (dłużek) (7), koszt (8), myto (5), nakład (6), pieniądze (17), płat, pobor, podatek (3), posag, sum(m)a (17), wargielt, wina, zakład, zapłata (3).

Połączenie: »nie mniejszy« = taki sam; non minor Modrz (2): Zbudował trzy dwory/ ſobie ieden bárzo iáſny y ſpaniły/ drugi dwor żenie krolowey Fáráonowey corze nie mnieyſzym koſztem BielKron 77v; ModrzBaz 99v.

Wyrażenia: »mały kęs« (1): to ieſt przećiw bogu [...] zá máły kęs pieniędzy zdrowie ſwoie przedáwáć/ álbo cżyię kreẃ rozlać BielKron 201v.

»mniejsza połowica« (1): Powiedáli też o drugim/ iż gdy płácono z oſiádłych łanow po kilku groſzy/ tedy ſie też zmowił s ſąſiády/ áby ich názáiutrz trzey ná iednym łanie ſiedziáło: przynioſł też Woyt ledwe mnieyſzą połowiczę z onych oſiádłych łanow. RejZwierc 39.

Szeregi: »(ani, bądź) mały i (a(l)bo, bądź) wielki« [w tym: w połączeniu z: jaki (1), jakikolwiek (1), każdy (1), wszelaki (1)] = niekiedy w znacz. ‘każdy, żaden, jakikolwiek’; parvus aut magnus JanStat [szyk 4 : 4] (8): GroicPorz k4; GórnDworz M4; ále iáko kto vcżąc vrzędowi ſwemu doſyć będźie cżynił/ ták mu też mnieyſzą ábo więtſzą [maior minorve] zapłátę niech dawáią. ModrzBaz 134; SarnStat 979, 1039, 1061, 1190, 1217. [Ponadto w przeciwstawieniach 4 r.].

»(barzo) mały a(l)bo żaden« = parvus aut nullus JanStat [szyk 1 : 1] (2): Bo ludźiom vbogim/ choćiaby śię też wſzelákiemi cnotámi ozdobili/ żadne/ ábo bárzo máłe [nulla aut certe perexigua] zapłáty bywáią náznácżone ModrzBaz 18; SarnStat 593.

α. W funkcji rzeczownika: małe pieniądze [w odmianie niezłożonej] (2):

W porównaniu (1): bo ia pomnię iednego/ ktory po trzydzieśći cżerwonych złothych ná ſzańc w wárcaby gráć niechciał/ powiedáiąc/ á co to ieſt/ wſzák/ po ták mále gráć/ iákoby wſzy bił GórnDworz P4v.

Zwrot: »na male przestać« = wystarczyć (1): Czo mozeczie naymnieyschą svmmą odkvpycz odkvpvyczie. wſchakze yeſlybi na malie nyemoglo przeſtacz tedj wam dawami mocz poſtępowania do svmmi czterech thiſſyeczi zlotich LibLeg 11/82v.
β. Wchodzi w skład derywatów kompleksowych od połączeń »mały(-e) dług, koszt, pieniądze itp.« (5):

W przeciwstawieniach: »wielki, więcej ... mały« (2): A iż inácżey ſię obchodzą z máłym dłużnikiem/ á inácżey z tym ktory długow więcey ma niżli włoſow LatHar 111; Bo dobremu/ pilnemu/ ſpráwnemu/ wielkie wychowánie y wielki datek dáć/ mnieyſza ſzkodá/ niż máłe wychowánie y mnieyſzy datek niepilnemu á nierządnemu. GostGosp 155.

Wyrażenie: »kwit mniejszy« = kwit opiewający na zaniżoną sumę (1): A wybráne pieniądze/ nie obracáiąc ich ná ſwoy właſny pożytek/ áni względem vfolgowánia/ áni kwitów mnieyſzych dawánia/ [...] do rąk tych wiernie y zupełnie oddam SarnStat 347.
Szereg: »tak wielki, jako i mały« [w połączeniu z „żaden”] = żaden (2): powinniſmy im dáć [...] po piąći grzywien [...]. Rozdźiału żadnégo ná częśći wóyſk/ ták wielkiégo iáko y máłégo/ nieczyniąc między nimi. SarnStat 132 [idem] 132. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.].
γ. O wartości jednostki monetarnej (12): KłosAlg F; Triobolum, Nieyáka monetá máłey wagi. Mącz 465b, 368c, 496c; Z ſtrony myńce/ trzebá ná bacżeniu mieć/ y cáyg/ y wagę/ y kſtałt poſpolity. Pirwſzych dwu rzecży nieledá iáko poznáć/ y niepilnuią tego w máłych pieniądzách [in numis parvis] ModrzBaz 34v; SarnStat 692.

W połączeniu z dem. (1): Przez namnieyſzy hálerzyk/ o ktorym tu Zbáwićiel mowi/ Doktorowie święći maluśkie y lekkie grzechy rozumieią WysKaz 18.

W połączeniu z zaimkiem nieokreślonym „jeden” (1): Mnie ná tem doſyć/ iż mi moie ſumnienie świadcży/ żem tego chociaż iednego á małego tálántu nie chćiał zákopać BudNT przedm d2.

W połączeniu z partykułą „chociaż” (1): BudNT przedm d2 cf W połączeniu z zaimkiem nieokreślonym „jeden”.

Zestawienie: »mały złoty« = aureolus Murm, Mymer1, BartBydg (3): Murm 197; Aureolus. Guldeleyn. Mały złoty. Mymer1 42; BartBydg 16.
Szereg: »więtszy albo mniejszy« (1): Ale ieſli ten/ który pieniędzy pożyczył to ſobie obwárował przy pozyczániu pieniędzy któréby były wietſzéy álbo mnieyſzéy [maioris vel minoris JanStat 632] cény SarnStat 692.
b. O przedmiotach, głównie o towarach: tani, niekosztowny; parvus Mącz; exiguus JanStat (33): LibMal 1545/102, 1547/126; KrowObr 144v; poráźiſzli ie/ máłą korzyść [= łup] odzyerżyſz/ bo lud nędzny nie máiąc nic iedno łuki BielKron 112v; Mącz 299b; BielSpr 53; Wſzákże zwykłe karánie zá złodźieyſtwá zda ſię być nieiáko vmiárkowánia godne/ áby ći co máłą rzecż vkrádną [minimarum etiam rerum fures] niebyli ná gárdle karáni. ModrzBaz 77v; GostGosp 2, 14 [2 r.], 124; WysKaz 16; WyprPl A2; woleli ná mnieyſzych rzeczách domá zoſtáwáć/ á niżeli niepewnych w pewnym niebeśpieczeńſtwie ſzukáć. VotSzl C3; KlonWor 20.

W przekładach łacińskich dem. (2): Corollaria, Máłe vpominki. Mącz 66b, 237c.

W przeciwstawieniach: »mały ... wielki (6), wiele« (7): Nie ſadź ſie ná wielką rzecż rádniey przyymuy máłe/ Ná ktorych możeſz przeſtáć gdy pocżćiwe trwáłe. BielKom C2; BielKron 367v, 441; Strum H4v; GostGosp 2; Phil Q2; KlonFlis E.

W charakterystycznych połączeniach: mała(-y) korzyść (3), kupia (2), rzecz (15), towar.

Wyrażenia: »mały dar (a. podarek), upominek« = munusculum Mącz, Calep; auctarium, corollarium Mącz (6 : 2): Máłego dáru/ ktoryć dawa vbogi przyiaćiel/ nigdy niegardz. March3 V6v; BielKron 67; Mącz 66b, 237c; KochOdpr A4; dam wam máły vpominek/ dwádzieśćiá ábo trzydzieśći funtow złotá: á modlćie ſię zá mężá mego SkarŻyw 224; Calep 680a; Phil Q2.

»mniejsza połowa« (1): Nie zwierzay ſzkućie wſzytkiey máiętnośći/ Lecż domá zoſtaw dla lepſzey pewnośći Więtſzą połowę. mnieyſzą puść ná wodę KlonFlis E.

Szereg: »(jako) mały i (tak) wielki« [w połączeniu z: jaki (1), wszelaki (1), żaden (1)] = każdy, żaden (3): áby przez té wſzyſtki dźieśięć lat żaden nie śmiał do Sląſká y do Márgrábſkiéy źiemie rzeczy y kupi iákich/ ták wielkich iáko máłych [tam grandes quam exiguas JanStat 1041]/ iákiékolwiek ſą [...] woźić y wnośić SarnStat 1227, 1230 [2 r.]. [Ponadto w przeciwstawieniach 6 r.].
α. W funkcji rzeczownika: »małe« = skromne potrzeby (1):

W przeciwstawieniu: »małe ... nawięcej« (1): BudBib Eccli 29/28 [30] cf Zwrot.

Zwrot: »przestawać na małym« = żyć skromnie (1): Przeſtaway ná máłym iákobyś theſz nawięcey miał [minimum pro magno placeat tibi Vulg] BudBib Eccli 29/28[30].
c. O innych wartościach i przedmiotach wycenialnych w pieniądzach (69): BierRozm 26; LibLeg 11/139v; UstPraw B3v, E3; RejZwierc 107v, 108v, 109, 222v; A ieſli máłą maſz máiętność [si exiguum tibi fuerit Vulg]/ nie boyże ſię dáwáć iáłmużny z oney twey trochy. BudBib Tob 4/9; ModrzBaz 7, [38]; SkarŻyw 414; GórnRozm Iv; GostGosp 36, 108 [2 r.], 155; SarnStat 64, 1161; Wypráwá ná mnieyſze potrzeby iákaby być mogłá. GrabPospR Kv; bo wedłuk roznych mieyſc rozne pożytki biorą z włoki/ indziey dla wolnośći więtſzey ludźi robotnych/ ktorzy máłe powinnośći z włoki cżynią GrabPospR L3, N [2 r.], Nv; PowodPr 19, 78; gdyż śiłá tych rzeczy náſz Gdańſk mogłby nam przez ſię dodáć/ według potrzeby á z mnieyſzą vtrátą. VotSzl D2v, Dv.

W połączeniu z dem. (1): Quaesticulus, Máły ziſzczek/ pożiteczek. Mącz 336c.

W przekładach łacińskich dem. (5): Lucellum, Máły zysk. Mącz 198b, 286a, 336c; Calep 615a, 885a.

W połączeniu z partykułą „choć” (1): widźiem to ná oko/ Iáko pobożni ludźie w dobrách ſwych ſzeroko Rozmnożeni bywáią choć ná cżąſtce máłey KołakSzczęśl C3v.

W przeciwstawieniach: »mały ... wielki (8), wiele« (9): RejJóz F4 marg; Aureo piscari hamo, Złotą wędą łowić/ to yeſt/ dla máłego pożitku wielki nákład vczinić. Mącz 21c; RejZwierc 109; ModrzBaz 138v; SkarŻyw 325; KochAp 6; KołakSzczęśl C3v; SarnStat 655; PowodPr 78.

W charakterystycznych połączeniach: małe(-y, -a) beneficyjum (2), dobra, dochod (3), gospodarstwo, imienie, lichwa, majętność (2), osiadłość, possessyja, potrzeba (4), powinność, pożytek (8), szkoda (12), utrata (2), własność, zys(zcze)k (4).

Zwrot: »na małej rzeczy przesta(wa)ć« = żyć skromnie; cultu tenuissimo vivere Mącz (3): BierEz O4v; Mącz 449a; Ieſli pieniędzy niemáſz/ v ludźi doſtániem/ Wſzák my ná máłéy rzeczy téż teraz przeſtániem. PudłFr 9.
Wyrażenie: »mały(-a) kęs, cząstka« [szyk 2 : 1] (2 : 1): RejJóz Q4; KołakSzczęśl C3v; A záprawdę niewiem w kimby ták niechętne ſerce było ku Rzecżyp. y ſobie ſámemu nieżycżliwe/ ktoryby z pewnych pożytkow ſwych [...] wzbraniał ſię máłego kęſá vdźielić GrabPospR M.
Szereg: »bądź (lub) mały, bądź (lub) wielki« = jakikolwiek; parvus vel magnus JanStat (4): wſzytkie rzecży ktore ſłużyć mogą żywotowi temu docżeśnemu/ mogą być we trzech rzecżách zámknione/ to ieſt/ w dobrey ſławie [...]. Wtora/ W máiętnośćiách/ lub máłych/ lub wielkich. [...] Trzećia/ w żywoćie ábo zdrowiu CzechRozm 231; SarnStat 135 [idem (2)] 451, 883. [Ponadto w przeciwstawieniach 8 r.].
α. W funkcji rzeczownika: skromny stan posiadania [w odmianie niezłożonej; w tym: f (1)] (18): Dochodow/ proſzę/ rácż ſtrzedz w moiey mále/ Tobie ku chwale. GrabowSet M4v; A gdy ſię żytá właſnego dorobiſz/ A rzecż ſwą groſzem/ nie ſłowy ozdobiſz: Spraw dubas ábo pułſkutecżek rowny Nie názbyt głowny. A kogo pan Bog ná mále poćieſzy/ Nie dźiwuię mu że ſię dáley śpieſzy KlonFlis E.

W przeciwstawieniach: »mało ... dosyć, wiele« (2): BielŻyw 102; Abowiem, kto mała żąda, A co potrzeb w tym dosić ma [...], Prożen jest wrzodu ciężkiego, Nabywania łakomego BierRozm 19.

Zwrot: »na male przesta(wa)ć, dosyć miewać« = żyć skromnie; paucis contentum esse Mącz; parvo contentum esse Modrz [szyk zmienny] (13 : 1): Ieſtliże podle przyrodzenia żyć będzieſz nigdy nie zubożeieſz, ale ieſtli vedług żądzey, nigdi nie wzbogacieieſz, bo przyrodzenie na male doſić miewa, ale żądza cżłowiecża wiele potrzebuie. BielŻyw 102; BielKom C; Mącz 447b; Záś młodźieńcy prácowni ná mále przeſtáią ModrzBaz 110, 136v; CzechEp 373; KlonŻal C3; KochMRot B3v; BielRozm 6; Phil R4; KochSob 71; JanNKar A2v; SkarKaz 209b, 638a; KlonWor 41.
II. Określa wielkości niemierzalne; oznacza słaby, niski stopień nasilenia lub realizacji cechy czy zespołu cech charakterystycznych dla danego pojęcia (wyrażonego lub podległego elipsie): angażujący mało wysiłku, łatwy do zniesienia; nieintensywny, nieznaczny, słaby, lekki, łagodny; skromny; niski; niekiedy: prawie żaden, prawie nie istniejący; parvus Mącz, Vulg, PolAnt, Modrz, JanStat; modicus BartBydg, Vulg, Mącz, Modrz; tenuis Mącz, Modrz, Cn; levis Mącz, Modrz, JanStat; pusillus Vulg; exiguus, minutus Mącz; parvulus PolAnt; parum grandis Modrz; pertenuis Cn (1282): BierEz Q3v, R3v; OpecŻyw 28, 159, [192]v; PatKaz II 31v; FalZioł [*7], I 31b, 39c, 78b, 96a (30); Zwycięſtwo bez odpierania mała ieſt ſława. BielŻyw 53, 110; GlabGad C7, D, H4, K2v, N2v (8); BierRozm 7, 18; RejPs 46v, 50, 73, 110v, 149v, 174; RejRozpr D4v, E3, G4, H; RejJóz D5; RejKup e5, r8, ſ5v, y6, bb6, bb8; A nye mnimay/ áby máłe roznice myedzy nimi były KromRozm I G2; KromRozm II 14v; KromRozm III I2; BielKom D6; GliczKsiąż L4; LubPs G2v, P5, Q2, bb5v; GroicPorz n3, hhv, kkv, kk2, kk3v; dla máłey wády/ Niech nie mowi żeby to był Porządek ſzkárády. GroicPorzRej C4; KrowObr 39v, 79v; RejWiz A4v, 6 [2 r.], 6v, 15v, 100 (14); RejZwierz 34v, 122, 128; A kiedy mnieyſza niecżyſtość/ to ieſt/ mnieyſzy grzech/ tedy ie kápłan ocżyściał wodą s popiołu Iáłowice żołtey. BielKron 36v, 37 [2 r.], 81, 81v, 82, 107 (18); KwiatKsiąż B2v, Fv, N4v; Vulgus autoritate tenui, Poſpolſtwo máłey wagi máłego względu. Mącz 20c, 110d, 134d, 151a, 159c, 228b (16); OrzQuin A3v; Cyáło nápełnia máła praca/ częſte odpoczywánie. SienLek 4v, 33v, 189v; RejAp 2, 15, 38, 39, 102; GórnDworz C8, D4, E4v, Iv, I3 (10); HistRzym 9v; pothym ſławá W. K. M. y ſławá thego cnotliwego narodu Polſkyego/ ktory v inych narodow w máłym bacżeniu był/ prze zátrudnienie ięzyká ſwego/ rozſzyrzáć ſie będzye. RejPos A3v, 9v, 30v marg, 44v, 49v marg, 71v (42); HistLan F5v; Ieſli Rádá vććiwa obacży w pánu złą wiárę álbo máłe dbánie o boiaźń Bożą/ co cżynić ma. RejZwierc A6, 18v, [282], [283]v, 42 [2 r.], 96v (24); Opánowáli Węgry zá máłą ſzkodą BielSpr 57; RejPos Rozpr b3, c4 [2 r.]; BudBib b3; BudNT przedm b2, c6, k. o3 marg, Apoc 3/8; CzechRozm 127; TOć ieſzcże máła winá że rad wiele gada PaprPan Z2v, Cc4, Hh4v; Acż ſię lepak do tego znam/ że ze mnie [...] máłą pomoc y rátunk [nec praesidii] Rzecżpoſpolita mieć może ModrzBaz 1v, 6v, 18 [2 r.], 58, 79, 81 (10); máłe iuż tám znáki Chrześćiáńſtwá SkarJedn 167; [Popowie] idą do Cerkwie y ono co zbyło bez vcżćiwośći/ ábo zmáłą cżćią nieprzyſtoynie iedzą. SkarJedn 346; KochOdpr A3v; Oczko 14, 30; Złoto/ y drogié kámienie W máłéy ſą v śmierći cenie KochPs 124; SkarŻyw 52, 130, 173, 194, 312 (11); CzechEp 40; NiemObr 95; KochDz 106; KochMRot A4v, B4; WerKaz 287; BielSen 18; KochPieś 26, 47; PudłFr 56; Gdźie ma bydź dobrże poſtánowiona Rzeczpoſpolita tám trżebá y práwá dobrego/ y dobrych obyczáiow/ á iedno to bez drugiego máły pożytek vczynić może GórnRozm C2v, E4, H4v marg, I2, I3, M3v, M4; PaprUp K; ZawJeft 25; ActReg 47, 97, 113, 154; Calep 951b; GostGosp 63; Phil C2, Q; GórnTroas 7, 42, 43, 47 [2 r.], 61; GrabowSet A4v, D4v, Gv, X2v; Bo cóż ſie zda/ áby ſie mniéy zéyść mogło/ iáko mnie Szláchćicowi proſtému/ człowiekowi dowćipu máłégo/ máłą rzeczy wiádomość máiąc/ przed tobą Królem Wielkim / y zwyćięztwy wielkiémi zacnym/ o woynie rzecz mówić? OrzJan 72; WyprPl A3v; LatHar +5, +8v, 130, 254; WujNT przedm 10, 18, s. 21, 163 marg, 243 (10); WysKaz 29; JanNKarKoch Gv; A o inné krzywdy/ iáko o vbićié/ o ránienié którégokolwiek proſtégo ſtanu człowieká/ tákże o podeptániu śiéyby/ zbóż ná łąkách/ ſpáśienié/ y o inné wyſtępki mnieyſzé [aliis id genus minoris momenti commissis JanStat 591] [...] vſtáwiamy SarnStat 649, 1204; GrabPospR Mv; widzę zdrowia náſzego w robotnikach máłą nádźieię. PowodPr 2, 14; SkarKaz 82a, 313a [2 r.], 314a, 419b; VotSzl Cv; CzahTr F4v, H; Są ludźie/ ktorzy zá máłym domyſłem y znákiem y odnieśienim/ ludźie potępiáią. SkarKazSej 662a, 700a [2 r.].

N sg f w funkcji orzecznika [w tym: comp (3)] (4): Bá ieſzczeć więtſzą powiem. (–) Iákoby to byłá máła? OrzRozm I2v. Cf »nie mniejsza«.

W połączeniu z dem. (14): Mącz 469b, 471c; Ważnieyſze v niego ledá błáhe cżácżko ſwiátá tego/ álbo iáki máły przeſtraſzek iego/ niżli ták hoyne obietnice Páná thego RejAp 2; RejZwierc 70, 246v; Calep 895b; SkarKaz )(2. Cf »mała iskierka«.

W przekładach łacińskich dem. (23): Accusatiuncula, Máła skárgá. Mącz 75b, 220b, 232a, 242d, 261a, 282b (9); Conviciolum – Małe zelzenię. Calep 256b, 458b, 559b, 691a, [726]a, [731]b (14).

W połączeniu z zaimkami nieokreślonymi „jaki”, „niejaki” (4): FalZioł II 5c; RejAp 2; á zá máłe iákie poſtáránie ſwiátá tego/ ábo zá pielgrzymowánie iákie/ ábo zá máłą powſcięgliwość iedłá iákiego/ ábo zá iákie pieniądze nędzne/ tuſzylichmy ſobie/ żechmy bywáli prażni grzechow ſwoich. RejPos 234v; CzechRozm 247.

W połączeniu z partykułami „leda”, „ledwe”, „gdzieś” (4): bo iuż ten Bábilon dawno był przed tym proroctwem y vpadł y ſpuſtoſzał/ ták iż ledwe były bárzo máłe znáki zoſtáły iego. RejAp 122; RejZwierc 70; BielSjem 22; gdźieś twéy wdźięcznéy onéy Przyſługi máła ſkierká? nigdyby żądliwéy/ Hárdźie ſie nieodmawiał prośbie zápálczywéy. GosłCast 58.

W przeciwstawieniach: »mały ... wielki (więtszy) (85), ciężki (5), wiel(c)e (4), niemały (2), ważny (2), chwalny, ciężko, dosyć, głowny, gruntowny, kosztowny, mnogi, nie leda, rowny, silny, trwały, wysoki« (108): Ktorzy ine ludzie karzą/ Máłe zbytki ći[ę]ſzko ważą BierEz L; Niewádzić drugdy przećierpieć/ Máłey krzywdy nizac nie mieć: Niżli dla vporney kaźni/ Mnogich nábyć nieprzyiáźni. BierEz O4v, I4; OpecŻyw 8v; PatKaz III 147v [2 r.]; FalZioł I 146b, 153c, V 99; BielŻyw nlb 11, s. 101; GlabGad B6v, E3v, G5v, N5v; LibLeg 10/151v; RejJóz L5; Gdzie wiecz w rzeczach malei vaznosczi nakladem niemalem biwaią obcziązeni ZapWar 1545 nr 2646; MurzNT 56; GliczKsiąż K; GroicPorz y, mm3; Leop Gen 1/16; RejZwierz 22v, 73v; BibRadz Gen 1/16; OrzRozm I2v; BielKron A5v, 162v, 173, 198, 254; KwiatKsiąż A, H2v, M4v; Arbores cadunt post folia, Ze dzdzu pod rynne vſtąpić/ Z máłego nieſzczęścia w więtſze vpáść. Mącz 14b, 343d, 394c; SarnUzn B8, B8v; RejAp 70, Ff3; á záſię te [rzeczy] ktore ſie zdádzą być máłey ceny/ gdy ich kto dobrze vżywa/ hnet vydą zá przednie chwálne. GórnDworz H3v; bo w tey mierze z wygránia cżeść máła/ á s przegránia śiłna ſromotá. GórnDworz I8v, Lv, L4v, Ee7; HistRzym 14; RejPos 42v, 126v [2 r.]; A my Polacy zá máłą praczą á zá máłym ſtárániem ich koſztowney pracey á ich robot z roſkoſzámi ſobie vżywamy. RejZwierc 185, 139; RejPosWstaw [1432]v; BudBib Gen 1/16; Strum E; Nieledá tám poraſká byłá zmáłą ſkodą ludu náſzego Rycerſkiego. BiałKaz L2v, C4, E2v; CzechRozm 247; KarnNap A2, C3; ModrzBaz 40, 46v, 64v, 82; SkarŻyw 32, 63, 140, 142, 166 (9); Máłé poćiechy płácę wielkim żalem ſwoim KochTr 12; StryjKron 215; KlonŻal D4; GórnRozm Bv; KochProp 11; Kiedy prośbá v Oycá twa máłéy ieſt cény/ Ieśli moiá ważnieyſza/ wnetże ſye dowiémy. ZawJeft 42; GostGosp 18, 162; Niemnieyſzą [władzę i powagę królewską] im o niewiáſto ále dobrze dáleko trwálſzą y gruntownieyſzą zoſtáwiam. Phil Q, O3; GrabowSet A4v, Mv; KochFragJan 3; OrzJan 131; ćiężſze to/ com zbroił/ mnieyſze co ćierpię. LatHar 583; WujNT 63, 163, 428, 529, Yyyyy4, Cccccc2v; SiebRozmyśl F4v; ktorych moc ácż mnieyſza/ Ale záśię rádá ich we wſzyſtkim głownieyſza. KmitaSpit Bv; PowodPr 43, 56; SkarKaz 83b [2 r.], 312a, 313a; GosłCast 42 [2 r.]; SkarKazSej 676a.

W charakterystycznych połączeniach: małe(-y, -a) baczenie (baczność) (12), biada, bluźnierstwo (4), błąd (4), bojaźń, bolenie (2), brzemię, brzydkość (brzydliwość) (2), całowanie, cena (10), choroba (2), ciepło(ść) (3), cierpnienie (ci(e)rpność) (5), ciężkość (5), chuć (chęć) (3), cirpienie, cnota (4), cud, ćwiczenie, dar, dbanie (3), dobroć (3), domysł, dostojność (3), dowcip (4), dusza, dziw (11), folga, (nie)fortuna (3), głos, godność (5), gorącość (2), gorzkość (2), grzech (15), gwałt, hańba, karanie (5), kaszel, kaźń (4), kłopot (4), kochanie, korzyść (3), krzywd(eczk)a (8), krzyż, lekkość, (nie)łaska (3), mądrość, męka (2), męstwo, misterstwo, moc (19), molestyja, możność, nabożeństwo (2), nadzieja (11), nagroda, nasienie, nauka, nędza, niebezpieczeństwo (4), nieczystość (3), niedostatek (2), niedowiarstwo, niemoc, nienawiść (3), obietnica, obrażenie (2), odpłata, okrucieństwo, omyłka, ostrość, otucha, piecza (opieka) (35), pilność, pochwała (3), pociecha (uciecha) (10), podobieństwo, pokarm, politowanie, porażka, posilenie (3), post, postępek, potępienie, potrzeba (2), powinność, powściągliwość (2), pożytek (14), praca (27), praktyka, prawda, przeciwność (2), przeklęcie, przychylność, przygana (2), przygoda, przygotowanie, przykrość, przypadek, pycha, racyja, radość (6), ratun(e)k (2), rebelija, robota (2), rozkosz (7), rozmysł, rozność (roznica) (14), roztargnienie, roztyrk, rozum(ek) (11), rozumienie (2), rząd (porządek) (2), sił(eczk)a (2), skarga, skutek, sława (6), słoność, smak (3), smętek (2), spanie (2), srogość (2), (po)staranie (7), stopień, (po-, prze)strach (6), straż, szaleństwo, (nie)szczęście (4), szkoda (uszkodzenie) (12), szum, śmiałość, śmiech, światłość (9), święto, troska (2), trudność (4), trwoga (2), tuczność, ucisk (4), uczciwość, uczynek, udręczenie, ukąszenie, umysł, upokorzenie (2), uroda, uważenie (uważanie) (2), uznanie (2), wada (2), (po)waga (ważność) (27), wczasność, wesele (3), wiadomość, wina (przewinienie) (10), władza (6), wojna, wola, wolność (2), wrzod, wstyd (2), wykroczenie, występ(ek) (8), wzgarda, wzgląd (3), z(a)burzenie (2), zachowanie, zacność, zagryzienie, zaczynienie, zazdrość (2), zelżywość (zelżenie) (3), (nie)zgoda (2), zło(ść) (złe) (7), zmianka, znak (10), zwadka, zysk, żal (2), żołtość.

Przysłowia: Z dwoyga złego mnieyſze obieray RejJóz F6 marg.

Simulator. Zmyślácz/ poſtáwy doſyć á wątek máły w ſobie máyący. Mącz 394c.

Máły to rozum co bywa po ſzkodzie. RejZwierc 230.

Bo iáko mowią/ Szkodá wielkiey pracey kędy máła zmoże. GostGosp 18.

Połączenie: »nie mniejszy, nie mniejsza« [w tym: w połączeniach z partykułami: też (19), i (10), także (5)] = taki sam, to samo; non minor Mącz, Modrz; idem, non segnior Mącz (95 : 3): PatKaz II 74v; FalZioł I 146b; RejJóz A6v, L5, P8; KromRozm I G4; MurzNT 56; KromRozm II n2v, r4, x2v; Diar 43; GroicPorz A4v, kk4; Ieſzcże teſz Papieſz niemnieyſzą pychę w tym okazuie/ iż on inſze kośćioły Swięte Krześćiáńſkie háńbi y ſromoći KrowObr 24, 94v [2 r.], 96, 125, 147v; Bo wierz mi ieſli ktory ieſt wrzod przyiemnieyſzy/ Nie inácżey by Fráncá/ á iście nie mnieyſzy RejWiz 59v, 191; RejZwierz 91v, 132v; BielKron 281, 434v, 438v, 448v [2 r.]; Fama non inferior gens, Nie mnieyſzey sławy. Mącz 117b, 278c, 309b [2 r.], 381a; SienLek 5; GórnDworz X6v, Hh7v, L16v; RejPos [108]v [2 r.], 126v, 135v; RejZwierc 92v; WujJud 40, 73; RejPosWstaw [I432]v; BiałKaz E2v; PaprPan A2; Wielkieć to ieſt miłośierdzie y wielka łáſká iego/ ále y to iśćie niemnieyſza/ iż gdy záś vſtąpiemy po náſzym pierwſzym omyćiu od prawdziwey Chrześćiáńſkiey drogi/ [...] tedy oto záś náſz miły Pan pokutę świętą vſtáwił KarnNap C3; Aleby kto rzekł/ że to byłá rzecż okrućieńſtwá pełná/ ludźmi hándlowáć. Prawdá ieſt/ ále też to niemnieyſza [hoc nihilo est mitius]/ o rzecży docżeśne gárdło cżłowiekowi wźiąć. ModrzBaz 78, 40, 64v, 126, 134; ModrzBazBud ¶6v; SkarJedn 289; Oczko 26; OKrom inych pożytkow y potrzeb piſmá świętego ten ieſt niemnieyſzy iż wnim ſpráwy á żywoty oycow świętych wypiſane ſą/ dla przykłádow y pobutki náſzey SkarŻyw A4v, 184, 519; StryjKron A3v, 215, 587, 657, 677 (8); Dźiw ná świećie kruk biały/ niemnieyſzy dźiw y to/ Zeby Tyránná przedśię náwet nie zábito. KochJez A4; NiemObr 4, 8, 10, 58, 94 (9); KochPieś 29; ActReg 167; GostGosp 36; Phil G, O3, Q4; GórnTroas 72; OrzJan 81; LatHar 254; WujNT 77, 186, 428, 751; JanNKar C2; SarnStat 147, 312, 712; SiebRozmyśl F4v; KlonKr F; SkarKaz 421b, 454a.

Zwroty: »mały plac mieć« = mieć małe znaczenie, mało znaczyć (2): Nie kochaſz ſye w żadnéy ſpráwie/ Gdźieby ſye złość przymiéſzáłá/ A cnotá máły plác miáłá. KochPs 7; LatHar 642.

»przestawać na [czym] małym« (1): s kilku łágodnych ſłow ſwoiey pánny/ nie telko przeſthawáli ná thym máłym pokazie łáſki/ ále theż y niełáſkę vmieli więc ſobie oſłodzić GórnDworz C4v.

Wyrażenia: »mała(-y) (i)skierka, promysczek [czego]« [szyk 4 : 3] (6 : 1): Prot D4v; RejPos 244v; nie tylo że iey wniedoſkonáłey wierze nieopuśćił/ álie ſwą rozmową do tego ią przywiodł/ że zyſkierky máłey iey wiáry. naywyſzego ſtopniá chrześćyiáńſkiey wiáry doſłá BiałKaz C4; SkarŻyw 130; GrabowSet D3; SkarKaz 42a; GosłCast 58.

»mniejsza, mała rzecz« [szyk 2 : 2] (3 : 1): zowiemy go [Boga] [...] Nie tylko dobrym/ co ieſt mnieyſza rzecż/ ále też y ſámą dobrocią/ co ieſt rzecż więtſza. SarnUzn B8, B8v; Ale ieſzcżeby to byłá máła rzecż/ gdyby iedno tym karał Pan Bog/ że nam krup nie doſtánie do káſze ná wiecżerzą/ [...] ale karze Pan Bog tákie ſproſniki wiecżnym ogniem/ ieſli ſię nie vpámiętáią WerKaz 300; OrzJan 22.

»małego serca, małej myśli« = tchórzliwy, lękliwy (2 : 1): Kto ieſt ták nędzney myſli/ ták máłego á ſtrapionego ſercá GórnDworz G4v; Oycowie niepobudzayćie ku gniewu ſynow wáſzjch/ áby máłey j vpádłey myśli niebyli. KuczbKat 310; Ná iednę pánienkę w zákonie Cyſtercieńſkim boiázliwą y máłego ſecrá [!]/ wpadł ſzátán SkarŻyw 581.

»małą(-y) trochę, kęs« (1 : 1): Suborno, Máłą trochę pochędożam Mącz 269d; RejPos 208v.

»mała wiara« [w tym: małej wiary (8)] = modica fides BartBydg (16): OpecŻyw 44, 54v; BartBydg 92; A niechay ſie ći záwſtydzą złoſćiwi á wpiekle zágrzebieni/ ktorzy máłą otobie wiárę máią RejPs 45; RejPos 48v, 51 [2 r.], 75, 331; ſtrzeż ábyć Pan nie rzekł iáko Piothrowi: Máłeieś wiáry nędzniku/ á cżemuś zwątpił? RejZwierc 206; SkarŻyw 252, 384; KołakSzczęśl B3; PowodPr 22; SkarKaz 419a [2 r.].

Zestawienie: »mały grzech« = grzech powszedni (3): (marg) Nog vmywánie co ſie rozumie (–) Nogi tu Auguſtyn ś. ludzkie á źiemſkie pożądliwośći rozumie: to ieſt/ máłe álbo powſzednie grzechy/ bez ktorych ludźie ná świećie nie ſą. WujJud 204; SkarŻyw 337; ktory [Bóg] tego w máłym grzechu/ tám [do piekła] odſyła iáko y wtorego/ ktory w grzechu śmiertelnym z tego świátá ſzcżedł. WysKaz 20.
Szeregi: »mały albo (i) krotki« [szyk 1 : 1] (2): GlabGad L3; Krotkie y máłe vćiſki docześne/ wielką nam chwałę iednáią w niebie. WujNT Cccccc2v.

»mały, (a, i) lekki« (5): GliczKsiąż K; RejPos 194v; Oczko 23v; OrzJan 41; Bo ácz nie przymy tego/ iż w poſpolitym Láćinſkim Nowym teſtámenćie [...] ſą nieiákie omyłki [...]; wſzákże te y bárzo máłe á lekkie ſą WujNT przedm 4.

»mały, to jest mgły« (1): tak też y znamiona niżey wypiſane dobroć albo złoſć mnieyſzą to ieſt mgleyſzą w nich vkazuią. GlabGad M.

»nędzny a mały« (1): O nędzney á máłey wiáry ludzie/ cżemu ſie lękacie? RejPos 51.

»abo mały, abo nijaki« (1): gdyż białagłowá nayniedoſkonálſze ieſt źwirzę/ miedzy źwirzęty/ á zá tym doſtoynośći ábo máłey/ ábo niiákiey przećiwko doſthoynośći męſzcżyńſkiey GórnDworz T8v.

»podły a mały« (1): Kaballina/ to ieſt Arabica Halena/ ta ieſth mnieyſzey ważnoſci y podłey á małey moczy FalZioł III 2b.

»mały a pomierny« (1): Ieſli ieſt wielką gdźie ná świećie Wolność/ tedyc też máła a pomierna Wołność bydź gdźie muśi GórnRozm Bv.

»mały i pośledni« (1): y gdy ſłyſzą ony ſłowá że Pan Kryſtus przemieni ćiáłá náſze śmiertelne/ á vcżyni ie podobne ćiáłu ſwemu chwálebnemu/ [...] tedy to máła y poſlednia poćiechá v Antykryſtá ludźiom GrzegŚm 29.

»słaby, mały« (1): Modicae fidei, slabey, maley vyary BartBydg 92.

»sprosny a mały« (1): ták iáko dziś widzimy/ ledá dla ſproſney á máłey krzywdecżki/ nic tho cżłowieká zábić RejZwierc 70.

»mały i ścisły« (1): niechayże v mnie [...] cnotá máłego y śćiſłego plácu nie ma LatHar 642.

»tenże, a nie mniejszy« (1): A gdy iego [marszałka koronnego] nie będźie ná Dworze/ w oſobie mnieyſzégo Márſzałká niechay táſz będźie władza/ á nie mnieyſza [eadem, nec minor authoritas JanStat 294] SarnStat 312.

»(nie, tak, drugdy) mały a(l)bo (i, ani, jako i, drugdy) wielki« [w tym w połączeniu z „każdy” (1)] = niekiedy w znacz. ‘każdy, żaden’ [szyk 7 : 7] (14): PatKaz III 125; GlabGad L2v; GroicPorz mm3, mm3v; Według przewinienia iego/ (wielkiego ábo máłego) [Pro mensura peccati] będzie rázow vdzierżenia wiele Leop Deut 25/2; CzechRozm 231v; SkarŻyw 290; WujNT 584; WysKaz 20 [2 r.]; GrabPospR Kv, L2v [2 r.]; záſłużył áby o nim rádzono/ iáko go káráć/ máłym ábo więtſzym karánim máią. SkarKaz 313a. [Ponadto w przeciwstawieniach 85 r.].

»(abo) mały abo (snadź) żaden« (5): OpecŻyw 8; GórnDworz V2, X5; Bo wielkie podobieńſtwo/ że oni y roſtropniey/ y z mnieyſzym ábo ſnać żadnym [minore aut certe nullo] ná oſoby bacżeniem/ o Rzecżypoſpolitey rádźić będą ModrzBaz 97; WujNT przedm 18.

α. Za mały (4): cży śię to máłe dobrodźieyſtwo wam widźi? BiałKaz L.

mały przeciw komu (1): Nic thu nie pomoże moc náſzá/ bowiem przećiw iemu ieſt máłá ArtKanc K7.

mały ku czemu (1): iż tákowa kaźń máła byłá [poena non sufficiebat JanStat 1092] ku ſkarániu ſłuſznému tákowégo złégo vczynku SarnStat 654.

N sg f comp w funkcji orzecznika (1): POwiem ći prawdę/ że rad obiecuieſz/ A obiecawſzy potym ſię nieczuieſz. Fráſzką by ćię zwáć: lecz to ieſcze mnieyſza/ Ieſt w moich xiążkách fráſzká ſtátecznieyſza. KochFr 20.

β. W funkcji rzeczownika: niewielki stopień [w odmianie niezłożonej] (5):

W przeciwstawieniach: »trocha, wielkość ... mało« (2): BielŻyw 119; rozgniewány gdi káráć będzye/ nigdy tey myernosći nye záchowa ktora yeſt myedzy trochą á máłem. GliczKsiąż G3v.

Fraza: »mała nie dostawa« = niewiele brakuje (2): Ledwieć nam y ták [Turek] Królá nie podawa: Kto ſye przypátrzy/ máłá niedoſtawa. KochPieś 38; JanNKar A3.
Wyrażenie przyimkowe: »w male« = w niskiej cenie (1): Aż ich wiele zchłopiáło/ w tych ſtaniech Rycerſkich/ [...] Ták iż Rycerſkie ſpráwy w mále ſie náyduią WierKróc B.
γ. O zjawiskach meteorologicznych, fizycznych i fizjologicznych (6): FalZioł V 55v; GlabGad L3, L5v; Tákże gwiazdy tęż moc máią/ Chociay mnieyſzą ſwiátłość dáią. RejWiz A2.

W połączeniu z dem. (2): Roſy cieple, albo maly deſzcżyk FalZioł V 56; Mącz 409a.

W charakterystycznych połączeniach: mały (-a, -e) deszczyk, kurzawa, podnoszenie, pogrzymanie, światłość, wiatrek.

1. Niepokaźny, niepozorny, niezauważalny, umykający uwadze (20):

W połączeniu z partykułą „lada” (1): á to kto pokazał? Bóg od ládá máłych początków zácząwſzy Oczko 11v.

W przeciwstawieniach: »mały ... wielki (9), spaniały, wiele« (10): GroicPorz C3; StryjKron 86; Antyoch z máłego vroſł wielki: tákże Antychriſt/ z máłych pocżątkow/ y z podłego y nędznego ſtanu/ przyſzedł ku wielkiemu ſtanowi CzechEp 369. Cf Przysłowie.

Przysłowie: Zgodá máłe rzecży mnoży/ Niezgodá wiele ich vboży. BierEz I4; Abowiem zgodą/ máłe rzeczy mnożą ſye/ á niezgodą wielkie niſzczeią. GroicPorz b3v; BielKron [3323]; RejPos 334; RejZwierc 227; VotSzl B2; KlonWor 51. [Ogółem 7 r.].
Wyrażenia: »małe(-y) (są, były) początki (a. początek), pierwsze rzeczy« [szyk 9 : 1] (9 : 1): GroicPorz C3; że pierwſze rzecży twoie były mále [si priora tua fuerint parva]/ á poſlednieyſze bárzo ſie rozmnożą. Leop Iob 8/7; BibRadz II 9c marg; RejPos 244v; BudNT przedm c6; Oczko 11v; KochPs 203; StryjKron 59, 86; CzechEp 369.

»mała (jest) rzecz« [szyk 9 : 2] (11): BierEz I4; GroicPorz b3v; BielKron [3323]; RejPos 334; RejZwierc 227; SkarŻyw 127; Máłych też rzeczy ktore w ſobie máią zákrytą moc/ nie pomiátaymy; ále ſię temu przypátruymy czego inni w nich nie widzą. SkarKaz 84a, 84a marg; VotSzl B2; KlonWor 51. Cf »małe pierwsze rzeczy«.

Szereg: »mały a nikczemny« (1): Abowiem inſze Narody z máłych á nikcżemnych początkow/ zá poſtępkiem cżáſſow y foritowánim ſzczęśćia/ w wielką możność rozmnożone/ zwykły to czynić StryjKron 59.
2. Mało ważny, nieważny, mający małe znaczenie, bez znaczenia, błahy, nieistotny (187): BierEz O4v; GroicPorz cc3; RejWiz 68, 165; BielKron 121, 130v, 248v; Mącz 42d, 220d; RejPos 297; WujJud 140v; PaprPan [Gg]4v; záchowaćieli ſię przy woley moiey/ á to máłe roſkazánie ſpełnićie: wſzytkie te dary ktorymim was opátrżył/ wleię ná potomſtwo wáſze ná wieki SkarŻyw 260; dáleko więcey w innych mu ártykułách y náukách mnieyſzych wiárę dáćieś winień/ y krom wywodow z piſmá. SkarŻyw 364; Woyſká Ruſkie y Polſkie przećiw ſobie nád Bugiem z máłey przyczyny bitwę záczęły. StryjKron 175 marg; SarnStat 78, 203, 817; SkarKazSej 675a.

N sg f w funkcji orzecznika [w tym: comp (21), sup (3); z podmiotem „to” (25), „co” (3), „ono” (1)] (29): RejKup f7v; A ſnadźby to iuż mnieyſza gdyby zniſzcżył ciáło/ Ale y duſzy pewnie iużby ſie doſtáło. RejWiz 50; KochZuz A3v; RejFig Aa2; RejZwierz 85v; BielKron 392v; Prot B4v; RejZwierc 233v, 259; WujJud 251; BudNT przedm b8, d3; máłaſz ſie wam to zda przykrzyć ſie ludziom/ że ſie też oto y Bogu przykrzyćie CzechRozm 131v, 170; KochFr 134; CzechEp 191, 194; PaprUp F; Ale v mnie to ieſt namnieyſza [Mihi autem pro minimo est] żebych był od was ſądzony WujNT 1.Cor 4/3, s. 143, 580; JanNKar F2, F4v; ZbylPrzyg A2v. Cf »nie mniejsza«.

W połączeniu z dem. (4): Rogatiuncula, [...] Máła ſprawká/ máła vſtawká. Mącz 357d; PaprPan H2. Cf »mała rzeczka«.

W przekładach łacińskich dem. (11): Quaestiuncula [...]. Máłe pytánie/ gadká. Mącz 336b, 347c, 357d [2 r.], 358b, 360c; Calep 554b, 558b, 895b, 927a, 932a.

W połączeniu z zaimkami nieokreślonymi „jeden”, „żaden”, „jaki” (5): Proſzę ćię o iednę máłą rzecz [Petitionem unam parvam] BibRadz 3.Reg 2/20; RejZwierc 100; BudBib 3.Reg 2/20; áni żadna przyczyná máła [Nulla autem levis causa JanStat 497] niebytnośći Piſárſkiéy nie będźie moc wymówić. SarnStat 563 [idem] 895.

W połączeniu szeregowym (1): Philozophia y mądrość świecka/ máiąc rzeczy nizkie/ máłe y niepewne/ ſłowy długimi y wydwornymi nágradza/ y vdátną ſię czyni. SkarKaz 122a.

W przeciwstawieniach: »mały (mniejsza) ... wielki (więtsza) (36), pilny (3), gruntowny (2), poważny (2), ciężki, dziwniejsza, nalepsza, przedni, wiele, wszytka« (46): PatKaz I 4; BielŻyw 63; LibLeg 10/66; RejKup 14; KromRozm I I3v; A gdyż się już co pilniejszego odprawiło, tylko nieco tych małych rzeczy poprawić potrzeba. Diar 83; KrowObr 199v; Lecż to mnieyſza/ gárdłá pozbyć: bo ktokolwiek żywie/ Vmrzeć muśi: ná tym wſzytka rzecż/ vmrzeć poććiwie KochZuz A3v; bá toć mnieyſza/ Ale chceſzli poſłuchay/ potka cie dziwnieyſza. RejFig Aa2; Lecż to mnieyſza gdy ſie kto/ ſwymi przodki ſzyrzy/ Nalepſza to gdy ſie kto/ ſwą cnotą opierzy. RejZwierz 85v; BielKron 32, 57v, 209v, 248v, 392v; KwiatKsiąż I; RejPos 47, 321v; RejZwierc 246v; Cokolwiek przybędźie [errata zmienia: prawi będzie] wielkiego/ álbo ćięſzkiego/ to niech odnoſzą do ćiebie: á ſámi niechay mnieyſze Cauſy ſądzą. WujJud 85v; Lecż my y to znamy/ żeć ieſt w rzecżách niektorych máłych niemal w káżdey Diocezyey nieiáka rozność/ wſzákże w rzecżách przednieyſzych á gruntownych wſzyſtkie Kośćioły ſie zgadzáią. WujJud 185v, 140v; CzechRozm 193v; ModrzBaz 90v, 140v; SkarJedn 241, 289; SkarŻyw 496 [3 r.]; CzechEp 191, 194, 207; NiemObr 101; Toć máła do mnie przyczyná/ Więtſzać ieſt do ćiebie winá PudłFr 20; PaprUp F; Calep 1024a; GostGosp 4; LatHar 630; WysKaz 18; SarnStat 255, 264, 817, 1297 [2 r.]; SkarKaz 609b.

W charakterystycznych połączeniach: mały (-a, -e) artykuł, ceremonija, inkompatibilija, kauza, nalezka, nauka, prośba (3), przyczyn(k)a (16), pytanie (3), rachunek (rachowanie) (2), rozkazanie, rzemiesło (2), spraw(k)a (10), synod, uczynek (uczynność) (2), ustawka, wieść (2); dobrze mniejszy.

Połączenie: »nie mniejsza, nie mniejszy« [w tym: w połączeniu z partykułami: i (5), też (2)] = to samo, taki sam (5 : 3): RejZwierc 246v; CzechRozm 168; ten S. generalſki Synod/ nie mnieyſzy być rozumiem nád inne SkarJedn 289; NiemObr 178; ActReg 106, 137; SiebRozmyśl G; Dáley oto będzie miał dzieweczkę cnotliwą, [...] á co też nie mnieyſza, W ſkromności wychowáną CiekPotr 28.

Wyrażenia: »wedle mego małego baczenia« = moim skromnym zdaniem (1): Athack wedlye mego malego baczenya vydzyalobymysye dobrze aby V.C.M. thak okolo thych mlynow wczynycz raczel LibLeg 9/52.

»mniejsza część« (1): Stárayćie ſię dla Bogá żywego/ ábyśćie nietylko dla wolnośći wáſzych záchowánia/ dla potrzeb zpoſtronnemi narody/ y dla inſzych wielkich ſpraw ſeymy ſkłádáli: ále też y ná mnieyſze Rzecżypoſpolitey cżęśći [minorum ... partium] bacżenie mieyćie ModrzBaz 140v.

»mała (jest) rzecz(ka)« = causa tenuis Modrz; parva causa JanStat [szyk 61 : 22] (83): BierEz C4; ForCnR C; PatKaz I 4; FalZioł V [1]v; BielŻyw 63, 129; LibLeg 10/66, 121; RejJóz C4v; LibMal 1548/144; RejKup c7, e4v, l4; KromRozm I I3v, O, O2; MurzHist M2, Q2; Diar 83; GroicPorz f3v; KrowObr 199v [2 r.]; RejWiz 68, 96v; Aleć tho ieſzcze mnieyſza rzecz [leve est hoc] v Páná/ gdyż on wam podáć chce Moábithy w ręce waſze. BibRadz 4.Reg 3/18, 1.Reg 22/15, 3.Reg 2/20, 1.Cor 4/3; BielKron 32, 92, 208, 209v, 246 (8); KwiatKsiąż I; Mącz 48d; Dworzánin [...] niechay vcieſzyć mową/ zwłaſzcżá w rzecżach mnieyſzych/ y o wſzytkim głádcze/ y dobrze mowić vmie GórnDworz L2, Ii6v [2 r.]; RejPos 47, 321v; GrzegŚm A3v; RejZwierc 246v; WujJud 185v, 216; Strum L4, R2 [2 r.]; CzechRozm 238v; Coż tedy wam dobrego wiek wáſz przyniosł/ ábo długie rzecży doświádcżenie/ ieſli w ták máłey rzecży [tantum] ſercu wáſzemu roſkázáć niemożećie ModrzBaz 65, 90v; SkarJedn 241; SkarŻyw 496 [3 r.]; CzechEp 28, 207; NiemObr 101; KochFr 21; Day pokoy/ á máłych rżeczy nie bierż przed śię. GórnRozm E, B4v; PaprUp Fv; ActReg 10, 71, 81; GostGosp 4; GórnTroas 19; OrzJan 14, 67; LatHar 132, 578 [2 r.], 630; WysKaz 18; Ale choć który ſcholaris álbo Student [...] będźie o którąkolwiek rzecz/ bądź wielką/ bądź máłą [pro quocunque crimine, excessuve, magno sive parvo JanStat 220]/ winowány/ przedśię iednák nie ma go śmieć żaden imáć álbo trzymáć bez ſług Rektorowych SarnStat 204, 58, 264, 848, 951, 1297; SkarKaz 122a.

Szeregi: »mały i drobny« (1): Nie zapominay też tego/ iż cokolwiek tu złego vćirpiſz/ możeſz to názwáć Modicum, to ieſt máłą rzecżą/ y drobną. LatHar 578.

»mały a (i) lekki« (2): Prziwyedzion theſz yeſth kthemu Namowamy Staniſlawa y Iana Wilyenczikow, kthorzi vczinek thakovi bicz mali a Liekki powyadali LibMal 1548/144; KromRozm I O.

»mały i mierny« (1): Acz y w máłych y miernych ſpráwách bez niey ſię nic poczynáć nie ma: iednák poważne y wielkie [...] modlitwę gorącą wyćiągáią. SkarKaz 609b.

»nędzny a mały« (1): Misera conditione cum aliquo decertare, Dla nędzney á máłey rzeczki s kim ſie wádźić. Mącz 48d.

»mały a (i) ni(k)czemny« (2): Bo ácż ieſth rzecż bárzo máła á nikcżemna/ ále figurá á podobieńſtwo iey ná co ſie ſciąga/ ieſt rzecż bárzo wielka á bárzo koſztowna. RejPos 47; SkarJedn 241.

»mały i podły« (1): Iákoż tedy ſámá wiárá/ ktora ieſt mnieyſza y podleyſza niż miłość/ ma vſpráwiedliwiáć y zbáwiáć [...]? WujNT 611.

»sprosny, mały« (1): Nihil tam vulgare tam parvum in Senatu agebatur, Nic ták ſproſnego/ nic ták máłego w rádzie nie ſpráwowáno/ etć. Mącz 282b.

»(tak, jako, bądź) wielki, (jako (i), i, abo, tak i, bądź) mały« [w tym: w połączeniu z: wszytek (9), nic (2), ktorykolwiek (2), co (1)] = niekiedy w znacz. ‘każdy, wszystkie, cokolwiek, nic’; (tam) magnus vel (quam, et, sive) parvus PolAnt, JanStat; grandis vel parvus Vulg [szyk 8 : 6] (14): Leop 1.Reg 20/2; BibRadz 1.Reg 22/15; OrzRozm A2v, M; SarnUzn B5; GórnDworz I4; BudBib Num 22/18; CzechRozm 238v; bo prze nietrzyźwość rozſądek być iáko w wielkich ſpráwach thák y w máłych ſpráwiedliwy nie może Phil L4; SarnStat 204, 580, 951, 954, 957. [Ponadto w przeciwstawieniach 36 r.].

α. W funkcji rzeczownika: nieważna, błaha sprawa [n; w tym: w odmianie niezłożonej (12)] (16): Oni ſie z iey rády śmiali/ A boiaźń iey przypiſáli: Rzekąc/ máłá ſie to boiſz BierEz N; iżeś ná tym male [in modico] był wierzen/ będzieſz miał władzą nád dzieſiąćią miaſt. Leop Luc 19/17; WujNT Luc 19/17.

W przeciwstawieniach: »mało ... wiele (11), więtszy (2)« (13): KrowObr Cv; nád máłym [super pauca] wiernymeś był/ nád wielem ćię poſtánowię BibRadz Matth 25/21, Matth 25/23; w tey ſkorze pluſkiew ſię wiele zámnożyło/ ktorych on mogąc zbyć niechćiał/ áby ſię ná mále więtſzey ćierpliwośći vcżył. SkarŻyw 29; bo kto w mnieyſzym błądźi/ [...] ten y w więtſzym bez błędu być nie może. CzechEp 96, 207; Kto wierny ieſt w mále [in minimo]/ y w wielu wierny ieſt: á kto w mále [in modico] nieſpráwiedliwy ieſt/ y w wielu nieſpráwiedliwy ieſt. WujNT Luc 16/10, Matth 25/21, 23, Luc 16 arg, s. 267, Cccccc4.

3. Prosty, nieskomplikowany, łatwy (10): ieſliby ćię téż robaczki gábáły/ Słoniną ie pomázáć/ fortel ná nie máły. WyprPl C2.

W przeciwstawieniu: »przedniejszy ... mniejszy« (1): Z złégo dobré vczynić/ tu ſztuká przednieyſza/ Nic nioczym niewiedźieć/ iuż to ieſt rzecz mnieyſza. GosłCast 43.

Wyrażenie: »mała rzecz« [szyk 6 : 1] (7): Mnieyſza rzecż ieſt inſzego rozumem gardzić, niżli ſwego odſtąpić. BielŻyw 141; GliczKsiąż K; BudBib b2v; BudNT Ii; SkarJedn 100; GórnTroas 62; WysKaz 41.
Szereg: »mały abo (a) łatwy (a. łacny)« (2): MurzHist H2v; Nie dziwowałbym ſię gdyby ſię tylko moi bráćia/ to ieſt proſtacy/ wtey małey a łácney rzecży mylili BudNT Ii.
4. Powszedni, zwyczajny (2):

W przeciwstawieniach: »mały ... gwałtowny, wielki« (2): GórnDworz D5v [2 r.] cf Wyrażenie.

Wyrażenie: »mała rzecz« (2): Abowiem rychley cżáſem ná máłych rzecżach/ niż ná wielkich ſerce poznáć GórnDworz D5v; A záſię w mnieyſzych á nie ták gwałtownych rzecżach/ gdzie obacżą iż mogą vledz/ á nie wdać ſie w niebeſpiecżeńſtwo/ [...] bárzo rádzi zoſtáną przy Krześćiáńſkim pokoiu. GórnDworz D5v.
5. Słaby fizycznie (1):

W przeciwstawieniu: »mały ... mocny« (1): [adamas] w rzecżach pocżynaiączych ſprawiaiączego mocznego: iż [lege: i z] małego cżyni FalZioł IV 46c.

6. Mało wart, niecenny, niegodny szacunku; zły; sublestus Mącz (75): SeklWyzn 4v; RejJóz A3; SeklKat A3; LubPs A2v; Ták w náſzym Koſćiele vczą: Wiem że w twym máłym koſćiele to żárt ieſt OrzList b, b4; GrzegŚm A2; A ták to máłe nápiſánie ktore ſie zámyka w tych to kſięgach/ [...] o cnotliwym ſtánowieniu żywotá cżłowieká poććiwego podawamći przed ocży twoie moy miły ſláchetny Polaku RejZwierc A3v, 246v; WujJud B3; Strum A4v, R4; A teraz ćię niebáwiąc wierſz ći máły dawam. BielSen 4; LatHar 45, 682; WitosłLut A2v; CzahTr A3v; PaxLiz A3.

W połączeniu z dem. (4): Y ták ćieſząc ſie/ nápiſáłám oto té máłé kśiążeczki/ o niewinnéy męce Páná Zbáwićielá náſzégo SiebRozmyśl Av, Av, A2; SkarKaz )(3.

W połączeniu z zaimkiem nieokreślonym „jaki” (1): RejPos 234v cf »mały a sprosny«.

W połączeniach szeregowych (4): Mącz 425d; SkarŻyw 173; á moie przygotowánie do przyięćia Páná nieogárnionego máieſtatu iáko błáhe? iáko máłe? iáko krotkie? iáko oźiębłe? LatHar 216; czyſtość/ pokorá/ poſłuſzeńſtwo/ y inne vniżenia y wyniſzczenia ſię Chrześćijáńſkie: zdádzą ſię być v ſwiátá rzeczy máłe/ podłe y wzgárdzone SkarKaz 83a.

W przeciwstawieniach: »mały ... wielki (14), zacny (2), doskonały, lepszy« (17): FalZioł +2v; GlabGad A3v, A4; BielKron 59; GórnDworz A3; GrzepGeom B3v; GrzegŚm Av; SkarŻyw 4, 130, 325 [2 r.]; Doſkonáły to tedy ieſt vcżynek/ nád ktory widźian być nie może zacnieyſzy. Bo wſzytkie inſze rzecży mnieyſze ſą. CzechEp 254; ActReg 140; KołakCathOkuń A2v; KlonKr Av; Máła rzecz byłá iábłko w ráiu/ dáleko lepſzych owocow mieli doſtátek SkarKaz 121a; CiekPotr )?(2v.

W charakterystycznych połączeniach: małe(-y, -a) dzieje, klenot, kondycyja, kościoł (2), książ(ecz)ki (7), pamiątki, (na)pisanie (3), poczta, praca (5), robot(k)a (2), skarb, służba (posługa) (2), uczynność, wiara Chrystusowa, wiersz; mały u świata.

Przysłowie: Oddawamći go tedy zacny Woiewodá, Dar choć máły nie owſzem wielkim nieochłodá. Prziyḿ z łáſką CiekPotr )?(2v.

Połączenie: »nie mniejszy« [w tym: w połączeniu z partykułą: też (1)] = taki sam (4): SeklKat A2v; Abowiem iako ieſt ray oſobliwy od Páná Bogá dány/ poznáć Páná Iezu Kryſtá vkrzyżowanego/ ták teſz ieſt dar niemnieyſzy/ poznáć [...] Antykryſta KrowObr 50v; A gdy mu oycowſkie zacne dzyeie roſpowiedáli/ nie mnieyſze po ſobie ofiárował ſie zoſtáwić BielKron 59; SkarŻyw 131.

Wyrażenia: »mały dar (a. podarek), upominek« [szyk 10 : 7] (11 : 6):FalZioł +2v; GlabGad A3v; LibLeg 7/32; WróbŻołtGlab A5; LubPs ggv; KrowObr 50v; GrzepGeom B3v; z łáſką ten máły vpominek ábyś odemnie przyiąć raczył/ proſzę. Oczko B; Lecż Pan Bog dziwnie dáry ſwe rozdáie. drugim dáie wielkie á máłych broni SkarŻyw 325, 325; OstrEpit A3; LatHar 239; KołakCathOkuń A2v; CiekPotr )?(2v; CzahTr G; PaxLiz A3v; SapEpit ktv.

»mała rzecz« [szyk 9 : 2] (11): PatKaz III 148v; BielŻyw 144; GlabGad A4; RejWiz A4; A ieſli kto ſtátecżnym był/ tedy máłą ztego cżeść miał/ iſz ták máłe rzecży/ rzemieſło/ y ſtan ſwoy dla wielkiey opuśćił. SkarŻyw 130, 173; CzechEp 254; KlonKr Av; SkarKaz 83a, 121a; SkarKazSej 667b.

Szeregi: »mały a nędzny« (1): ieſli nie maſz ſpráwnie á z wielką rádoſcią iść zá tym Pánem ſwoim/ opuśćiwſzy to máłe á nędzne myto ſwoie tego niepobożnego żywotá ſwego RejPos 326v.

»mały a nikczemny« (2): RejWiz A4; gdy mi zá máłą á nikcżemną robotę moię/ ktora w tobie y przez ćie ieſt/ wielką á nieſkońcżoną zapłátę obiecuieſz. SkarŻyw 4.

»mały a podły« (2): SeklKat A2v; áby pan moy był krolewſkiego ſerczá/ y myſli/ á záchowywał we wſzytkim wſpaniáłość/ nicz máłego/ á podłego przed ſię nie biorąc GórnDworz Ii2. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»mały a sprosny« (1): iż mocą ſwoią właſną/ nic nie pátrząć áni wiáry/ áni ſercá ſkruſzonego/ iedno zá iákie máłe á ſproſne vcżynnośći ſwiátá tego/ chcieli odpuſzcżáć grzechy RejPos 234v.

»mały albo średni« (1): nieiedno w tey moiey małey albo sredniey Kondicyi ale wnawiętszym powodzeniu Iednakobym IēM zyczeł, y wprzypadku takim słuzył. ActReg 140.

»mały i wzgardzony« (1): Miedzy wſzytkimi ſektámi y náukámi/ wiárá Chriſtuſowá ná początku namnieyſza y nawzgárdzeńſza byłá WujNT 140. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

α. Za mały (1):
Wyrażenie: »mała rzecz« (1): mala rzecz v boga ta yeſth zle nyeczynycz: ale theſz kozdy ma praczouacz dobrze dzyelacz PatKaz III 141v.
a. Mało skuteczny, mało pomocny, słaby (5): Gdyż inakszego poboru zwolić nie chcecie, jeno ten tak mały, z ktorego mała też obrona być musi Diar 82; SkarJedn 355; CzahTr H2.

W przeciwstawieniu: »mały ... pewny i gruntowny« (1): Alećby to był ieſztze máły dowod/ ponieważeś tego ſlowem Bożym niedowiodł. A wſzákoſz iáko ty dowody twoie ſą pewne y gruntowne/ może to kożdy obatzyć/ ktory wto weyrzy pilnie. KrowObr 16v.

W charakterystycznych połączeniach: mały (-a) dowod, obrona (2), wymowka.

aa. O lekach [na co] (1): Ale korzenie podle niego paſternakowe ieſt mnieyſze nakażdą ſtych niemoczy. FalZioł I 105b.
b. Niekorzystny, nie przynoszący pożytku, nieprzydatny, bezużyteczny (2): Obacżyli Polacy vpadek ſwoy mowili: Mała ieſt pluralitas Principum, etc. vcżyniwſzy Syem wybráli znowu iedno Kſiążę BielKron 340.

Połączenie: »nie mniejszy« = taki sam (1): Nie mnieyſzy przykład iáłmużny/ y błogosłáwieńſtwá z niey/ ná oney drugiey wdowie bráć ſobie możem SkarŻyw 103.

c. Słaby; niewaleczny (4): áby ſię w pokorze zátrzymáli: gdy widzą iſz y máłych [nieprzyjaciół] śiłámi ſwymi zwyćiężyć nie mogą. SkarŻyw 325.

W przeciwstawieniach: »wielki (2), rowny ... mały« (3): Przetoſz Zydom w ziemi obiecáney P. Bog ſrogie y wielkie nieprzyiaćiele wygubiwſzy: máłe im Philiſteuſze y Chánáneycżyki zoſtáwił SkarŻyw 325, 325; Leć gdy mu [nieprzyjacielowi] w zęby weyźrzyſz ná ten cżás mnieyſzego/ miey go przećiwko ſobie y zá rownieyſzego. CzahTr I3.

7. O ludziach (jednostkach i grupach społecznych) i instytucjach społecznych: zajmujący niską (niższą) pozycję w hierarchii społecznej (lub do niej przyrównanej), mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanej; z określeniem niskiej pozycji społecznej wiąże się często lekceważąca, pogardliwa (cudza lub własna) ocena ludzi ją zajmujących albo pochwalająca, zalecająca ocena ich pokornej postawy w tej sytuacji [w tym: comp (136), sup (38)] (346): OpecŻyw 21; Abowiem ia ieſtem namnieyſzy z Apoſthołow/ ktorym nie ieſt godzien by mię zwano Apoſtołem Leop 1.Cor 15/9, Eph 3/8; BibRadz 1.Cor 15/9; IAką rozumieſz zazdrość ziednałeś ſobie/ Zacny Biſkupie/ w moiéy máłéy oſobie: Ześ mię z domu wyćiągnął w té dálſzé ſtrony KochPieś 52; WujNT 1.Cor 15 arg, 9, Eph 3/8; Bądźmy máłemi ſámi v ſiebie. SkarKaz 83b marg, 82b [2 r.], 83b.

W połączeniu z dem. (5): BielŻyw 99; SeklKat L3; GroicPorz kk3; ieſt iáko on burmiſtrz ná zacnym ratuſzu co mieyſkyemi ſkárby ſzáfuie/ więc máłe złodzieyki ſkázuie wieśić/ á ſam ſie nie bacży iż tyle troie vkrádnie. RejZwierc 148v, 234.

W przeciwstawieniach: »wielki (14), głowa (3), cesarz, pan, przełożony ... mały« (19): PatKaz III 122v, 148; HistAl C5v; BibRadz 1.Reg 15/17; CzechRozm 140v; NiemObr 31; O Saulu rzeczono: (Gdyś był máłym w oczách twoich sſtałech ſię pánem y głową nád ludem Izráelſkim) SkarKaz 83b, 83b. Cf Przysłowia.

W porównaniu (1): Swięći tákże iáko ziárno máli v świátá. SkarKaz 82b marg.

W charakterystycznych połączeniach: mały u ludzi, w oczach [czyich], sam u siebie, u świata; namniejszy z apostołow (miedzy apostoły) (4), ze wszytkich świętych.

Przysłowia: BierEz N3v, N4; BielŻyw 99; SeklKat L3; GroicPorz kk3 [2 r.]; RejZwierc 148v marg, Bbb3; A dźieie ſie cżęſtokroć v nas/ z czego ſie ono pośmiewał Diogenes/ Iż wielcy złodźieie máłych wieſzą. PowodPr 79.[Ogółem 9 r.].

Máłe złodzieyki wieſzacie/ Wielkim ſie niſko kłániacie. RejZwierc 234; PowodPr 79.

Wyrażenie: »mały (a. na(j)mniejszy) służebni(cze)k (a. sługa)« [szyk 5 : 1] (6): LibLeg 11/106v; Pánu ſwemu Miłośćiwemu: máły y máło znáiomy ſłużebnik/ ſłużby ſwoie zálecza y ofiáruie. LubPs A2, A2v; StryjWjaz A2v; PaprUp kt; A przypuść mię do nog ſwych ſługę naymnieyſzego. CzahTr F4v.
Zestawienia: »bracia, mniszy, zakonnicy mniejszy« = franciszkanie (3 : 1 : 1): Przytimże koſciele vſtawił Biſkupem cżłowieka wyſokiey cznoti imieniem Andrzeia Warzyło [...] z zakonu bratow mnieyſzich [fratrem ordinis minoris] ſwiętego Franciſka MiechGlab [88]; KrowObr 171v; BielKron 361, 364v, 375.

»kaznodzieje, bracia mniejszy« = dominikanie [szyk 4 : 1] (4 : 1): Boleſław Pudyk z Prándotą Biſkupem Krakowſkim poſłáli do Lugdunu do Papieżá Innocenciuſá cżwartego [...] Boguſłáwá podprzeorzego bráćiey mniſzych/ o podnieſienie kośći S. Stániſłáwá BielKron 362, 185. 363, 364 [2 r.].

»zakon mniejszy« = franciszkanie (1): SYxtus álbo Xyſtus cżwarty rodem Ligur/ Fráńćiſzek przed tym rzecżony/ Miniſter zakonu mnieyſzego/ ná ſtolec Papieſki wybran BielKron 189v.

Szeregi: »mały a niski« (1): Mnimay być rzecż bárzo ſzkarádą y ſromotną tobie thák naiáſnieyſzemu Ceſarzowi [...] mnię máłemu á niskiemu [parvo et humili] thákowe rzecży ſláć HistAl C5v.

»mały a podły« (1): Tákże y oſoby ty ktore ſię zá tákie niewidome y duchowne rzeczy imáią/ [...] wzgárdzone ſą v świátá/ y zá máłe á podłe poczytáne. SkarKaz 82b.

»mały a wzgardzony« (1): To ſię naprzod ná Pánie náſzym pokazáło/ ktory gdy z tákiemi duchownemi dobry z niebá przyſzedł/ máłym á wzgárdzonym v ludźi był. SkarKaz 82b.

α. W funkcji rzeczownika (11): MurzNT 86 marg; KrowObr B4; BibRadz Matth 18/6, 10, Luc 17/2; A ktoby záś zgorſzył iednego z tychto máłych ktorzy w mię wierzą/ lepieyby mu było áby záwieſzono kámień młyńſki v ſzyie iego WujNT Matth 18/6, Matth 18/10, 14.

W przeciwstawieniach: »mały ... roztropny i mądry, wielki« (2): BierEz M4v; Dla tego iż Pan Bog záſłonił to od roſtropnych/ y mądrych á obiáwił to máłym BiałKaz D4v.

W charakterystycznym połączeniu: jeden z małych (namniejszych) (8).

Szereg: »mały albo wielki« = każdy (1): Nie waż ſobie lekko żadnego/ Máłego álbo wielkiego BierEz H3.
a. W stosunkach klasowych: niskiego (niższego) pochodzenia, prosty; ubogi (uboższy) (głównie o najbiedniejszych) (139): Anić kiedy [panowie] są w poko[ju]. [...] Wszelki iny jest w[ese]lszy W swym pokoju człowiek mniejszy. BierRozm 14; MurzNT Matth 25/40; BibRadz Matth 25/40; RejPos 37, 144, 162v, 193v; Cośćie cżynili iednemu z tych bráćiey moiey namnieyſzey/ mnieśćie cżynili. SkarŻyw 135; BielRozm 17; WujNT Matth 25/40; WysKaz 41; GosłCast 18.

W przeciwstawieniach: »mały ... wielki (3), zacny (2), bogacz, przełożony« (7): [mądrość] ieſt ſkarb drogi á niezapłaczony á z małego cżłowieka cżyni wielkiego, á z vbogiego bogatego, z poſpolitego właſnego. BielŻyw 171; RejWiz 5v; O przełożonych z mnieyſzymi ſtany. RejZwierc 225v; O Bogacżu á o mnieyſzym ſtánie. RejZwierc 226v, 158; BiałKaz I3; ActReg 173.

W charakterystycznych połączeniach: mały (-a, -e) bojar, brat (bracia) (4), człowiek (ludzie) (12), dom, dostojeństwo, gość, notek, pan (3), umarły (3); namniejszy z ludu pospolitego.

Połączenie: »nie mniejszy« = taki sam (1): V nóg twych leży [Pyrus, syn Hektora]/ Priámá nie mnieyſzy GórnTroas 50.

Wyrażenie: »mały stan« [szyk 22 : 11] (33): RejWiz 5v, 12, 51v, 76v, 100v, 172; RejZwierz 20; BielKron 224v; Tákże ſie też ty cieſz káżdy Krześćiáńſki á wierny cżłowiecże w proſtocie ſwoiey/ á nie ſtrofuy ſie tym nic/ iż cie Pan Bog ták racży mieć á chowáć w máłym ſtanie twoim. RejPos 57v, 195v, 264; RejZwierc A6v, 48, 51v, 59 [2 r.], 61 (17); WierKróc B2; BiałKaz I3; KochFr 104; PaprUp G2; VotSzl A4v.
Szeregi: »od nawyższego do namniejszego« = wszyscy (1): Iż pocżąwſzy od nawyzſzego kápłaná/ áż do namnieyſzego z ludu poſpolitego/ wſzyſcy ſie wdáli w poſłuſzeńſtwo łákomſtwá ſproſnego. RejPos 218.

»podły a mały« (1): Iż v niego krolowie/ [...] y wſzytki bogáctwá/ y zwyrzchnośći wyſtháwione od niego/ ſą w iedney wadze [...] záwżdy záchowány/ iako y inſze napodleyſze á namnieyſze ſtany ſwiátá tego. RejPos 195v.

»mniejszy, śrzedni i nawiętszy« [w funkcji potocznego stopniowania] (1): Potrzebne [te księgi] mnieyſzym/ śrzednim/ y nawiętſzym Pánom: Potrzebne Vrzędnikom/ y chudym Ziemiánom. GostGospGroch kt.

»wielki, mniejszy i mały« [w funkcji potocznego stopniowania] (1): Pan wielki/ mnieyſzy/ y máły/ y káżdy goſpodarz ma wiedźieć/ [...] rozchodu ſwego ordynáryą GostGosp 2.

»(tak) wielki i (jak(o) (i), a(l)bo) mały« [w tym: w połączeniu z: wszech (3), wszytek (3), ktory (1), ktorykolwiek (1), nikt (1)] = głównie w znacz. ‘wszyscy, różni’; magnus et pusillus Vulg [szyk 17 : 5] (22): BierEz N; LibLeg 6/160v, 10/96v, 97, 97v, 98, 11/166; áby máły y wielki/ ſtáry y młody/ w Polſzce Człowiek wołał ták/ ku Pánu Bogu z Iohelem Prorokiem OrzRozm F2v; BielKron 137v, 183, 224v, 439v; RejAp 171v, 172v; RejZwierc 184v; WierKróc B2; CzechRozm 110; Nie iednoćiem ia ſam táki/ móy Pánie/ ále wſzjſcyć to ludźie ták máli iáko y wielcy wobec mówią/ żeſmy zginęli KochWr 19; GórnTroas 20, 69; WujNT Apoc 20/12; VotSzl A4v. [Ponadto w przeciwstawieniach 3 r.].

»(tak) zacny (jako) i mały« = wszyscy (2): Prawdę káżdemu mowiſz nic nie pochlebuiąc/ Zacnym ſtanom y máłym ni w cżym nie folguiąc. RejZwierc 266, 78.

α. W funkcji rzeczownika (69): Cożkolwiek vcżyniliśćie iednemv z mych namnieyſzych/ mnieśćie vcżynili. HistRzym 113; RejPos 68, 170v, 193v, 243v; BudNT Matth 25/45; Ieſliſz Chryſtus ſam Pan moy/ ieden ieſt z niedoſtátecżnych y vbogich: nie przeſtánę dáwáć aſz teſz ſam zoſtanę vbogim/ y iednjm z onych namnieyſzych. SkarŻyw 98, 589; WujNT Matth 25/45.

W przeciwstawieniach: »więtszy (wielki) (5), celniejszy, głowny, możniejszy, przełożony, senator, starszy, zacny ... mniejszy (mały)« (12): BielŻyw 121; A is ſą roſlyczne ſtany Tu na ſwiat przezen wybrany. [...] Bo ſą ſwięcczy/ y duchowni Iedni/ mnieyſy/ drudzy glowny. RejKup b2v; KromRozm III M6v; RejZwierz 131; RejZwierc 60v, 79v; SkarŻyw 546; Owá prżełożone ktorży ſię z mnieyſzemi ſpoſpolitowáli/ á mnieyſze też ktorży Senatory żárowno z ſobą kłádą chwalićie/ y miłuiećie GórnRozm D4; [Rzeczpospolita] kiedy około wolnośći prżeydźie miárę/ mnieyſze pocznie niewolić/ rowność wykorżęni/ a celnieyſzym popuśći wodze GórnRozm M4v; WujNT Luc 22/26; Ten pożytek ieſt kiedy zacni vpadáią. Iż mnieyſzy on/ zdáleká zły raz vpátrzywſzy/ Ominą go/ ná ſtárſzych ſzwánk ſzkodny wzbaczywſzy. GosłCast 43.

W charakterystycznych połączeniach: jeden z namniejszych (4); mniejszymi gardzić; mniejsze niewolić; z mniejszymi się pospolitować; małym się schylać.

Wyrażenie: »aż do namniejszego« = wszyscy (1): Y tegoć obyczaiu ſtarego nieganym/ chodzić ras wrok wdom paſterzowy [lege: pasterzowi] wſzelkiego parafiana ſwego/ y ſlucháć á pytać każdęgo w domu/ poczawſzy od goſpodarza y goſpodniey aż donamnieiſzego/ ieſly to vmieią czo kuzbawieniu należy SeklKat Z2.
Szeregi: »od starszych aż do namniejszego« = wszyscy (1): Ten Pan błogoſłáwi wſſytkim co ſye boyą yego/ Pocżąwſſy od wſſech ſtárſſych ich áż do namnyeyſſego LubPs aa.

»(tak, jako, ani, choć, i) mały, (i (też), jak(o) (i), tak, ani, choć) wielki« [w tym: w połączeniu z: wszytek (14), wszelki (1), kożdy (1), ktokolwiek (1), żaden (1); zarowno (3), jednaki (jednako, jedno) (3)] = głównie w znacz. ‘wszyscy’; (tam, sicut) magnus et (vel, sive, quam, sic, atque) parvus Vulg, PolAnt, JanStat; pusillus et magnus, grandis et parvus Vulg; a parvo et usque ad magnum, pusilli cum magnis PolAnt [szyk 27 : 19] (46): RejPs 170; MurzNT 126; GliczKsiąż N3v; GroicPorz pp2; RejWiz 82, 105v; Y rzućili loſy porządki ſwemi zá rowno thák więcżſſy iáko mnieyſſy/ vcżony poſpolu y nieucżony. Leop 1.Par 25/8, Esth 1/20, Eccli 5/18, Ier 16/6; BibRadz 2.Par 18/30, Ps 113/13, Ier 16/6, 42/1; BielKron 32, 44v; KochSat B2; RejAp 96, 115, 155v, 156v, 157, 162v, 163; ZNaią cie wſzelkie ſtany/ y ná piecży máią/ Ták wieldzy iáko máli w tobie ſie kocháią. RejZwierc A4v; BudBib Deut 1/17, Ier 16/6; CzechRozm A2, 110; SkarŻyw 179, 259, 373; WisznTr 32; Cośćie ſię Bogu oddáli/ wſzyſcy wielcy y też máli/ nie lituyćieſz w thym śiebie ArtKanc O3v; GórnTroas 39; RybGęśli C; WujNT 314, Act 26/22, Apoc 11/18, 13/16, 19/5, 18; SarnStat 379; VotSzl Ev; JanNKar B2; SkarKaz 416b. [Ponadto w przeciwstawieniach 5 r.].

b. O kobietach: słaba (4):

W połączeniu z dem. (1): Mogłby tu ſtan Rycerſki ſtąd dobry przykład bráć/ A s tey máłey niewiaſtki/ ſercá ſobie dodáć. RejZwierz 44.

W przeciwstawieniach: »mała ... wielki (2), krol, mocarz« (3): iż chociay tho bárzo máłe dwie oſobie [Maryja i św. Elżbieta] były/ ále co ſie około nich dzyało/ co ſie pothym około nich zyáwiło/ iż żadnych krolow/ áni żadnych mocarzow nigdy ták ſławne [...] nowiny nie były ná ſwiecie ná tym RejPos 305, 305v marg, 322v.

Szereg: »mała a nikczemna« (1): pátrzay iáko máła á nikcżemna dzyewká roſkázuie á włada wielkim krolem. RejPos 322v.
c. W oficjalnej hierarchii (urzędowej, duchownej, wojskowej itp.): niższego stopnia, niższy (53): BibRadz Is 36/9; BielKron 379; iſz tego Sákrámentu żaden mnieyſzy Kápłan okrom Apoſtołow/ ná ktorych mieyſce Biſkupowie wſtąpili/ nie dawał. SkarJedn 347; Ieden raz álić śćiáná iedná leći/ ktorą cżart obálił/ y iednego máłego brátá [zakonnego] przytłukł. SkarŻyw 251, 354; WujNT 428, 655; Ale ná iné mnieyſzé mieyſcá [locis inferioribus JanStat 244] młódźieńce iákié godné á vczoné niech biorą SarnStat 199; Bo iáko w ſtárym zakonie/ ieden był nawyżſzy kápłan/ á drudzy kápłani z tegoż domu Aaroná/ niżſzy byli/ y rządowi onego iednego podlegáli/ á ini zaś byli mnieyſzy Lewitowie ktorzy kápłanom v ołtarzá vſługowáli. SkarKaz 607b.

W przeciwstawieniach: »więtszy (wielki) (7), (na)wyższy (2), koronny, przedniejszy, starszy, zacniejszy ... mniejszy (mały)« (13): BielKron 218; Ieſzcżeby mi ſie też y to widziáło/ żeby pan obrał drugą mnieyſzą rádę/ ktora by ſie nie w wielkich á głownych/ ále w domowych/ á pothocżnych rzecżach s ſtárſzym kołem porozumiewáłá GórnDworz Hh5v; BudBib 1.Par 12/14, I 226d marg; SkarJedn 203; CzechEp 264; PaprUp F3v; to co mnieyſzym ieſt/ od zacnieyſzego bierze błogoſłáwieńſtwo. WujNT Hebr 7/7; Ieden ieſt przednieyſzy/ ále mnieyſzych wiele. WujNT Xxxxxv; SarnStat 230, 312, 853; SkarKaz 607b.

W charakterystycznych połączeniach: mały (mniejszy, namniejszy)(-a, -e) brat (3), dostojeństwo (2), dygnitarstwo (2), kapłan (3), książę familijej kapłańskich, Lewita, miejsce, poseł (3), rada, służebnik.

Wyrażenia: »małe szkoły« = szkoła niższa, podstawowa (1): ále nawięcey wſtátecżnym/ á Duchownych ſię towárzyſtwie kochał/ zwłaſzcżá w máłych ieſzcże ſzkołách będąc: z ktorych wyſzedwſzy/ práwá ſię duchownego trzy látá vcżył. SkarŻyw 459.

»(u)rząd mały« [szyk 5 : 3] (8): Swiecki też ták wielki iáko y máły Vrząd/ idźie w Polſzce od Krolá. OrzRozm I3; BielKron 218; Vrzędowie wſzyſcy/ máli y wielcy/ vmilkli przećiwko bluźniérſtwu twemu OrzQuin Z; KwiatOpis A4v, B; SarnStat 1063, 1192, 1310.

Zestawienia: »kasztelan mniejszy« = kasztelan mający jedną z mniejszych w województwie kasztelanię (2): A Káſztelanowie mnieyſzy [Castellani minores JanStat 117] będą płáćić zá niebyćié ſwé dźieśięć grzywien SarnStat 29, 38.

»mniejszy marszałek« = marszałek nadworny (1): W którym Márſzałku Koronnym niech będźie naywysſza władza [...]. A gdy iego nie będźie ná Dworze/ w oſobie mnieyſzégo Márſzałká [in persona minoris [marsalci] JanStat 294] niechay táſz będźie władza SarnStat 312.

»pieczęć mniejsza« = pieczęć podkanclerska; podkanclerstwo; sigillum mediocre JanStat [szyk 2 : 1] (3): GórnDworz B8; ziednali mu [księdzu Wolskiemu] Pietzec wielka/ drugiemu pietzec mnieiſza Panu Zamoiſkiemu Staroſcie Belſkiemu PaprUp F3v; SarnStat 951.

»roki mniejsze ziemskie« = miesięczne albo kwartalne kadencje sądów ziemskich sądzone przez komorników, zastępców wojewody, podkomorzych i starostów, ferujące wyroki do 30 grzywien (1): Tóż chcemy áby było chowano o Rocéch mnieyſzych Ziemſkich [de terminis ... particularibus JanStat 480] SarnStat 769.

»starosta mniejszy« = starosta mniejszego starostwa (1): Wſzytkim y kożdému z oſobná Stároſtóm Króleſtwá náſzégo ták głownym iáko mnieyſzym [Capitaneis Regni nostri, tam generalibus quam particularibus JanStat 721] [...] łáſkę y dobrotliwość náſzę Królewſką opowiádamy. SarnStat 903.

»starostwo mniejsze« = starostwo obejmujące mniejszą jednostkę terytorialną; capitaneatus particularis JanStat (2): Iż gdy ſie przyda Stároſtwu głównému/ álbo którému inému mnieyſzému wákowáć SarnStat 537 [idem] 937.

»mały tryumf(ik)« = owacja, nagroda wojskowa w Rzymie niższa od triumfu, przyznawana zwycięskiemu wodzowi, jeśli nie były spełnione warunki wymagane do triumfu; ovatio Mącz, Modrz [szyk 1 : 1] (2): Ovatio, Rádość s weſelim y wykrzikániem Hetmanowi ku czćy/ który ſzczeſliwie króm roźlánia krwie zwycięſtwo otrzimal/ niekiedy máły triumfik. Mącz 271c; ModrzBaz 118v.

»wojewodztwo mniejsze« (2): DIVISIA Woiewództw, któré zową w práwie, Woiewództwá więtſzé: á któré mnieyſze, naydźieſz Tit. Tribunal. ca. 3. w Kśię. 12 SarnStat 230, 853.

Szeregi: »(tak) głowny albo (jako) mniejszy« = generalis et particularis JanStat (3): SarnStat 537, 903, 937 cf »starosta mniejszy«, »starostwo mniejsze«.

»niższy i też mniejszy« (1): nie może áni Káſztellan/ áni Woiewodá Krákowſki/ dáć tego inemu/ czego oni ſámi niemáią/ będąc oni pod vrzędem Królewſkim/ w vrzędźiéch ſwych niżſzymi itéż mnieyſzymi OrzQuin V v.

»(tak) wielki (jako) i mały« [w tym w połączeniu z „wszystek” (3)] = wszyscy; tam maior quam minor Vulg [szyk 6 : 2] (8): Leop 1.Par 24/31; OrzRozm I3; MOſkwá to w obycżáiu ma/ iż gdy przećiw poſłom wielkim y máłym wyieżdżáią/ [...] ſtrzegą tego pilnie áby przodek mieli BielKron 434v; OrzQuin Z; KwiatOpis A4v; Ztądże Proceſsie/ triumphy máłe y wielkie [ovationes, triumphi]/ ktore y świádectwem były iáwnym męſtwá w wielkich potrzebách dokazánego ModrzBaz 118v; SarnStat 1063, 1192. [Ponadto w przeciwstawieniach 7 r.].

α. W funkcji rzeczownika (10): SkarŻyw 184; Iż oſobliwſzy y świętobliwſzy przykład Piotr potomkom podał/ áby ſię dáli mnieyſzym ſtrofowáć WujNT 655, 655 marg, Aaaaaa4v.

W przeciwstawieniach: »więtszy (5), starszy ... (na)mniejszy« (6): OrzQuin V v; bo ſtárſzy mnieyſzego błogoſławy SkarŻyw 284; CzechEp 243; Lecz nie záwſze więtſzy mnieyſzego poſyłá: ále częſtokroć y rowny rownego/ y mnieyſzy więtſzego. WujNT 428, 655.

Szereg: »mały i wielki« = wszyscy (1): ná fukanie ſtárſzego ćierpliwośći y niſkiey pokory náſtáwiał. weſołe káżde poſłuſzeńſtwo ku máłym y wielkim wypełniał. SkarŻyw 354. [Ponadto w przeciwstawieniach 5 r.].
d. W stosunkach politycznych: mający małe znaczenie międzynarodowe, nieznany szerszemu ogółowi, pochodzący z małego kraju; słaby (11): HistAl C5v; Máły Człowiek Deſzpot/ niewiedźieć s kąd ſye wźiął/ w máłym potćie ludźi/ przedárł ſye przez Zaręby Sámborſkie OrzRozm C3.

W połączeniu z dem. (3): HistAl C3v; ále zgołá Antychrist, ktorym iest Papa Rzymski, zá nic ma Bogá oycow ſwych: to iest onych żydkow máłych z ktorych ſię zácżął y vrodził CzechEp 414; KochCz B2v.

W przeciwstawieniu: »mały ... wielki« (4): Antyoch z máłego vroſł wielki CzechEp 369, 372, 373; KochCz B2v.

Szereg: »mały i podły« (3): A ták Antychriſt powſtáć ma z máłego y podłego ludu Zydowſkiego. CzechEp 410, 410, 411.
e. Ze względu na osobiste zdolności i osiągnięcia (8): Bo iuż to mnieyſzy Rycerz/ kto ſtráſznego [= przestraszonego] goni. RejZwierz 40v; Bo kto ćiebie nie mnieyſzy? práwie bez rownośći/ W rádźie/ w mowie/ w dowćipie/ w vmyſłu miernośći? SzarzRyt C2v.

mniejszy w co (1): Mnieyſza od ćiebie Pállás w obyczáie SzarzRyt D3.

W przeciwstawieniach: »prawy, przedniejszy, wielki ... mały« (3): Tákże ten ſláchetny cżłek/ nie tylko práwemu/ Lecżby ſie rad záchował/ ſnadź y namnieyſzemu. RejZwierz 69v; SkarJedn 324; áby ći ktorzy więtſzymi dáry opátrzeni ſą/ nie nádymáli ſię y mdleyſzych bráćiey nie lekce ſobie ważyli/ áni imi gárdźili: A bráćia záśię mnieyſzy/ áby przednieyſzym dárow zacnych nie zayźrzeli. NiemObr 46.

Połączenie: »nie mniejszy« = taki sam (1): Wielki to záprawdę cżłęk [!] y mąż Apoſtolſki/ nie tylo mocnośćią wiáry/ ále y krzyżá Chryſtuſowego ćierpliwośćią wſławiony: Niemnieyſzy tu od onych zacnych y wielkich ſług y męcżennikow Chryſtuſowych. SkarJedn 324.

α. W funkcji rzeczownika (2):

W przeciwstawieniach: »Duchem Świętym naznaczony, wyszszy ... mniejszy« (2): Ale kto miedzy wami w ſwiątoſci ij we tznocie wyſſy/ niecháy bedzie iako námnieyſſy. OpecŻyw 95; ktorych [figur] znamyonouanye duchem ſzwyątym nauczeny rozumyely praue yako naoko {wydzely} ale ynſzy mnyeyſzy pod przykryczyem uyerzyly PatKaz III 100.

f. W hierarchii kultowej (49): Są też mnieyſſe boginie/ Charitee ie zową. KlerWes A2v; KromRozm I M; LubPs C; Leop Hebr 2/7; GrzegRóżn I3v; lecż też y Syná Bogiem być zwáli/ ále mnieyſzym/ á Duchá ſwiętego ieſzcże mnieyſzym. SarnUzn B2v, G7v, H2v, H3v [2 r.]; RejPos 314; BiałKat 86, 118v; CzechEp 244, 251 [2 r.], 256, 265, 353; ReszPrz 77, 88 [2 r.]; LatHar 148, 374; Vczyniłeś go máło co mnieyſzym [Minuisti eum paulo minus] niżli ánioły WujNT Hebr 2/7, s. 366 [3 r.], 372, 386, 428, 693 (12).

W połączeniu z dem. (2): Za cżaſem poginęli ci bożkowie mali KochSat Bv; CzechEp 388.

W przeciwstawieniu: »mniejszy (mały) ... więtszy (wielki)« (6): KrowObr 184; SarnUzn H3v [2 r.]; BiałKat 108v; Bo ieſli to nie przyſtoi/ ábo nie należy oycu co ſynowi: [...] A iáko nád to nie vcżyni tym ſpoſobem ſyná mnieyſzego/ á oycá więtſzego? CzechEp 264, 388.

W charakterystycznych połączeniach: mniejszy (mały, namniejszy)(-a, -e) Antychryst, Bog (2), bogini, bogowie (2), bożę, bożek, (Pan) Chrystus (2), Duch Święty (3), Syn (Boży) (13), święci (2); mniejszy niż(li) aniołowie (4), w bostwie (w istności bostwa, w naturze boskiej, według bostwa) (4), wedle człowieczeństwa (z strony człowieczeństwa) (4), w niebie, wedle szafunku ciala; mniejszy (od) Ojca (niż(li) (Bog) Ociec) (15).

Szeregi: »mniejszy i niższy« (1): ieſli ieſt więtſzy y nawyſzſzy Ociec/ tedyć iuż muśi być bez pochyby Syn mnieyſzy y nizſzy? SarnUzn H3v.

»mniejszy i podlejszy« (1): Muśi podobno być w wielkim opłáthku więtſzy/ y inſzy Kryſtus/ przetho go offiáruiećie/ á w máłym opłátku mnieyſzy y podleyſzy KrowObr 184.

»mniejszy abo uniżeńszy« (1): ábo iżby miał być mnieyſzy ábo vniżeńſzy w iſtnośći Boſtwá ſwego RejPos 294.

»więtszy (a. wielki) i (albo, ani) mniejszy (a. mały)« (4): A w ten ſąd prżyżowie [!] y niebo z wirżchu/ y ziemię ku rożeznaniu [!] ludu ſwego. To ieſt y więtſze y mnieyſze ſwięte poſadzi na ſądzie aby lud ſądzili WróbŻołt Q3v; KuczbKat 15; RejPosWstaw [213]; A w tey Troycy nie máſz nic pierwſzego/ áni poślednieyſzego: nie máſz nic więtſzego/ áni mnieyſzego LatHar 373. [Ponadto w przeciwstawieniach 6 r.].

g. Wobec Boga (o człowieku w ogóle i człowieku w królestwie niebieskim) (22): iż ktoby inácżey vcżył/ ábo by zakon przed iego zupełnym wykonánim pſował/ ábo pſowáć gi ludzi náucżał/ że ten máłym miał być w kroleſtwie niebieſkim. CzechRozm 92.

W przeciwstawieniach: »mniejszy (namniejszy) ... wielki (więtszy) (10), poważniejszy, zacniejszy« (11): MurzNT Luc 7/28; KrowObr 189; Leop Matth 5/19; Iż ktożkolwiek ieſt namnieyſzy w kroleſtwie iego/ to ieſt/ ktory w proſtocie ſercá ſwoiego [...]/ ſtoi mocno przy ſwiętey prawdzye iego/ [...] tedy go tymi doſtoieńſtwy y przywileymi ozdobić y opowiedzyeć racżył/ iż ieſt zacnieyſzy v niego od Ianá ſwiętego. RejPos [323]v; BudNT Matth 11/11; CzechRozm 87v, 90v; nie powſtał miedzy národzonemi z niewiaſt więtſzy nád Ianá Krzćićielá: Lecz ktory ieſt mnieyſzym w kroleſtwie niebieſkim/ więtſzy ieſt niżli on. WujNT Matth 11/11, Matth 5/20, Luc 7/28, 9/48.

Wyrażenia: »mały w Chrystusie« = grzeszny (1): Tákżke [!] y dźiśia ći/ ktorzy máłymi ſą w Chriſtuśie/ [...] á żyią ćieleſnie [...] prześláduią tych/ ktorzy narodzeni ſą z wody y z duchá CzechEp 41.

peryfr. »namniejsza cząstka stworzenia boskiego« = człowiek (1): Rácz ſię zá mną przyczynić do ſynaczká twégo/ Zá mną namnieyſzą cząſtką ſtworzenia Bożégo SiebRozmyśl Lv.

»mały jako dziecię« (1): Pánie Boże moy/ ia ieſtem máły iáko dzyecię/ pochodu ſwego áni wychodu nie znam áni wiem (iákoby rzekł/ ieſtem by dzyecię proſty/ niewiem gdzye ſie obroćić) BielKron 76.

Szeregi: »na(j)mniejszy i grzeszny« (2): A ták ia naymnieyſzy y grzeſzny (ktoremu ſtolicá wielkiego Apoſtołá Piotrá zwierzoná ieſt) odćinam ćię [...] od przyimowánia niepomázánych táiemnic Páná Chryſtuſa Bogá náſzego SkarJedn 132 [idem] SkarŻyw 90.

»mniejszy i podlejszy« (1): A tzemuſz ty tedy będąc mnieyſzym/ y podleyſzym/ ofiaruieſz więtſzego/ y poważnieyſzego? Ieſli ty Kryſtuſá offiáruieſz Bogu/ kiedy chceſz/ tedyś ty iuſz więtſzy á niſſli Kryſtus? KrowObr 189.

»mały i wzgardzony« (1): Máłym ia y wzgárdzony [Parvulus sum et despectus]/ (ále) przykazań twoich nie zápomniałem. BudBib Ps 118/141.

α. W funkcji rzeczownika (2): A długoż wy máli miłowáć wáſzę dźiecinność będźiećie? A długoż głupi ludźie tego żędáć będą/ co im ieſt ku ſzkodźie? KuczbKat 395; WujNT Matth 10/42.
β. Za mały [mniejszy niż(li) co = za mały na co] (2): Mnieyſzy ieſtem niſz wſzytkie zmiłowánia y wſzelka prawdá BudBib Gen 32/10, Sap 9/5.
III. W zleksykalizowanych szeregach antonimicznych z „wielki”, „wiele” występujących w funkcji zaimka nieokreślonego, głównie upowszechniającego, i przysłówka o znaczeniu upowszechniającym (często kalki z innych języków, głównie hebrajskiego) (41):
»od na(j)mniejszego (a. małego, a. małych) (aż) do na(j)więtszego (a. wielkiego, a. wielkich); od nawiętszego (a. wielkiego, a. wielkich) (aż) do namniejszego (a. małego, a. namniejszych); od wielika aż do mała« [w tym w połączeniu z: wszystek (18), każdy (2), ktorykolwiek (1), żaden (1)] = wszyscy (o ludziach) [niekiedy z nawiązaniem do znacz. ‘młody’ i ‘skromny, prosty, mało znaczący’]; a minimo (a. parvo a. minore) usque ad maximum (a. magnum a. magnos a. maiorem) Vulg, PolAnt; a maiore usque ad minorem PolAnt (29; 7; 1): bomy wſczy panowye zyemyae Moldawſkiey od vyelyka aſz do mala y wſthka slyachtha y wſiſthka zyemya mamy Myr y prziſzyązne zapyſzy s waſą panyſką m. LibLeg 6/191v; Gdzieby więc kto ktorego kolwie Zydá od nawiętſſego do namnieyſſego [a sene usque ad puerum]/ áż do tego co pierśi ieſſcże pożywa/ bronił/ then ze wſſyſtkim domem ſwym hániebnymi mękámi nędzon będzie Leop 3.Mach 3/20, 1.Reg 5/9, 30/19, 4.Reg 25/26, Ier 44/12, 1.Mach 5/45; BibRadz Gen 19/11, I 28d marg, 4.Reg 25/26, Ion 3/5, Iudith 13/15, Hebr 8/11; Sſtáło ſie tedy o połnocy iż Pan Bog záráźił wſzytko pirworodſtwo w Egipſkim kroleſtwie/ ták z ludzi iáko z dobytká/ pocżąwſzy od ſyná Fáráonowego áż do niewolnych/ to ieſt/ od nawiętſzych do namnieyſzych BielKron 30, 42, 114v, 251v; RejPos 60v; BiałKat 56; Bo od namnieyſzego znich/ áż do nawiętſzego/ káżdy goni ſię zá łákomſtwem BudBib Ier 6/13, Ion 3/5, Iudith 13/15; CzechRozm 109 [2 r.], 109v [4 r.], **3; KochOdpr C3; CzechEp 228; Niemáſz od naymnieyſzego áż do naywiętſzego: ktoryby rzecż wdźięcżną przed ocżymá Páńſkimi ſpráwował WerGośc 203; Dwór/ od máłych do wielgich/ wſzytek ſye rádował. KochPam 83; WujNT Act 8/10, Hebr 8/11; SkarKazSej 704b [2 r.].

»ani mała, ani wiela (G sg n)« = nic (1): bo nie wiedział sługá twoy wewſzey tey rzecży/ áni máła (áni) wiela [parvum vel magnum]. BudBib 1.Reg 22/15.

»od mała do wiela« [w tym w połączeniu z „wszytek” (2)] = wszystko (3): GroicPorz gg3v; BielKron 301v; a Gdi by teſz czo przibudowaly tedi wyedluk zaczvnku mayą splaczycz to wſzytko ot mala do wyela ZapKościer 1588/79.

[»od mała do wiela« = całkowicie, zupełnie: Ab alto et basso od mała do wiela Cervus F31 51.]

IV. Sup w funkcji zaimka nieokreślonego; użycia zawierają dodatkowe wyraźne nawiązania do znaczeń poprzednio wymienionych (433):
1. W funkcji upowszechniającej: każdy, wszelki, wszystek; niekiedy z odcieniem fakultatywnym: jakikolwiek, którykolwiek, ktokolwiek, czyjkolwiek (299): BierEz S2; Vcżſie krzeſcianinije z námnieyſſé rzecży bogu milému dziękowatz. OpecŻyw 64; PatKaz III 130v; wſzakże namnieyſza ſtucżka złota na nie włożona/ natychmiasth ie wſobie zakriwa FalZioł III 35b; Ikri iego dobre ſą barzo/ ktore tak ſprawiać maſz, odeymi od nich namnieyſzą żyłę/ wypłocż ie winem białem dobrze/ albo oczthem mocznym FalZioł IV 35b, IV 45d; RejPs 58, 136v, 206v; RejKup m4, aa4v; MurzHist A4v, Rv; Tyś mye ſam ſprobowáć racżył á yuż doznał práwye/ W namnyeyſſym poſtępku moim ták y w káżdey ſpráwye LubPs ee, N6; RejWiz 110v, 119; RejZwierz 109; OrzRozm T2v; KochSat B2v; KwiatKsiąż L4; Nimia repletio, est caussativa infirmitatis, Naymnieyſze w piciu/ álbo w yedzeniu przebránie yeſt prziczyna choroby. Mącz 43a; Ano y ludzie tłuśći/ częſto niemocni/ namnieyſza ránká/ nie rychło ſye im goi SienLek 5v; RejAp 15v, 20, 102, 103; GórnDworz I3v, I7, I7v, Aa7, Dd3, Ee6, L16; HistRzym 94v; RejPos 20, 29v, 30, 71v, 78 (19); Boćby to niepotrzebna pracza byłá tego ták wielmożnego Boſtwá/ áby po piąći ábo po ſześći tyſięcy lat o namnieyſzym cżłowiecżku od pocżątku ſwiátá wiedzieć á poſtánowić miał RejZwierc 3, 41, 245v, 256; WujJud 178v; Strum K4; Bo niedoſyć ći ieſt ná tem/ słyſzeć gdy ćię Krolem ábo Pánem názywáią/ powagę y mnoſtwo sług około śiebie mieć: á tych ktorziby ná namnieyſze słowo posłuſzni byli [qui dicto sint tibi audientes] przy ſobie widźieć ModrzBaz 106v; SkarJedn 371; Oczko 3; SkarŻyw 335, 538; StryjKron 155; PaprUp D4; GostGosp 38, 68; OrzJan 31 [2 r.]; LatHar 671; WujNT 21; KmitaSpit A3v; Iáko ſerce z namnieyſzey rány śmierć przynośi: ták namnieyſze wiáry vſzczerbienie wiárę Kátholicką zábija SkarKazSej 675b, 686b.

W połączeniu z partykułami [w tym: i (9), by (4), też (1)] (14): BierEz P; FalZioł V 107; By też przynamnieyſzich rzecżach opatrznię działay. BielŻyw 129; RejPs 50; Mącz 47d, 263c; RejAp AA7v, 184; Strum O4; CzechRozm 132v; CzechEp 282; GostGosp 164; nie wynidzieſz z ćięmnice/ áż wypłaćiſz y namnieyſze grzechy. WujNT 22, 310.

Połączenia:

»(aż) do [czego] na(j)mniejszego« = do ostatniego (24): FalZioł V 111; SeklWyzn G; LubPs gg5v; Boć to záprawdę powiádam tobie/ iż nie wynidzieſz ſtámtąd/ áż wypłáćiſz do namnieyſzego pieniądzá [donec reddas novissimum quadrantem] Leop Matth 5/26; BielKron 52v, 83; Ad assem, Aż do oſtátecznego pieniądzá/ álbo naymnieyſzego ſzelągá. Mącz 3b, 92d, 289b, 400c, 503c; GórnDworz L5, Kk6v; HistRzym 114; RejPos 103, 178v; RejZwierc 39v; WujJud 203v; CzechRozm 91; KołakCath B3v; WysKaz 18, 37; roſkázuiemy: áby przerzeczony Oycá náſzégo Státutowy liſt chowáli/ y do namnieyſzégo w nim punktu wiecznie y niezgwałcenié do namnieyſzéy rzeczy záchowywáli [Quatenus ... statuti literas ... in omnibus clausulis, punctis et conditionibus teneant JanStat 246] SarnStat 899.

»jeden namniejszy« (1): v ktorego y iedno namnieyſze świádectwo ſłowá Bożego ważnieyſze ieſt niż tyśiąc tyśięcy Papieſkich Pogáńſkich wywodow CzechEp 282.

»każdy na(j)mniejszy« (16): LubPs R3 marg; KwiatKsiąż L4; Non modo facta sed etiam dicta omnia praestantia nobis sunt, Nie tylko ná vczynki ále też ná káżde naymnieyſze słowo muśimy odpowieć dáć. Mącz 419b, 47d; RejAp AA7v; RejPos 11, 46v, 180v, 184, 225, 321, 333; RejZwierc 142v; Kśięgi ſwoie zwał wſzyćiek świát/ y káżde námnieyſze ſtworzenie. SkarŻyw 56, 353; GostGosp 88.

»z osobna namniejszy« (1): Bowiem to rzeċ niepodobna Aby myal czlowiek zoſobna. Namneiſy wiſtępek pamiętaċ RejKup n5.

»wszelaki (a. wszystek) na(j)mniejszy« (3): FalZioł V 107; Ad me scribas de omnibus minimis, Piſz do mnie o wſzelákich też o naymnieyſzich rzeczách. Mącz 263c; OrzJan 30.

a. W kontekstach zaprzeczonych: żaden, nikt, nic, niczyj (169): OpecŻyw 145v; PatKaz III 95; RejPs 188; Którychto trzech vſtáw/ niemoże nigd zepſować abo w námnieiſzem punctie [!] nad poſtanowięnié pańſkié naruſzyć MurzNT 58v; Nye zeſſlichmy s ſcyeſſki twey kroku namnyeyſſego LubPs M2, N5v, R4v, aa, aa4v, gg6v; KrowObr B3, 21, 54v, 57v, 87 (9); Nie dawáć mu do złego przycżyny namnieyſzey. RejWiz 102v, 105v, 110v [2 r.], 138, 147v, 165v (10); Leop Gen 14/23; BibRadz Gen 14/23, Ex 23/13, 1.Reg 25/36, 4.Reg 7/10, Is 30/14; BielKron 101v; Flocci non facit fidem illius, Namnieyſzy mu wiáry nie dáyę. Mącz 131a; Sine ulla sua noxa, Króm namnieyſzy winy. Mącz 252a; Non tantullum intermittit tempus quin eum nominet, Naymnieyſzego czáſu nieopuśći któregoby nań nie wſpominał. Mącz 440c, 331c, 362b, 377c, 429c, 481a; W vrzędźie Káſztelláńſkim/ áni Woiewodzym/ namnieyſzéy odrobiny vrzędu nie naydźieſz Królewſkiégo OrzQuin Vv; LeovPrzep a3; SienLek Ttt3v; RejAp 150v, 190v, 194; GórnDworz D5, T8v; HistRzym 96v; RejPos 12v, 13, 56, 57, [108]v (21); HistLan A4v; RejZwierc 86v, 184v, 261, 262; WujJud 243; CzechRozm 255; KochPs 202; Iáko ogień ſuchy knot obraca w perzyny/ Dármo nie vpuſzczáiąc namnieyſzéy godźiny. KochTr 20; StryjKron 406, 467, 757; NiemObr 55, 97; ReszPrz 10; ArtKanc E9v; ActReg 88, 171; Phil S4; LatHar 213, 246, 301, 477; WujNT 4, 108, 1.Cor 6/2, s. 589 marg, 716; WysKaz 25; wſzákże przez dwie lećie milczał/ y nigdy go nie nápominał namnieyſzym ſłowem SarnStat 678; SkarKaz 45a, 276a, 277a, 385a; CiekPotr 51; CzahTr K; GosłCast 10, 27, 74; SkarKazSej 688a; [Wisła] Nie leie z brzegu namnieyſzego ſzcżętá/ Groblámi zięta. KlonFlis G3v.

W połączeniu z partykułami [w tym: i (26), by (też) (7), (a)ni (5)] (38): PatKaz III 95v; WróbŻołtGlab A3; KromRozm I O2; LubPs Y5v; GroicPorz hh3v; KrowObr 143v; Wżdy ná nim nigdy nie znáć by namnieyſzey ſkázy RejWiz 147v, 95, 129v; RejZwierz 29v; iż żaden niethelko nie nápomni/ ále áni ſie naymnieiſzym ſłowkiem ſprzećiwi GórnDworz Ee4v; RejPos [105]v, 126v, 139, 245, 276v (9); HistLan A3; WujJud 92; RejPosWstaw 42; MycPrz II C4v; o boſtwie ſynowſkim y wćieleniu iákim iego/ y ſłowkiem namnieyſzym/ zmiánki żadney nie cżyni. CzechEp 158, 383; NiemObr 32, 55, 145; Phil S4; LatHar 4; WysKaz 8, 12; GrabPospR L2v; VotSzl B3v; GosłCast 33; PaxLiz B2v; SkarKazSej 688a.

Połączenia: »aż do namniejszego« (2): RejAp 38; nie nálazł áż do namnieyſzego kthoryby co dobrego cżynił przed oblicżnoſcią iego. RejPos 19.

»co namniejszy« (1): Ieſli tedy/ co námnieiſzyi reeczy [!] [neque minimum] niemożecie/ przécz śię o inſzé troſzczecie? MurzNT Luc 12/26.

»jeden namniejszy« (5): KrowObr 143v; SkarJedn 164; y tám wielką lidzbę Heretykow zgromádzonych/ przytłukł: á iedná namnieyſza oſobá Kátholicka w onym trzęśieniu ziemie nie zginęłá. SkarŻyw 87, 480; CzechEp 343.

»każdy namniejszy« (1): Iáko ſie wierni w káżdey namnieyſzey rzecży od woley á od roſkazánia Bożego odſtrzeláć nie máią. LubPs cc marg.

»żaden namniejszy, z namniejszych« (10 : 1): PatKaz III 95v; WróbŻołtGlab A3; BibRadz I 346a marg; RejAp AA7v, 37v, 150v; RejPosWiecz2 91v; SkarŻyw 412; ReszPrz 92; Iáko niemáſz żadnego y namnieyſzego cżáſu/ ktoregoby cżłowiek łáſki y miłośierdźia Bożego nie vżywał LatHar 4; GrabPospR L2v.

Wyrażenie: »na(j)mniejszy(-ego) kęs(a)« = nic, ani trochę [szyk 1 : 1] (2): RejWiz 110; ia zgołá kęs naymnieyſzy nie widzę GórnDworz T3.
2. W funkcji wyodrębniającej: jakiś, któryś, ktoś, coś, jakikolwiek, którykolwiek, ktokolwiek, cokolwiek; jeden (134): PatKaz I 8; PatKaz II 41v, 70v; RejJóz G8v; MurzHist I2; LubPs ff4; Kiedyby w wás byłá namnieyſza iſkierká boiazni Bożey/ thedybymi niepotrzebá więcey Piſáć KrowObr 2, 56v, 130v; RejWiz 65, 107; OrzRozm B3v; SienLek 8; RejAp 196; áni [są] thák wieldzy/ iżby naymnieyſzy ich gniew/ mogł nam vcżynić wielgą ſzkodę. GórnDworz O3; RejPos 8, 13, 33 marg, [73], 132v (16); RejZwierc 128, 256; póty gore/ póki iey ſzczątek namnieyſzy sſtawa Oczko 6v; ZapKościer 1580/13v; CzechEp 189, 208; A iáko ćiáło cżłowiecże/ bez namnieyſzego cżłonká/ cáłym y zupełnym ćiáłem być nie może: ták też Chriſtus pan/ bez namnieyſzego cżłonecżká/ ćiáłá tego ſwego duchownego/ zupełnie wyſtáwić y wybudowáć nie może NiemObr 46, 53, 66; KochPieś 29; GostGosp 112; RybGęśli C4v; SiebRozmyśl Av; SkarKaz 548b; VotSzl E; CiekPotr 37; CzahTr K2v; PaxLiz A3.

W połączeniu z partykułami [w tym: by (4), i (2), chociać (chociaż) (2), jedno (1), leda (1)] (10): PatKaz II 70v; RejKup n3v; tu iuż bądź tego iſt/ iż ten vźrzawſzy ledá wilcżká/ á ledá namnieyſzy przeſtráſzek/ odbieży cie precż RejPos 124, 301; RejZwierc 55; iużeśćie ſie z nich ná wolność prawdziwą duchowną/ choćiaż w namnieyſzey cżąſtce/ wybili CzechRozm A7v; By namnieyſza ránecżká/ dzyeſięć grzywien zá nie. PaprPan T4; ModrzBaz 102; Oczko 9; WujNT przedm 5.

W przeciwstawieniu: »namniejszy ... wszytek (a. wszytcy)« (2): A iákoś namnieyſzy [grzech] poznał/ iużeś wſzytkich winien. RejPosWiecz3 98; SkarKaz 352b.

Połączenia: »co(ż) namniejszego« (3): Poźrzyſz záſię ná tego cżłowieká nędznego/ Cżymże wżdy ieſt namnieyſzym podobien do niego. RejWiz 52v; BielKron 429; RejAp 196.

»jaki na(j)mniejszy« [szyk 3 : 1] (4): GórnDworz Aav; Gdyż to pewnie wiecie/ iż to ieſt nędzny zyſk omylnego ſwiátá tego/ ieſlibyſcie vcżynili iáką namnieyſzą przekażkę duſzam ſwoim. RejPos 253; ReszHoz 140; SkarKaz 577b.

»jeden (a. jedurny) na(j)mniejszy, z namniejszych (a. z namniejszego)« (9 : 3): KrowObr 151; Leop Matth 5/19; ieſli ieden namnieyſzy Buchſtab z tey Przyśięgi wyymieſz/ Práwá/ Prywilegie [...] ſtráćiſz. OrzRozm B3v, C2v; GórnDworz Xv; CzechRozm 87, 90v; CzechEp 182, 362; WujNT Matth 5/20, s. 21; SiebRozmyśl L2.

»kto namniejszy« (2): A zaż kogo by nam pomogł namnieyſzego mamy RejJóz M; RejWiz 134.

»ktoryżkolwiek namniejszy« (1): Iáko czynią nie tylko ći/ ktorzy ſię przą ktoregożkolwiek namnieyſzego ártykułu wiáry WujNT 44.

a. W kontekstach zaprzeczonych: żaden, nikt, nic (50): FalZioł V 91; RejKup e3; KrowObr B4; RejWiz 10; A ták pátrzćie tego ábyśćie nie gárdzili namnieyſzym z tych oto málucżkich [unum ex his pusillis] Leop Matth 18/10; RejZwierz 120v; BibRadz Ios 6/10, I 141 marg; BielKron 205, 332, [3322]v; Lana ovis nigrae cui nullus alius color incursaverit, Wełná czarney owce którey by ſie namniey inſzey fárby nieprzimiéſzáło/ to yeſt/ któraby namnieyſzey pſtroćyny nie miáłá. Mącz 74c; Nolo quicquam mea caussa damni facias, Nie radbych ábys dla mnie naymnieyſzą ſzkodę miał popaść. Mącz 77d, 230b, 320b, 372b, 389a, 463d; RejAp 7v, 177; RejPos 12v, 102, 195v, 329; BiałKat 278v; HistLan A4v; RejZwierc 219; CzechRozm 152; PaprPan Cc3v; SkarŻyw 99; ále owſzem ſtrzeżemy ſię tego/ ábyſmy nikomu/ naymnieyſzey przycżyny/ y zgorſzenia/ złymi ſpráwámi nie podawáli NiemObr 151; ReszPrz 91, 95; ActReg 140; SkarKazSej 701a; [Bo ysse namalszi czass nyemozeczie czucz ssemna. SprChęd 40].

W połączeniu z partykułami [w tym: i (9), by (1), aby (1)] (11): LibLeg 10/153v; że niemaſz żádnyi przyczyny/ przecz by i on aby námniéiſzą ſkierką ſerdecznyi wiary/ nie mogł śię ku panu nawrocic MurzHist I3; BibRadz *6; GórnDworz V8; RejPos 228, 329v; RejZwierc 261v; BudBib b3v; Strum O4; Ieſliż tedy y rzeczy namnieyſzey nie przemożećie [Si ergo neque quod minimum est potestis]/ czemuż ſię o inne fráſuiećie? WujNT Luc 12/26; CiekPotr 53.

Połączenia: »jaki najmniejszy« (1): Y hnet zá kilká dni/ thák ſie oná miłość rozgłośi/ iż nie będzie mogł áni on/ áni oná ſtąpić/ álbo iákiego naimnieyſzego znáku pokazáć/ áby tyſiącá ludzi ocży tego nie podſtrzegáły. GórnDworz Dd4.

»jeden najmniejszy« (1): áby ſie białeygłowie wſzeláką rzecżą záchował/ [...] nie obrażáiącz iey w iedney naymnieyſzey rzecży GórnDworz Cc6.

»żaden namniejszy« (3): LibLeg 10/153v; ActReg 144; K temu niechay będą przyśięgli/ á żadną namnieyſzą rzeczą niech nie diſponuią/ áni ſzáfuią VotSzl E.

V. W skostniałych wyrażeniach przyimkowych (190):
»bez, przez mała« (31 : 1) (32):
a. Prawie, niemal, blisko, trochę mniej; fere Modrz, Calep; paene, propemodum Calep, Cn; forte Calep; facile, ferme, parum abfuit (abest), prope Cn (30): Forte – Bez mała, z przigody, ſtrafunku. Calep 431a, 413a, b, 772a, [861]a.

W połączeniu z zaimkiem upowszechniającym lub jego semantycznym odpowiednikiem (10): bez máłá cáły dzyeń bitwá trwáłá. BielKron 412; ModrzBaz 24, 44, 48v, 64, 67, 123v; Wyśćie ſie bowiém ze wſzyſtkich bezmáłá narodów prawdźiwie w Rzeczypoſpolitéy wolnéy rodźili OrzJan 15, 50, 79.

W połączeniu z rzeczownikiem (2): Acz mé pieśni płácz bez máłá. KochSob 67; OrzJan 66.

W połączeniu z czasownikiem (4): Prot B3v; Iaćiem iuż był bez máłá zwątpił w láſce twoiéy KochPs 43; OrzJan 54. Cf Połączenie.

W połączeniu z przymiotnikiem porównawczym (2): SienLek 95; A był to człowiek we wſzyſtkim Pánſtwie tureckim drugim/ bezmáłá/ Solimanem OrzJan 36.

Połączenie: »bez mała ... nie« [z czasownikiem] (1): Ale Połowcy niebędąc tą porażką vſtráſzeni/ zebrawſzy woyſko nowe potáiemnie/ przyciągnąwſzy bez máłá Kijowá z Zamkiem nie vbiegli StryjKron 195.

α. W połączeniu z liczebnikiem: około, mniej lub więcej (7): boſmi go ſchvkaly po poliv bes mala trzi niedzielie. LibLeg 11/78; kośćioł [Salomonów] złupiono [...] przed národzeniem Kryſtuſowym przez máłá w ſześći ſet lat BielKron 265v, 170, 436; GrzepGeom M4v; WujJud 227; LatHar 510.
b. Nawet (2):

Połączenie: »a bez mała (i)« (2): Znaydzieſz tu ſłowa wielgopolſkie/ znaydźieſz Krakowſkie/ [...] á bez máła y Ruſkie. BudBib c; tedy wiela/ á bez máłá [fere] przednieyſzych powinnośći/ od oboygá ſtanu ludźi y Rzecżpoſpolita y Zbor potrzebuie. ModrzBaz 135v.

»po mału« = trochę, niewiele; słabo, delikatnie, lekko, z lekka; cicho, po cichu; chyłkiem, ostrożnie; po trosze, stopniowo; powoli, wolno, opieszale; lente, paulatim, sensim Calep, Cn; parce Mącz; pauxillatim Calep; clementer, ductim, ex commodo, minutatim, otiose, pedepressim, pedetentim, per otium, placide, remisse, suspenso gradu, taxim Cn (52): Liſzká widząc tę iey butę/ [...] Pomáłu ſie vśmiechnęłá BierEz H4v; OpecŻyw 174v; LibLeg 6/190v; KromRozm I M4v; RejWiz 65v, 126; A kolebká tám zá nim muśi po máłu ić RejFig Cc6; RejZwierz 27; Submissa voce aliquid dicere, Po máłu co mówić/ nie wyſokim głoſem. Mącz 227b, 227b, 320d, 365c; GórnDworz Ff7; RejZwierc 154; Y tak pomáłu práwie wſzyćiek dwor iego zárazili SkarŻyw 390, 391, 463, 501, 527, 589 (12); POmáłu pątniku mijay chceſzli iść ſpokoiem/ Kędy dotkliwy Hipponax w mśćiwym grobie ſwoiem KlonŻal C3v, C4; Calep 293b, 554a, 574b, 591b, [749]a (8); ábowiém miłość roſtárgniona ná wiele częśći/ nie ieſt ták mocna/ iáko ſpólna/ á ſpoiona: á kto kogo pomáłu miłuie/ tego téż pomáłu miłuią. KochCn B4; KochFrag 52; OrzJan 35; SkarKaz 45b [2 r.]; SkarKazSej 681b; Pomáłu tedy do ſzcżęśćia przyſtępuy/ A ſzukáiąc go z gránic nie wyſtępuy. Wſzák powiedáią/ iż kto napomáley. Ten zaydźie dáley. KlonFlis E2.

W przeciwstawieniach: »zaraz (2), barzo, gęsto, z prędka, zupełnie ... po mału« (4): FalZioł V 12v; Iſz ieſt niebeśpiecżeńſtwo duſzne od tego/ ktory [...] y ſrogośćią odſtráſzyć od wiáry może: ácż nie záráz/ ále pomáłu ſię wkradáiąc SkarŻyw 153; iſz nie tylko ſrogośćią y bićiem / ále ludzkośćią [...] ku dobremu wiedzeni być pomáłu á nie zprętká máią. SkarŻyw 334; SkarKaz 484b.

W charakterystycznych połączeniach: po mału bić, chłystać, (od)chodzić (2), dotknąć, dotykać się, dufać, dybać, gryźć, ić (pość) (3), jechać, leźć, łajać, mijać, miłować (2), mowić (mowiący) (2), niszczeć, odkrywać, oduczać się, podawać, podnieść, postępować, powiedzieć, przybywać, przypatrzyć się, przystępować, rość, rzec (2), spuścić się, szeptać, tańcować, uśmiechnąć się, walić się, wiedzony, wkradać się, wykorzenić, wyskrobany, zjawiać się, zwątlić.

Szeregi: »po mału i cicho« (1): Obrepo – Pomału y czicho liezę. Calep 715b.

»po mału a leniwo« (1): Komuciem barzo á geſto żyła bije/ tam krew á kolera panuie. Ale komu pomału á leniwo/ z flegmy á z Melankoliey. FalZioł V 12v.

»po mału i łaskawie« (1): Z duchownych/ wiele złych obycżáiow pomáłu y łáſkáwie wykorzenił. SkarŻyw 412.

»po mału, (i) po trosze« [szyk 1 : 1] (2): Calep 764a; V nas v ludźi rozumienie nie wſzytko ieſt záraz áni zupełnie: ále pomáłu go y po troſze przybywa SkarKaz 484b.

»nie po mału« = bardzo, mocno, usilnie, w dużym stopniu, w wielkiej części; non minime Mącz, Vulg, Cn; nimis, satis, valde Vulg; mirabiliter, mirifice Mącz; magna ex parte, multum, non mediocriter Modrz; immodice JanStat; non minimum Cn (97):

W połączeniu z czasownikiem (77): RejPs 103v; KromRozm II qv; GliczKsiąż B, G7v, Hv, K, L7, N; Leop Dan 6/14, Matth 26/22; KwiatKsiąż H2, I3, M2, M3v; Aegre est istud animo meo, Niepomału mi tego żal/ bárzo mie to ſmući. Mącz 4a, 223d, 250a, 341b; GórnDworz Cc6; GrzegŚm 15; HistLan A3, C; WujJud A7v, 186; RejPosWstaw [414], 44; Záś wierni zá ták prętką obronę/ y zá tak możnego obrońcę Páná Bogá nie pomáłu á ſłuſznie wyſławiali. BudBibKaw A2v; CzechRozm 145, 218; PaprPan Ff4v; KarnNap ktv; Wierzmi bym śię niegniewał/ niepomáłu bych ćię teraz bił [O quam te ... caederem] ModrzBaz 7v; ácżćiby więcey koſztowáło murowánie/ ále ſam pożytek niepomáłuby [multis nominibus] koſztu wielkość nágrodźił ModrzBaz 35v, 19, 59v, 92v, 98, 102v (10); Oczko 1v, 32; Trafiło ſię iſz ſam teſz záchorzał niepomału SkarŻyw 334, 31, 538; CzechEp 86, 107; CzechEpPOrz *3v; ReszList 159, 188; WerGośc 209, 210, 265; KochTarn 75; PRzez pochlébſtwá powiádam to wſzędy o tobie/ Ześ mię iśćie zniewolił niepomáłu ſobie PudłFr 52, 78; GórnRozm Kv; ActReg 53; Phil G4, N2; KochFrag 49 [2 r.]; OrzJan 62; WujNT 517 [2 r.]; SarnStat 283, 808, 819; GrabPospR L2v; SkarKaz )(4; CiekPotr 82; GosłCast 73; PaxLiz B4; ZbylPrzyg B3v. Cf W połączeniu z prefiksalnym czasownikiem intensywnym.

W połączeniu z prefiksalnym czasownikiem intensywnym [z przedrostkiem roz-] (2): Iáko też záś Antyochus Krol roziádſſy ſie nie pomáłu dał wypráwę Liſiaſſowi/ áby ná lud Zydowſki walcżył Leop 1.Mach 3 arg, Ps 106/38.

W połączeniu z przymiotnikiem (11): Leop 1.Reg 11/15; LeovPrzep E3v; zda mi ſię żeby było niepomáłu pożytecżne [haud scio an non multum prodesse] rozdánie vrzędow/ iákie był Moiżeſz/ zá rádą Iethronową/ vcżynił. ModrzBaz 83, 130v; ModrzBazBud ¶6v; KochOdpr B4v; SkarŻyw 411; PudłFr 67; GórnRozm B4, G3. Cf W połączeniu z comp przymiotnika.

W połączeniu z comp przymiotnika = dużo (1): niepomáłu go ſłábſzym vczynić mogą Oczko 13v.

W połączeniu z imiesłowem przymiotnikowym (9): Leop Ier 50/12; RejPosWstaw 42; BudNT Kk5v; ModrzBaz 97; Cżym niepomáłu obruſzony krol/ ſpytał go SkarŻyw 304; ReszPrz 3; ActReg 41, 54; WujNT Act 20/12.

W charakterystycznych połączeniach: nie po mału bawić, bić, (po-, z)błądzić (3), w brew dać, być na pomocy, chłościć, (po)cieszyć się (pocieszon) (7), ciężki, dręczyć, dziękować, dziwować się, (za)frasować się, (ufrasowany) (4), gnieść, (za)gniewać się (2), godzić się, gorący, grzeszyć (2), kochać się, mylić się, naganiać, naginać się, nagrodzić, obrazić się (obrażać) (2), oszukać, piękny, pobierać, pobudzić się (wzbudzać) (2), podać się, podpierać, pofałszowany, popchnąć, pożądać, pożyteczny (2), pracować się, przymnożyć się, ratować, rość, rozjeść się, rozpłodzić się, roztargniony, rozumieć, (ob-, wz)ruszyć (obruszony, naruszony) (5), słabszy, służyć, starać się, strzec się, (prze)szkodzić (szkodliwy) (4), tesknić, trwożyć (zatrwożony) (2), usiłować, ważyć, wątlić, weselić się (wesoł) (2), wezbrać, (po)winien (2), wykroczyć (2), wystawiać, wytrzeć się, zaboleć, zachorzeć, zamoc się, zawstydać się, zelżony, zły, znaczyć się, zniewolić, zwojować, żałować (żal) (3).

Szereg: »nie po mału, (i) barzo« [szyk 1 : 1] (2): Mącz 341b; bárzochmy w tym y nie pomáłu wykrocżyli przećiwko temu roſkazániu Páńſkiemu WerGośc 210.
»za małem« = omal (1):

Połączenie: »za małem ... nie« (1): Tam Arſenius one iego popráwy pokazał y przewiodł/ ze zá máłem Hoſpodin więzieniem oney ſwey dumy nieprzypłáćił. BudNT przedm b7v.

»na male« = niewiele (1): poczet dniow mych ktore znaſz ſam/ niech ich nieutracam/ aczkolwiek ich ieſt na male/ dai [= niech] ie ſtrawie k twey tććy chwale. SeklPieś 20.
»o male« = niewiele, mało co (2): Bocz wemnię mego zdrowia/ iuż barżo o male. RejJóz B6; FIgowe drzewo piękne/ wyſoko ná ſkále/ Málowáli/ á iágod iuż ná nim o mále. RejZwierz 116v.
»w male« = trochę, niewiele, w małym stopniu, skromnie; in paucis Vulg; modice, paululum Mącz (5): Vcż ſie dzis w male cirpietz/ abys tedy od cięzſſych mogl ſie wybawitz. OpecŻyw [192]v; Paululum oppido inter se differunt, Máłą róznicę miedzy ſobą máyą. Albo bárzo w mále ſie nie zgadzáyą. Mącz 266b, 173b [2 r.].

W przeciwstawieniu: »w male ... w wielu« (1): Wmále byli trapieni/ ále w wielu dobrze będą ſpráwieni Leop Sap 3/5.

VI. Zestawienia w funkcji nazw specjalnych (87):
»liczba mała« = liczba pojedyncza [szyk 7 : 1] (8): A ten Elohim ćielec przy máłey y wielkiey licżbie ſtoi. CzechRozm 17v, 17, 17v [3 r.], *3; CzechEp 154, 301.
a. bot. (78):
»mała (a. mniejsza) babka« = Plantago lanceolata L. (Rost); babka lancetowata, roślina z rodziny babkowatych (Plantaginaceae); plantago minor Mącz [szyk 2 : 1] (3): Też ſok babcżany/ małey babki/ z miodem pitym dany dwiema gogodzinami [!] przed quartaną ciepło wypić/ dziwną á niepoſpolithą ma mocz naprzeciw quartanie. FalZioł V 89v, I 14b; Mącz 303a.

»biedrzeniec mniejszy« = Pimpinella saxifraga L. (Rost); biedrzeniec (mniejszy), roślina z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) (1): Warz koſmacżek z biedrzeńczem (niebędzieſzli miał mnieyſzego tedy ſtym poſpolitym, wſzytko dobrze) FalZioł I 113d.

»celidonija mniejsza« = Ficaria ranunculoides Moench. (Rost); jaskier, roślina z rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae) (1): CZelidonia ieſt ciepła y ſucha w cżwartym ſłopniu/ á ieſt dwoiaka więcſza y mnieyſza FalZioł I 30a.

»centurzyja mniejsza« = Erythraea centaurium L. (Rost); centuria, roślina z rodziny goryczkowatych (Gentianaceae) (3): Centaurea. Czenturzija Fieberkrawt. [...] ieſth dwoiaka, iedna więcſza druga mnieyſza FalZioł I 24c, I 24d, V 85v.

»grzybienie mniejsze« = Nuphar luteum Sibth. et Sm. (Rost); grążel, roślina z rodziny grzybieniowatych (Nympheaceae); bardara minor, bechion, farfara, tussilago, ungula caballi Cn (1): Vngula caballina. Końſkie kopyto. [...] TO ziele roſcie na mokhrych mieſthczach [...]/ kwiat ma żołti, piękny, iaſny [...]/ W przyrodzeniu mało nieieſt podobny grzybieniu/ theż ie lekarze zową grzybienie mnieyſze. FalZioł I 154a.

»mały jaskier« = Chelidonium maius L. (Rost); jaskółcze ziele, roślina z rodziny makowatych (Papaveraceae) (1): Chelidonia – Złotnik, celidonia, iaskołcze ziele. Mały iaskier. Calep 188a.

»kardamomum mniejsze« = prawdopodobnie jeden z gatunków rodzaju Elettaria (może Elettaria cardamomum White et Maton, kardamon malabarski) z rodziny imbirowatych (Zingiberaceae) lub Carum carvi L., kminek zwyczajny, roślina z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) (2): CArdamomum ieſt naſienie z iednego drzewa Ieſt ciepłe y ſuche w wtorym ſtopniu/ ieſth dwoiakie więtſze y mnieyſze/ więtſze ieſt domowe/ á mnieyſze ieſt leſne/ á to ieſt rzecżone polny kmin FalZioł III 7a.

»kokorzyk mniejszy« = Arum italicum Mill. (Rost); roślina z rodziny obrazkowatych (Araceae) (3): Kokorzyk. Poniemieczku Bruch wurtz. [...] TO ziele ielt dwoiakie, iedno mnieyſze á drugie więczſze FalZioł I 65d, I 65d, 66a.

»konik mniejszy« = Trifolium pratense L. (Rost); koniczyna łąkowa (czerwona), roślina z rodziny motylkowatych (Papilionaceae) (2): Też Konik więtſzy y mnieyſzi bolenie moſzen y macice vſmierza FalZioł I 147d, I 147c.

»marzana mniejsza« = Rubia peregrina L. (Rost); bylina z rodziny marzanowatych (Rubiaceae) (2): ieſth dwoiakha Marzana/ iedna ieſth domowa á druga polna/ albo iedna więcſza á druga mniejſza FalZioł I 121a, I 121a.

»mlecz mniejszy« = Sonchus oleraceus L. (Rost); mlecz zwyczajny, roślina z rodziny złożonych (Compositae) (1): [Ze spisu rzeczy:] Mlécz wyſoki/ 1. 202 b. f. 2. mnieyſzy/ 223 b. f. I. SienLek Xxx3.

»mały (a. mniejszy) niedośpiałek« = Stellaria media Vill. (Rost); niedośpiałek, roślina z rodziny goździkowatych (Carophylaceae) [szyk 1 : 1] (2): THo ziele Niedſpiałek [!] ieſth dwoiakhie iedno więthſze á drugie ieſth mnieyſze FalZioł I 88d, I 89a.

»mała (a. mniejsza) ożanka« = Gallium mollugo L. (Rost); przytulia pospolita, roślina z rodziny marzanowatych (Rubiaceae); trissago Calep [szyk 7 : 5] (12): OZanka mała/ kthora ſię Z groeczkiego ięzyka wykłada mała ſoſnka albo choia ábowiem woniey zeſt [!] to ziele ſoſnowey FalZioł I 36d, [+3]b, I 36d [2 r.], 37a [2 r.], b [2 r.], c, 37 żp, 141c; Calep 1088a.

»paproć mała (a. mniejsza)« = żeńska odmiana paproci (2): Páproć mała/ Filix foemina, Klein farenkraut. SienLek 209v, Xxx3.

»płesznik mniejszy (a. namniejszy)« = prawdopodobnie Inula graveolens Desf.; roślina z rodziny złożonych (Compositae) (5): PLeſznik [...] Więcżſzy y namnieyſzy ſą ſobie podobni w liſciu y w kwieciu FalZioł I 114c, I 114c [3 r.], d.

»mniejsza pokrzywa« = Urtica urens L. (Rost); żegawka, roślina z rodziny pokrzywowatych (Urticaceae) (1): Potym ią [wodę z glist] wyymi á wezmi k temu wodki z mnieyſzey pokrzywy FalZioł V 117.

»polej mniejszy« = Mentha pulegium L. (Rost); mięta polej, roślina z rodziny wargowych (Labiatae) (1): [Ze spisu rzeczy:] Poléy mnieyſzy SienLek Xxx3.

»powoj mały« = Convolvulus arvensis L. (Rost); powój polny, roślina z rodziny powojowatych (Convolvulaceae); amorgine, astericum, melampelos Calep (5): Powoy máły/ Helxine, Ciſſampelos, Windtglocken. SienLek 213, Xxx3v; Calep 63a, 107a, 648b.

»mniejszy rojownik« = Sedum acre L. (Rost); rozchodnik ostry, roślina z rodziny gruboszowatych (Crassulaceae) [szyk 1 : 1] (2): Mnieyſzy roiownik roſcie poſpolicie na murzech albo na ſkałach FalZioł I 130d, I 130c.

»romanek mały« = Tithymalus Esula Hill. (Rost); roślina z rodziny wilczomleczowatych (Euphorbiaceae) (2): Romanek máły/ Helioſcopius, Tithymuli genus, Somen wendende Wolffsmilich. SienLek 241v, Xxx3v.

»rozchodnik mały« = Sedum acre L. (Rost); rozchodnik ostry, roślina z rodziny gruboszowatych (Crassulaceae) (1): [Ze spisu rzeczy:] Rozchodnik máły SienLek Xxx3v.

»rzepa mała« = Brassica rapa L. (Rost); kapusta polna, rzepa, roślina z rodziny krzyżowych (Cruciferae) (1): Druga rzepa ieſt mała kthorą zową rapula ta cżyni wiatry FalZioł I 120b.

»skoczek mniejszy« = Tithymalus Lathyris Hill. (Rost); roślina z rodziny wilczomleczowatych (Euphorbiaceae) [szyk 4 : 1] (5): Skoczek mnieyſzi połacinie Cathapucia minor FalZioł I 62b, I 62b, d [2 r.], V 104v.

»sosnka mniejsza (a. mała)« = Tithymalus Cyparissa Lam. (Rost); roślina z rodziny wilczomleczowatych (Euphorbiaceae) [szyk 6 : 1] (7): Eſula minor. ſoſnka mnieyſza. FalZioł [+3]c, I 31a, 36d, 42a, 42 żp, V 106v; SienLek 218v.

»mały (a. mniejszy) ślaz« = Malva rotundifolia L. (Rost); ślaz drobnokwiatowy, roślina z rodziny ślazowatych (Malvaceae) [szyk 4 : 3] (7): FalZioł V 98v; weźmi noſtrzku/ śiemieniá lniánego/ koźiorożcu/ ślazu máłego/ ſtłucz tho á warz w wodźie z ſádłem SienLek 117, 81v, 113, 129, 221v, Xxx3v.

»wężownik mniejszy« = Arum italicum Mill. (Rost); roślina z rodziny obrazkowatych (Araceae) (1): vężownik ieſt duoiaki/ ieden więtſzy á drugi mnieyſzy FalZioł I 126b.

»żołty podrożnik mały« = Chondrilla iuncea L.; chondrilla sztywna, roślina z rodziny złożonych (Compositae) (1): Zołty podrożnik máły/ Hieracium minus: Habichtkraut klein. SienLek 249.

»żywokost mniejszy« = Prunella vulgaris L. (Rost); głowienka pospolita, roślina z rodziny wargowych (Labiatae) [szyk 2 : 1] (3): ZYwokoſt mnieiſzi ma mocz ocieraiączą FalZioł I 38a, I 38b, 113d.

b. zool. (1):
»sowka mała« = Strix aluco; puszczyk, ptak z rodziny sów (Strigidae) (1): Ulula, Sowá puſzczyk też zową niektorzy Sówka/ máła. Mącz 501d.
VII. n-loc (149):
a. Miejscowości (40):

»Małe« (3):

Zestawienie w funkcji n-pers (3): Woyćiech z Máłégo Lęczycki SarnStat 380, 383, 996.

Zestawienia: »Mniejsza Dąbrowka« (1): Iako my tho wyemy ysch slyachethny Yabram schyn nyegdy mycolayow zigmunthow szmnyeyschey dambrowky nyeszbil. ZapWar 1526 nr 2343.

»Dybra Mała« (1): Dybrá álbo Dobrá/ máła y wielga/ kthore był Turek iego oycu wydárł/ poddáli ſie Skánderbegowi BielKron 244.

»Mały, Mniejszy Męci(e)rzysz« [szyk 5 : 1] (4 : 2): yakom ya nyeukrath konya stanyey czyschawego na ymyenyv chrzanowye gynaczey mnyeyschem maczyerzyschu ZapWar 1537 nr 2573, 1512 nr 2105, 1521 nr 2272, 2273, 1530 nr 2397 [2 r.].

»Nowogrod Mały« = Niżni Nowgorod (1): Okká rzeká [...] Potym do Wolgi niżey Nowogrodá máłego w pada. BielKron 431.

»Mała Oleśnica« (1): Item zeznal yſch wye o them pewnye ze yeronym Zeliſlawſky bywa y przechowyvanye myewa v ſchpigla kthori myąſzka myedzi mala olyeſznycza a myedzy Namiloſlowem LibMal 1546/121v.

»Mała Opacz« [szyk 1 : 1] (2): yakom ya nyenyaszethl nyagymyenye yanya dzerszkowycz zopaczy myaley ZapWar 1513 nr 2126, 1513 nr 2126.

»Małe Parzniewo« (1): Iako ya tho vyem ysche szlyachathny Nykolay zmalego parznyewa poczesnye zywye vsyemy mazovyeczkyey ZapWar 1522 nr 2269.

»Mniejsze Pielaszkowo« (1): yakom ya nyesbyl robothnego Iakvba paluch kmyeczya Swyathszego pyelaszkowa Slachethnego maczyeya Smnyeyshego pyelaszkowa ZapWar 1529 nr 2353.

»Małe Podlesie« (15): Sliachetny Matis Ćieszyca. żądal ieſt od nas piſania proteſtaciey, ktorą vcżynil w Malym Podlieſiu ZapKościer 1580/15v, 1580/12v, 13v, 15, 16, 1583/39 [2 r.] (15).

»Pogroszewo Mniejsze« (1): yakom szya ya vgednal przesgednącze slyachethne sczepana Swythkow y thesz dzyerska spogroszewa mnyeyszego Slyachethnym mychalem zrokythk oposząk y owyprawa ZapWar b.r. nr 2117.

»Małe Rybie« (1): Iako oczecz moy phalk zadzyerszal pothla lystu xanszanczego vysze trzech lath wpokogyuu namalem Rybyu ZapWar 1508 nr 2040.

»Mały Staban« (1): y z piąćią wśi/ któré do miáſteczká y powiátu Molhowſen należáły: to ieſt/ wielki Stában/ máły Stában/ Schonemor/ Pomerendorff/ y Wolffdre. SarnStat 1090.

»Mniejsze, Małe Tarchomino« [szyk 3 : 1] (3 : 1): yako ya nyeporąl y nyeposzyąl gwąlthem na czaszczy dorothyey zythem na malem tharchomynye ZapWar 1511 nr 2098, 1542 nr 2504 [3 r.].

»Małe Wierzuchowo« (1): yako yą tho vyem ysz szlyachethny woyczyech zmalego vyerzuchowa nyezbyl szlyachethnego vawrzyncza ząlyesznego szregul. ZapWar 1513 nr 2094.

b. Krainy (106):
Zestawienia: »Armenija Mała« = starożytna kraina położona między Kapadocją, Armenią właściwą i Morzem Czarnym (1): Przy nim [królestwie Kolchis] Iberya/ Albánia/ Báktrianá/ Zogdyaná/ Armenia wielka y máła. BielKron 269v.

»Mniejsza, Mała Azyja« = Asia Minor Miech, Mącz [szyk 17 : 17] (18 : 16): Amazones [...] Aſią mnieyſzą poſiadły y miaſto wielkie Epheſum założiły j zbudowały MiechGlab 36, 65; BibRadz I 74d marg; MItylená w Azyey máłey miáſto ná wyſpie morſkim Egeo/ cżáſu Moiżeſzá záłożone było BielKron 27, 112, 116v, 123v [2 r.], 178v, 240v (17); Bithinia, Kráyiná mnieyſzey Aſiey pográniczna Gálláciey/ Miſiey y Páflágoniey. Mącz 25c, 37a, 38d, 53d, 201d, 298c, 312b, 466b; BielSpr 60; StryjKron 11, 16; WujNT 510, 666, 693.

»Mały Eipt« = nie istniejąca kraina, rzekomo ojczyzna Cyganów [szyk 1 : 1] (2): Powiádáią [Cyganie] theż v nas/ iż im Thurcy żámknęli drogę do ich kráiny/ to ieſt do máłego Egiptu BielKron 262, 262.

»Fryija Mała« (1): Potym [Aleksander] Gordyn wzyął/ ktory leży miedzy Frygią máłą y wielką BielKron 124.

»Indyja Mała, Mniejsza« = Indie Przedgangesowe [szyk 4 : 1] (4 : 1): FalZioł III 2d; Indya [...] ieſt máła y wielka [...]/ ktorą Gánges rzeká wielka rozdziela/ wielka Indya kthora ieſt zá rzeką ku wſchodu ſłońcá/ á co ku zachodu tho máła. BielKron 268v, 144, 267v.

»Misyja Mała« = prowincja rzymska Moesia Superior (3): BielKron 170v, 338v; [Serbowie] ktorzy tę Ziemię opánowáli/ gdźie byłá przedtym Miſſia máła/ dźiś Serbią zowią álbo Seruią/ Bulgarowie gdzie przedtym Miſſia wielka StryjKron 100.

»Mała, Mniejsza Polska« = Małopolska; Minor Polonia Miech, Modrz, JanStat; Cracovia JanStat (57 : 3): MiechGlab 10; Diar 92 [2 r.], 94 [2 r.]; Vſtáwiliſmy/ iż gdyby był kto pozwan przed nas z Wielkiey Polſki/ á mybychmy byli ná ten czás w máłey Polſzcze: tákiemu ma być Rok przełożon od położenia Pozwu zá cztery niedzyele. UstPraw Av, Av; OrzRozm T3v [2 r.]; BielKron 361v, 364v, 365v, 384v, 392 (11); LeovPrzep E2v, Gv; GrzepGeom I2v; ModrzBaz 123v; StryjKron 477; PaprUp A4v, E4v; GostGospSieb +4; SarnStat *7v, 51, 56, 88 [2 r.], 102 (29); VotSzl Cv, D4v; SkarKazSej 703a.

c. Dzielnica miasta (2):
Zestawienie: »Mała Strona« = Malá Strana w Pradze (2): Thowarziſchili ſtemtho ſzwythalſkym opoczka woyczyech, [...] Waczlaw syn Iana szwytawskiego spragy kthori myąſchka na maley stronye LibMal 1545/99, 1550/154v.
d. Wyspa (1):
Zestawienie: »Żoława Mała« (1): Gdańſkie mieſzcżány dárowano tym co pierwey dawáli/ to ieſt/ ſiedḿ ſet grzywien z mieyſkiego dochodu/ y wſzytki młyny mieyſkie z wyſpy z Zołáwą máłą y ze wśiámi ktore ná nich ſą BielKron 391v.
VIII. Zestawienia w funkcji n-pers (33):
»Mały Karzeł« [szyk 1 : 1] (2): Zoſtáwił po ſobie ſyná Ládziſłáwá á Márią dziewkę/ ktora byłá zá máłym Kárłem. BielKron 302v, 302v.

»(święty) Jakub Mniejszy, Mały« = Iacobus Minor Vulg (25 : 1): OpecŻyw 176v; WróbŻołt X2v; MurzNT 151; BielKron 137, 139v, 144v, 145 [2 r.], 148v; áby ono piſmo wyłożyć mogli/ gdzie ſię Apoſtoł Iákub mnieyſzy/ zowie brátem Páná náſzego SkarŻyw 242, 242 [2 r.]; LatHar +6v, 227, 245, 428, 430, 714; WujNT Mar 15/40, s. 227 [2 r.], 510, 511, 515, 784 marg, 832.

»Jozef Mniejszy« (1); Iozeph mnieyſzy L. ten miał dobre záchowánie s Ptolomeuſem Ewergetem/ Arſeſem go miánuie Euzebius. BielKron 118.

»Piotrek Mały« (1): dal Lithwynowy kthori na wozye them lyezall, pyotrek mali yeden theſſ ſthowarziſthwa thego szyekyerka wglową obuchem thak aſch vczyekl LibMal 1547/129v.

»Teodozyjus Mniejszy« (3): THeodozyus mnieyſzy ſyn Arkádyuſow Ceſarz/ pánował w Konſtántynopolu lat XLV BielKron 159v; SkarKazSej 680v [2 r.].

IX. Zestawienia w funkcji n-ethn (3):
»Ormianie Mali« (1): bes wątpienia wieleby ich przyſtáło do náſzych odſtąpiwſzy Turkow/ Iáko Bulgárowie/ Boſnowie/ y wſzyſcy Słowacy/ takież Ormiánie obyi wieldzy y máli/ y wiele inych Kráin/ ták w Natoliey iáko w Europie. BielSpr 58v.

»Mali Polanie (a. Polacy)« = Małopolanie; Poloni Minores Miech [szyk 1 : 1] (2): MiechGlab 52; Po śmierći cnotliwego páná Henryká zábitego od Tátar/ wybráli ſobie máli Polacy zá páná ſyná iego Boleſłáwá łyſego BielKron 361.

X. Zestawienia w funkcji n-pr (4):
»Mniejsze Kolleijum« = Collegium Minus [szyk 1 : 1] (2): Dan w Krakowie z Collegium Mnieyſzego 12. dnia Cżyrwcza. Od bożego narodzenia roku 1539. WróbŻołtGlab A5v, A4.

astron. »Mniejszy Miedźwiadek (a. Niedźwiedź)« = gwiazdozbiór Mała Niedźwiedzica; Cynosura Mącz, Calep; Minor Ursa Mącz [szyk 1 : 1] (2): Cynosura, Canis cauda interpretatur, quae et minor ursa dicitur Gwiazdá niebieska/ którą mnieyſzym miedzwiatkiem zową Mącz 76c; Calep 284a.

*** Bez wystarczającego kontekstu (36): Exiguus, Máły. Mącz 110d; Micros, Latine parvus, Máły. Mącz 220d, 222d [2 r.], 228a, 282b [3 r.], 295a, 332c (13); Calag 309a; Exilis ‒ Mały, podły. Calep 389a, 389a, 476b, 668a, 759b [3 r.], 778b (15).

W przekładach łacińskich dem. rzeczowników wieloznacznych (2): Conclusiuncula – Małe zawarczię. Calep 233b; Vindemiola – Małe winna zbieranię. Calep 1125a.

W przeciwstawieniu: »mały ... wielki« (2): Mącz 310b; Extenuo – Z wielkiei rzeczi mała czinię, poniząm, zmnieiſząm. Calep 397a.

Szereg: »albo wielki, albo mały« (1): Hyperbole, Latine superlatio vel superiectio, Przeyęcie/ przewżżęcie [!] gdy przeymuyemy rzecz słowy nád miárę y nád podobieńſtwo/ to yeſt/ álbo názbyt wielka álbo ńázbyt [!] máła. Mącz 160d.
a. W funkcji rzeczownika (2):

W przeciwstawieniu: »mniejszy ... więtszy« (1): Aquilam cornix provocat, Proverb. Mnieyſzi ſie ná więtſzego miece. Mącz 13c.

α. Coś małego [w odmianie niezłożonej] (1):

W przeciwstawieniu: »mało ... wiele« (1): W nádzieię wiela máłá nie opuſzcżay. BierEz H3.

[ [Cf MIĄŻSZY znacz. 4.c. GlabGad E3v].

Cf MAŁONOGI, MAŁOOCZKI, MAŁOOKI, [MAŁOWIAREK], MAŁOWIERNY, NIEMAL, NIEMAŁY, PRZYMNIEJSZY, PRZYMNIEJSZYM

RS