[zaloguj się]
[pdf]

MIĄŻSZY (225) ai i sb m

ai (224), sb m (1) [w funkcji n-pers].

miąższy (165), miąszy (60); miąższy BierEz, BartBydg, GlabGad (55), HistAl (2), DiarDop, KrowObr (2), RejWiz, KwiatKsiąż, SienLek (11), GrzepGeom (4), RejZwierc, BielSpr (2), BudBib, Strum (19), ModrzBaz, Oczko (2), SkarŻyw, GrabowSet; miąszy March1 (7), OpecŻyw, PatKaz III, Murm (3), Mymer1, March2, March3 (6), RejKup (3), Calag; miąższy : miąszy FalZioł (39 : 2), BielKron (4 : 2), Mącz (2 : 14), Calep (7 : 7), GostGosp (5 : 2), JanNKar (1 : 9).

miąższy: -ſſz-, -ssz- (71), -ſzſz-, -ſſſz-, -ſzſſ- (48), -żſz-, -ższ- (15), -zſz- (12). W comp -ſzſz-, -ſzſſ- (9), -ſſz- (6), -żſz- (3).

comp i sup (18 +1) (nå)mięższy (19).

Fleksja

sg m N miąższy (48). ◊ G miąższégo (7); -égo (3) Oczko, JanNKar (2), -ego (1) Strum, -(e)go (3). ◊ D miąższému, mięższému (3); -ému (1), -emu (1) Strum (1 : 1), -(e)mu (1). ◊ A miąższy, mięższy (22). ◊ I miąższym (5). ◊ L miąższym (3). ◊ f N miąższå, mięższå (12), miąższ(a), mięższ(a) (21). ◊ G miąższéj (8); -éj (1), -(e)j (7). ◊ A miąższą (4). ◊ I miąższą (1). ◊ L miąższ(e)j (1). ◊ n N miąższé, mięższé, nåmięższé (17); -é (2), -(e) (15). ◊ G miąższégo (6); -égo (2), -(e)go (4). ◊ A miąższé (8); -é (1), -e (1) Strum (1 : 1), -(e) (6). ◊ I miąższym (1). ◊ L miąższym (1).◊ pl N subst miąższé, mięższé (28); -é (1), -(e) (27). ◊ G miąższych (8). ◊ A m pers miąsz(e) (1). subst miąższé, mięższé (17); -é (2), -(e) (15). ◊ I m miąższymi (1). ◊ L miąższych (1). ◊ sg n a. pl A subst miąższ(e) (1).

Składnia comp: mięższy niż(li) co (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Trójwymiarowy, posiadający trzeci wymiar (6): Corpus záśię przewyżſza Superficiem w tym/ że ieſt miążſzé. GrzepGeom Cv, N2v.

W połączeniach szeregowych (2): Iákom ia ieſt długi/ miąſſſzy/ ćięſſki y wąſki: ták teſz Bog ieſt długi/ miąſſſzy/ ćieſſki/ y wąſki KrowObr 115.

Szeregi: »i długi, i szeroki, i miąższy« (1): Corpus tedy ma thy trzy rzeczy/ że ieſt y długié/ y ſzérokié/ y miążſzé. GrzepGeom Cv.

»miąższy albo hruby« (1): Ná ten czás tedy iákom rzekł/ o rzeczách miążſzych álbo hrubych/ iákoby miáły być mierzány/ piſáć niechcę: ále przyſtąpię do tego/ iáko Wyſokość/ albo Dálekość/ álbo Głębokość iáka ma być zmierzóná. GrzepGeom N3.

2. Gruby, szeroki; crassus Murm, Mącz, Cn (166):
A. W ujęciu trójwymiarowym: szeroki w przekroju (156):
a. Posiadający pewną określoną (małą lub wielką) grubość (13):

W połączeniu z określeniem wymiarów (6): á vcżyń z teytho maſſy piłuły, iako laſkowy orzech miąſſze FalZioł V 24; BielSpr 74; Strum H2v [2 r.], N4; nádſzedłem ſłupá/ o trzy łokćie wkrąg miążſzégo/ odźiemek ták ſkámięniáły/ że [...] Oczko 8v.

Wyrażenia »mią(ż)szy jako(by na) palec« = dactylis Calep (6): pokrzyk pręth puſzcża [...]/ miąſzſzy iako palecz FalZioł I 87c, I I40c, 145a, V 33, 38v; Calep 286a.
Szereg: »długi i miąższy« [szyk 2 : 1] (3): Też wezmi knot z bawełny/ miązſzy y długi iako palecz/ á macżaiącz y w rucianym ſoku, [...] wpuſzcżay w żywot rodzączey. FalZioł V 33, V 38v; SienLek 61.
b. Posiadający znaczną grubość (143): OpecŻyw [155]; Charta emporetica, qua utuntur mercatores ad merces obtegendas, Fenſterpapyr/ wurtzenbrieff papyr. Krámárſki pápyer myąſſy. Murm 190; BartBydg 48; ſkora na ſamym drzewie [jaworze] ieſt miąſza FalZioł I 108b, I 37d, 69c, 106c, 109c, 111c (12); Cżemu włoſi na brodzie mięſſze bywaią niż indzie. GlabGad B; Zaſię podbrodek tępy á miąſſzi dawa znać dobrego proſtego GlabGad O7; Głozny albo koſtki miąſſze á wypukłe tak iż ſie barzo znog vkazuią, znamionuią cżłouieka mgłego GlabGad P6v, D2v, M7 [2 r.], O2v, O4v; Drugiego tedi dniá przyiecháli ku iedney rzece/ ná ktorey brzegoch pełno było trćiny bárzo miąſzſzey HistAl H4v; Varicosus, Któri miąſze náciekłe żyły ma Mącz 475d, 41d, 285d; SienLek 25v, 147; Y żelázo by namięſzſze gdy ſie vſtáwicżnie á cięſzko obráca/ pewnieby ſie rychło zrobiło RejZwierc 15v; Poczniſz od ſpodku s kóńcá kłáść/ wárſtę miąſzſzą/ ták wyſoką/ iáko łokieć wzwyż Strum H2v, G, Gv, G4v [2 r.], I4v, M4v; ták wiele żrze [rosomak]/ że mu ſię brzuch wyćiągnie y odmie iáko bęben/ á nálażſzy dwie drzewie miążſze [robustis]/ coby bliſko śiebie ſtały/ gwałtem ſię miedzy nie ćiśnie ModrzBaz 52; SkarŻyw 509; Calep 340b, 930b, 935a [3 r.]; GostGosp 48.

W połączeniach szeregowych (4): GlabGad M7v; Mącz 475d; Siáná w brogi iednákie kłáść: drobne z drobnym/ miążſze z miążſzym/ pogodne z pogodnym. GostGosp 18.

W przeciwstawieniach: »miąższy ... cienki (10), drobny (3), miękki (2)« (15): PatKaz III 119; OSet [...] Pręt ma na wierzchu miąſzſzy á ku kończowi cienki FalZioł I 147d, IV 35b, V 7v; cżemu zwierzęta miąſſzey ſierci (iako ieſt kon, lew albo wieprz) ſmielſze bywaią niżli miękkiey wełny, iako zaiąc albo owcza GlabGad A8, C8, H8v, P7v; SienLek 147; Strum G4v, [H] [2 r.]; Siáná áby nie mieſzał pogodnego z niepogodnym/ miążſzego z drobnym GostGosp 48, 104, 164.

W charakterystycznych połączeniach: brożyna miąższa(-y, -e), cyrkuł (5), deszczka, drzewo (4), gałąź, głowa (2), głozn, grobla (2), gwoźdź, kij, korzeń (korzenie) (4), kość (kostka) (2), krążek, lina, łuska, nasienie, obręcz, ogon, owoc, papi(e)r (2), piasek (4), piszczałka, podbrodek, powroz, pręt (3), rzecz, rzeszoto, siano (4), sierć, sklep, skora (4), tarcica, tr(z)cina (4), warsta, włos(y) (5), zęby (2), ziemia, żłob (2), żelazo, żyła (2).

Wyrażenie: »miąższy koniec« [szyk 7 : 1] (8): ieſli ſpodkiem chceſz złégo pozbyć/ muśiſz rożdżkę ku mięſzſzemu końcu ſkrobáć SienLek 157v; Strum G, G4v, [H] [2 r.], [H]v, H2v, M3v.
Szeregi: »miąższy, długi« [szyk 1 : 1] (2): Srzedni Płeſznik [...] pręth miąſzſzy ma długi FalZioł I 114d; BielKron 456.

»miąższy, (a) gruby« [szyk 3 : 2] (5): Cżaſem ſie też to przydawa z zębow ſpraczowania, á to gdy takowe owoce bywaią miąſſze á grube, á tak cżuią w ſobie trud nieiaki od grizienia GlabGad I5; Mącz 158c, 339b, 362d, 458a.

»miąższy, (a) mocny« [szyk 1 : 1] (2): I obawać się nam potrzeba, aby się nam to nie przydało, co nieobacznemu gospodarzowi się przydawa, ktory mając sklep mocny, miąższy, dopuści nań kapać, tak, że się po kęsu rysuje, aż wszytek razem upadnie. DiarDop 108; KwiatKsiąż M2v.

»miąższy i (a) szyroki« (2): Luſka iego [jesiotra] ieſt miąſſza y ſzyroka na grzbiecie, na bokoch drobniejſza. FalZioł IV 35b; GlabGad O2v. [Ponadto w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

»wielki i miąszy« (1): Radice multa crassaquae, Wielkiego korzenia y miąſzego. Mącz 236b.

»wysoki i miąższy« [szyk 2 : 1] (3): á ná brzegu było trzćiny pełno wyſokiey y barzo miąſzſzey HistAl M2v; Strum E, E2.

W przen (1): Ocżyść ſerce z ćięmnośći/ Ktore/ miązſza zaſłoná/ Tych świeckich obłudnośći/ Slepi GrabowSet O.
α. O ciele ludzi i zwierząt: tęgi, otyły, krępy; mięsisty, umięśniony; corpulentus, obesus Calep (51): Zoná też iego byłá málutka á bárzo miąſſa March1 A2, A2; BierEz A2; Murm 65; Kto ma wzroſt niſki á miąſſzy, to ieſt znamię cżłowieka zawiſnego GlabGad M4, D3v, D6, F3, M7, N8v, P6; March2 D4v; March3 T7 [2 r.]; Bo iuż ten Pop malowany Wylycyl wſytky balwany. Tluſte Mnichy/ myąſze Popy RejKup 13v; RejWiz 62; SienLek 186, 187v; Calep [712]b.

W połączeniach szeregowych (2): A wzroſt Márchołtow był krotki/ máły/ á miąſſy March1 A2 [idem] March3 T7.

W przeciwstawieniach: »cienki (2), suchy albo chudy ... miąższy« (3): GArdło białe choć miąſſze albo cienkie vkazuię [!] cżłowieka chełpliwego GlabGad O8; PLeci małe á ſuche albo chude cżłowieka też mgłego znamionuią [...]. Pleci zaſię ſzyrokie á miąſſze mocnego cżłowieka znamionuią GlabGad O8v, F3.

W charakterystycznych połączeniach: biodro miąższe(-y, -a), brzuch, członek (2), gardło (2), goleń (2), kolano, łyst (2), noga (2), nos (4), palec (3), piersi, pięta, plecy, ramię, ręka (3), szyja (3), ucho, udo, warga (2), wzrost (3).

[Zwrot: peryfr. »miąższym końcem sobie pomoc, wczas czynić« = wyprożni(a)ć się: thego wychwaláią/ co choćia nawięcey pił/ choćia inſſy opiwſſy ſie wcżás ſobie miąſſzym końcęm cżynią/ y gárdłem puſſcżáią/ on iednák pijącz ani ſobie wytchnął/ áni wſplunął [...]/ ani ſobie wráczánim ani miąſſzym końcęm pomogł. LorichKosz 118 (Linde).]
Szeregi: »miąższy a długi (a. podługowaty)« [szyk 2 : 1] (3): Nogi miąſſze á długie (mowię w ſtopie) znamionuią cżłowieka mocznego GlabGad P7, N8; BielKron 295.

»gruby a miąższy« (1): tám puſzcże wielkie w ktorych rozmáity źwierz łowią/ iáko ſą báwołowie/ leśne oſły ále dziwnego rodzáiu/ ieſt iáko Ieleń z rogámi wielkiemi/ koſmáty iáko Lew do połowice/ grube á miąſzſſe. BielKron 293v.

»krotki, (a) miąższy« [7 : 1] (8): March1 A2 [2 r.]; Głowa miąſſza á ſtroyna z miaſſzą á krotką ſzyią/ vkazuie cżłowieka dobrze bacżnego GlabGad M7; Ręka długa z palczami krotkimi á miąſſzimi, znamionuie głupiego GlabGad Pv, Pv, P2, P6v; March3 T7. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»miąższy a (to jest) (kościsty i) mięsisty« (2): [B]owiem by też nagłupſzy może to rozeznać iż [k]to ma miąſſze ramiona y barki, to ieſt koſciſte y mięſiſte, taki też muſi być mocny GlabGad P, P6.

»miąższy a szyroki« [szyk 1 : 1] (2): PIerſi miąſſze á ſzyrokie cżłowieka też mocznego/ ſmiałego znamionuią GlabGad P4, O8v. [Ponadto w połączeniu niewspółrzędnym lub różnych członach zdania złożonego 2 r.]

»tłusty, (a, albo) miąższy« [szyk 2 : 1] (3): gdyż zadek á biodra ſą tłuſte, przeto też vdy nieiako im ſą przyrownane, bowiem byłaby rzecż gruba gdyby cienki cżłonek noſił na ſobie tłuſty á miąſſzy. GlabGad F3; KArolus álbo Kárzeł/ rzecżony Kráſſus albo Groſſus/ to ieſt/ tłuſty álbo miąſzſzy/ ná Ceſárſtwo koronowan BielKron 172; Calep 262b. [Ponadto w różnych członach zdania zlożonego 3 r.].

»twardy a miąższy« (1): Ręka długa z palczami iey podobnymi, ieſtliże twarda będzie á miąſſza znamionuie cżłowieka na złe dowcipnego więcey niż ku dobremu GlabGad Pv. [Ponadto w różnych członach zdania zlożonego 1 r.].

»wielki a miąższy« (4): March1 A2; Vſzy wielkie á miąſſze, cżłowieka znamionuią ſmiałego GlabGad O7v, P7; March3 T7. [Ponadto w różnych członach zdania złożonego 1 r.].

W przen (1): to co ieſt namnieyſzego we mnie/ miężſze ieſt niż biodrá oycá mego [Minor digitus meus grossior est prae lumbis patris]. BudBib 2.Par 10/10.
αα. W funkcji rzeczownika (1): Do nieba barzo ſſyroko Ktęmu barzo ċziaſná ffortka Trzeba tam ċziąſnego brzuſchka Bo by miąſſy barzo pjſſnął Niżli by ſię przeſnię wcżiſnął RejKup r4v.
ββ. Opuchły, zapuchły (3): głowę miał wielką/ [...] oczy miąſſe á płynące March1 A2 [idem] March3 T7; Wołowiec nogę miążſzą á vłów [= wrzodów] pełnę máiąc/ kilko dni płókawſzy [w jaworowskiech wodach]/ á do zdrowia ią przywiódſzy/ náſzym ludźiam ták ſzczęſnie pokazał Oczko 12.
β. O pieniądzach (równoznaczne z wartością monety); grossus Murm, Mymer1 (3):
Zestawienie: »miąszy pieniądz« = grosz (2): Grossus nummus. eyn dicker pfennig Myąſſy pyenyądz. Murm 198; Mymer1 42.
W przen (1):
Wyrażenie: »miąszy grosz« (1): Y o Kupczum yakyems ſlyſſał Iż mu był Bog ſłożicz kazał Cżas zonych ſwieczkych rozkoſſý Cżinicz ljdżbę zmiaſſych groſſý RejKup x7.
γ. O włóknach, tkaninach, odzieży i pożywieniu (równoznaczne z prostactwem, brakiem wykwintu); pinguis Mącz, Cn (6): Ale ięcmienna [mąka] albo rżana iż ieſt mięſſza, więcej otrąb niżli miałkoſci dawaiącza przeto nie tak lipka. GlabGad G7; Calep 1012b.
Wyrażenie: »miąszy chleb« (1): Furfureus panis, Miąſzy chlieb. Mącz 141a.
Szeregi: »tak miąszy, jako i cienki« (1): potym zważyć wſzyſtko ná kámień/ ták miąſzą, przędzę/ iáko y ćienką/ y oddáć Dworce GostGosp 114.

»miąższy, (a) gruby, (zgrzebny)« (2): Levidensa, Miąſzſze grube zgrzebne odźienie Mącz 189d, 300b.

B. W ujęciu dwuwymiarowym (10): Po zgoieniu rany gdy miąſzſzy ſzram zoſtawa, ſcieńcża gi FalZioł III 31b.

W przeciwstawieniu: »cienki ... miąższy« (1): prędzey przerwie woyſko ćienkie niż miąſzſze káżdy nieprzyiaćiel. BielSpr 17.

Wyrażenie: »punkt miąszy« = znak diakrytyczny, kropka [szyk 5 : 3] (8): Dla ſkromnośći iednák, miáſto litery /z/ któré do /c/ przydáiemy, rychléybym rzékł, żeby nád /c/ położyć punkt miąſzy tym ſpoſobem /ċ/ JanNKar E2v, E2 [4 r.], E2v [2 r.], E3.
3. Tłusty (6):
Wyrażenie: »mięso, ciało (jest) miąższe« (3 : 1): FalZioł IV 41d, 45a [2 r.]; Cżemu mięſo miąſſze á kruchkie lepiey ſie trawi, y więtſzą moc dawa niż ſubtilne. GlabGad H3v, H3v.
Szereg: »miąższy, (i) twardy« (2): á gąſzcż z czebule lepſzy niżli z ſzcżego inego do thych miąſſzych y twardych rib FalZioł IV 45d, c.
4. O konsystencji: gęsty, zawiesisty (29):
a. O substancjach ciekłych (19): NAprzod vrina blada albo throchę przyżołtſzym, á ſama wſzitka miąſſza. Znamionuie febrę FalZioł V 4, I 6c, V 2, 5 [2 r.], 9v; GlabGad E5v, Kv; Ale ieſli [mocz] przez łuſk miąſzſzy mleczny/ Płynienie żywotá známionuie SienLek 27, 26v. [Cf b. GlabGad L6.]

W przeciwstawieniach: »miąższy ... subtelny (3), rzadki (2), cienki, płynący« (5): maſz wiedzieć iż cżarna vrina nigdy cienka niebywa ani ſubtelna, iedno zawſze gruba á miąſſza FalZioł V 2v, V 1v, 60; Gdzież maſz wiedzieć iż czo tu powiadaią o winie ſamym albo roztworzonym, to też rozumiey o piwie miąſſzim albo rzadkim. GlabGad G8v, D7v.

W porównaniu (1): Mocz iáko Syrwatká miąſzſzy [...] Kámień známionuie. SienLek 27.

W charakterystycznych połączeniach: krew miąższa(-y, -e) (2), materyja, mleko (2), mocz (3), obloczek, piwo, ropa, uryna (7), wino.

Szeregi: »miąższy a gęsty« [szyk 1 : 1] (2): Cżemu mleko wypuſzcżone z pierſi gdy bywa gęſte á miąſſze znamionuie otroka, zaſię rzadkie á płynące znamionyie [!] dziewkę. GlabGad D7v; SienLek 27.

»miąższy, (a, i) gruby« [szyk 3 : 1] (4): Też cżarna vrina, á zwłaſzcża vbiałych głow: na ſpodku ſćklenicze miąſſza á gruba/ á ktemu w niemałey iakoſci. Znamionuie iże ta niewiaſtha pozbyła złych wilkoſci z macicze FalZioł V 2, V 1v, 2v, 60v.

»miąższy a mocny« (1): Cżemuż od ſamego wina barziey głowa boli niż od roztwarzanego. (—) Ieſt to dla miąſſzey á mocney materiey ſamego wina GlabGad G8v.

»tłusty a miąższy« (1): Bo to ktore [mleko] ſie richło rozpłynie ieſt barzo rzadkie/ á ktore ſie zoſtawa/ ieſt barzo tłuſte á miązſze FalZioł V 36.

b. O substancjach lotnych (5): FalZioł I 17a; wſzaſzakoż [!] bezmierne iego [wina] pożywanie wadzi mozgowi, gdyż z niego pochodzą dymy á kurzawy miąſſze w głowę GlabGad G8; Kiedy dymy á wilgoti miąſſze od mozgu ſpadaią do ſercza, tedy ſie widzi poſpolitemu ſmyſłowi iakobyſmy naáoł zſtępowały we ſnie GlabGad L6, G8v, L3.
c. O substancjach stałych (5): Wſzakoż pokarm gdy iuż będzie ſtrawion więtſzą ſiłę dawa cżłowieku y trwałoſć w iego ſprawach takież y zachowanie á to dla ſwey miąſſzey ſubſtantiey. GlabGad H2, E3v, I7.

W przeciwstawieniu: »miąższy ... rzadki a cienki« (1): GlabGad E3v cf »miąższy a dobrze zsiadły«.

Szeregi: »miąższy a dobrze zsiadły« (1): Cżemu mięſo w ſerczu ieſt ſuche á mnieyſze [lege: mięższe] ſamo w ſobie, niżli inſzego ciała mięſo. (‒) Bomiem [!] w takowey miąſſzey á dobrze z ſiadłey rzecży ogien lepiey ſie zachowawa, y dłużej trwa niż w rzadkiey á cienkiey. GlabGad E3v.

»miąższy i gruby« (1): Picie dla ſwey ſubtilnoſci richley ſie ſtrawi niż pokarm ktori ieſt rzecż miąſſza y gruba. GlabGad E8.

5. O uderzeniach pulsu: mocny, silny, wyraźny (3):

W przeciwstawieniu: »cienki ... miąższy« (3): FalZioł V 12v; ábowieni to ćienkie tąpánie z ſuchośći ieſt: iáko prętkie z gorącá á miąſzſze álbo pełne z wilkośći/ ktore cżyni kreẃ. SienLek 24, 24v.

Szereg:»miąższy, (a, albo) pełny« (3): Cf W przeciwstawieniu.
6. O głosie: nisko dźwięczący (4):

W przeciwstawieniu: »cienki i subtelny ... miąższy« (1): JanNKar C3 cf Szereg.

Wyrażenia: »głos miąższy« [szyk 2 : 1] (3): Głos barzo rzezny á miąſſzy tak w mowie iako y w ſpiewaniu cżłowieka też grubego rozumu znamionuie GlabGad O3v; BielKron 387; JanNKar C3.

»miąższe mowienie« (1): Hirquitallire ‒ Początek (miazſzgo [!]) mowienia, w młodziencu koło 18 roku. Calep 484b.

Szereg: »miąższy i gruby« (1): tám między inſzémi rzeczámi náydowáli pewné ſłowá, któré álbo iednákié będąc, rózną rzecz káżdé z nich znáczyło: álbo téż w wymawiániu ſłów, iedné ledwie ná tchu człowieczym, drugié ná ſámym bądź ćienkim y ſubtélnym, bądź miązſzym y grubym głośie: [...] záwiſły JanNKar C3.
7. O cesze fonetycznej głoski: szumiący (1):

W przeciwstawieniu: »miąszy ... cienki« (1): p. Kochánowſki miał ná ten kſztałt /dƶ/ miąſzę [!]: ćienkié ták /dź/ á proſté ták /dz. JanNKar E3.

8. n-pers (1):
Zestawienie (1): W ten cżás Miąſzy Ian z domu Toporow przebił ſie do chorągwie ich BielKron 384v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (9): Confertus, Myąſzi/ Nábity/ Nádziány Mącz 118b; Grossus, Miąſzy. Mącz 149d, 67b, 409b; Dick. Miąſzy/ et gęſty. Densus. Crassus. Calag 125a; Calep 152b, 267a, 831a, 999b.

Synonimy: 1. gruby, szeroki; 2.A.a. gruby; b. gruby, nadęty, pełny, szeroki, wielki, wypukły; α. cielisty, krępy, mięsisty, tyłowity; γ. zgrzebny; B. szeroki; 4.a. gęsty, gruby, tłusty; c. gruby, twardy, zsiadły, 5. pełny; 6. gruby.

Cf [MIĄŻSZYGROSZ], NIEMIĄŻSZY, PRZYMIĘŻSZY, [PRZYMIĘŻSZYM]

MM