[zaloguj się]
[pdf]

GRUBY (593) ai

ai (592), sb f (1) [w funkcji n-pers].

gruby (577), hruby (15), ruby (1); hruby OrzRozm (3), OrzQuin, GrzepGeom, KochCz; gruby : hruby BielKron (30 : 2), BielSat (1 : 3), BielSjem (1 : 3); gruby : ruby WyprPl (2 : 1).

comp i sup (53 + 8) (nå)grubszy (61); nå- (6), na- (1) SienLek, n(a)- (1).

Fleksja
sg
mNgruby, grubszy fNgrubå, grubszå, någrubszå, Hruba, grub(a), grubsz(a), någrubsz(a) nNgrubé, grubszé
Ggrubégo, grubszégo, någrubszégo Ggrubéj, grubszéj, gruby Ggrubégo, grubszégo
Dgrub(e)mu D Dgrub(e)mu
Agruby, grubégo Agrubą, grubszą Agrubé, grubszé
Igrubym, grub(e)m Igrubą Igrubym, grubém
Lgrubym, någrubsz(e)m Lgrub(e)j, grubé Lgrubym, grubem
pl
N m pers grubi, grubszy, någrubszy
m an grub(e)
subst grubé, grubszé
G grubych, grubszych
D grubym, grubszym
A m pers grub(e)
subst grubé, grubszé
I m grubymi, grub(e)mi
f grub(e)mi
L grubych
inne formy
pl G a. A m pers - grubszych; sg n G skostn - z gruba

sg m N gruby, grubszy (69). ◊ G grubégo, grubszégo, någrubszégo (31); -égo (5), -(e)go (26). ◊ D grub(e)mu (2). ◊ A gruby (22), grubégo (4); -égo (1), -(e)go (3). ◊ I grubym (8), grub(e)m (1) CzechEp. ◊ L grubym (2) KochPs, JanNKar, någrubsz(e)m (1) ModrzBaz. ◊ f N grubå, grubszå, någrubszå (23), Hruba (1), grub(a), grubsz(a), någrubsz(a) (33). ◊ G grubéj, grubszéj (42), gruby (2); -y March3; -éj : -y GlabGad (17 : 1); ~ -éj (4), -(e)j (38). ◊ A grubą, grubszą (48). ◊ I grubą (8). ◊ L grub(e)j (2) BierEz, GlabGad, grubé OpecŻyw (2). ◊ n N grubé, grubszé (22); -é (3), -(e) (19). ◊ G grubégo, grubszégo (33); -égo (4), -(e)go (29). ◊ D grub(e)mu (1). ◊ A grubé, grubszé (17); -é (2), -(e) (15). ◊ I grubym (5), grubém (1) Strum. ◊ L grubym (8), grubem (1) MurzNT. ◊ pl N m pers grubi, grubszy, någrubszy (21). m an grub(e) (1). subst grubé, grubszé (34); -é (3), -(e) (31). ◊ G grubych, grubszych (56). ◊ D grubym, grubszym (5). ◊ A m pers grub(e) (7). subst grubé, grubszé (52); -é (1), -(e) (51). G a. A m pers grubszych (1) CzechRozm. ◊ I m grubymi (6) CzechRozm, CzechEp, CzechEpPOrz, NiemObr (2), KlonFlis, grub(e)mi (2) FalZioł, BielKron, f grub(e)mi (5). ◊ L grubych (10). ◊ G sg n skostn z gruba (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z tych samych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia
1. Prymitywny, niedoskonały, nieukształtowany (312): wſſelká wonnoſtz/ ſmrod: wſſytko tzudné/ grubé/ ij wſſytko tzo ieſt lubégo/ przykro ieſt OpecŻyw 187v; PatKaz I 8; bowiem byłaby rzecż gruba gdyby cienki cżłonek noſił na ſobie tłuſty á miąſſzy. GlabGad F3.
a. O materii; często wyraża cechę przeciwstawną do właściwości ducha; też: surowy, w pierwotnej postaci (23): to bywa dla grubſzey ich materiey z ktorey oni [otrocy] ſą ſłożeni. GlabGad C3v, A2v; áby oná [dusza] iáko nie cieleſna/ ciáło grube ſpráwiáłá BielKron 127v, 2, 2v [2 r.]; Ale y ona nauka piękna ieſt ktora ſię około oquitośći gwiazd poruſzen/ wielkośćiach/ y roznośćiach obiera. Abowiem nas od tych ciemnośći y od grubego powietrza odwodzi/ y ku wyſokiemu onemu naiaſnieyſzemu domowi/ ktory w ſobie wiele światłośći zámyka/ oczy náſze y vmysł przywodzi. KwiatKsiąż I3v; ábowiem wſzytki rzeczy ná świećie ze czworgá záczęćia ſą/ z ogniá/ z wietrznośći/ z wody/ y z źiemie: dwoie záczęćié ſubtylné/ á przeto lekkié á chybkié/ ku gorze ſye máią/ ogień y wietrzność: drugié dwoie tułowów ſą grubſzych/ á przeto też połápnieyſzé y ćięſzſzé y gnuśnieyſzé SienLek V; BudBib Gen 1/2; CzechRozm 128; Oczko 1, 6v; Y przybrał grubą ziemię/ trawą y zioły SkarŻyw 259; WisznTr 16; Y Niebo iáko rozne od tey grubey źiemie. KołakCath C3.

W przeciwstawieniach: »gruby ... ślachetny, uwielbiony« (2): kthóre [ciało Chrystusowe] z grubégo wnet vwielbiónym było ná górze Thabor BiałKat 328v; Czym nád to grubé ćiáło duch ieſt śláchetnieyſzy. KochTr 21.

W charakterystycznych połączeniach: grube(-a) ciało (7), materyja (4), powietrze, ziemia (3).

Szeregi: »gruby, (a) ciężki« (3): RejAp 172v; A ieſli plywamy po ſrogim morzu/ grzebiemy ſie pod grubą á cięſzką zyemię/ ſzukáiącz nędznego iákiego wſpomożenia ſwego RejZwierc 14v; SkarKaz 205a.

»gruby a niekształtowny« [szyk 1 : 1] (2): BibRadz I 1a marg; Tu iedny ſłowá żydowſkie/ dwá tłumácże choć iednym wyrozumienim przekłádáią/ iednák ſłow/ nie iednákich vżywáią/ on mowi nie kſztałtowna [ziemia]/ á ten gruba: A wſzyſtko to iedno ieſt CzechRozm 128.

»gruby a podły« (1): ieſli ciáło to/ w ktorym mieſzka/ nie ieſt s thák grubey/ á podłey máteriey/ iżby duſzá ná nim wyráźić ſwego wzoru niemogłá. GórnDworz L17.

b. O ludziach (190):
α. Ze względu na cechy psychiczne i umysłowe, zwykle ukształtowane warunkami życia społecznego (tu też w odniesieniu do rzeczowników abstrakcyjnych): prostacki, pospolity, barbarzyński, nieokrzesany, niekulturalny, niewykształcony, głupi, niesubtelny, niewybredny (i świadczący o tych cechach); w odniesieniu do przeciwników religijnych też: powierzchowny, nieprawidłowo rozumujący, opierający się na doświadczeniu zmysłowym; rudis Mącz, Calag, Calep, Cn; barbarus Mącz, Calep, Cn; agrestis, crassus, incultus Mącz, Cn; infacetus Calep, Cn; inscitus, insulsus, opicus, plumbeus Mącz; barbaricus, inurbanus Calep; impolitus, inelegans, pinguis, rusticanus Cn (169): Słyſſałem iżeś wielomowny á chytry áczkolwies chłop á gruby March1 A3; dlá tego proſté rybitwy a grubégo rozumu na to obrál. OpecŻyw 40; BielŻyw 22; GlabGad A2, M5v, N8v, Ov, O2v (12); Ggyż [!] otczowie ich w Iuhrze ludzie ſą grubi á ieſzce poganſci. MiechGlab 60; WróbŻołt cc2; BielKom F6; áby tákyemu náucżycyelowi nye zdawał dzyecyęcyá ſwego/ kthoryby był złych á grubych obycżáyow GliczKsiąż L7v, K7v; Ieſtći ſye czemu dźiwowáć/ że Pan Bog onym hrubym żołnierzom táki dowćip dawał. OrzRozm M2v, K4, L; okazał ſie Ezau grubym/ niedbáłym/ obierał ſie około roley á myſliſtwá. BielKron 14; Ty y inne niewolniki ták obraca Ceſarz/ ſtárſze takież grube álbo máłogodne do roley obráca BielKron 261v, 7, 134, 187, 242, 276 (10); KwiatKsiąż E2; Arcadium germen, Gruby gbur/ Grundichwał/ Proſtak. Mącz 14b; Nam opici fuerunt populi Campaniae, Lud w Kámpániey gruby yęzik máyący. Mącz 265b; Vasta et agrestis India, Szeroka/ gruba nienáſiádłá India. Mącz 476b, 23b [2 r.], 67b, 147c, 265b [2 r.], 300b [3 r.] (20); SienLek 197; Y ſtąd tho bywa iż młodzi ludzie/ niemal záwdy tey miłośći grubey pátrzą/ ktora wſzytká ieſt przećiwna rozumowi GórnDworz L12, F2, F3v, L13; RejPosRozpr c3 [2 r.]; RejPosWstaw [1432]v; cżemu nie wſzech rádſzey ziem naſzych ſłow używamy/ gdyby iácy nie nazbyt grube były? BudBib c; A cżemuſz/ w tákichże wykłádziech/ onych grubſzych Troycżakow ćierpiſz? CzechRozm 30; że tá obietnicá nie ma w ſobie nic ták grubego/ áby ſie rácżey ku ćieleſnemu/ ániż duchownemu zgromádzeniu śćiągáć miáłá? CzechRozm 119v; Izali też y Saul miedzy Proroki? máiąc to ſobie zá dziw ieden/ iż też on cżłowiek gruby y podły nieuk prorokowáć mogł. CzechRozm 140v, 25, 38v, 57v, 169, 185v (13); niewidzę żadnego narodu áni ludzkośćią wypolerowánego/ áni ták grubego [neque humanitate polita, neque eius expers]/ ktoryby niemiał oſobliwego ſtáránia o dobrem ćwicżeniu młodych ludźi. ModrzBaz 128v, 55, 72v, 88v, 143; Calag 257a; rychley cżytáiąc do tákich potraw ten gruby ſmák náſz/ wonnośćią táką wzruſzemy. SkarŻyw A4, 28, 30, 452; StryjKron 265; CzechEp 76; bo iáko w pogáńſtwie/ báwili ſię grubym widźiánym báłwochwálſtwem NiemObr 15; iż nie dźiw to był/ zgadzáć ſię przodkom náſzym / w onym pozwierzchnim grubym nabożeńſtwie NiemObr 16; [Jagiełło] zgromádźiwſzy lud on gruby kmiecy [Litwinów] ná kupy/ iáko iedno bydło/ krzćić roſkazał NiemObr 16, 8, 15, 91 [2 r.]; ReszPrz 97; Lepſzégo rządu Gȩte grubi vżywáią KochPieś 1; KochWr 20; PaprUp C2; Barbari — Grubi ludze, a obcego iezika. Calep 124a; Subagrestis ‒ Kęs grubi, nie obiczaini, bardas. Calep 1014b, 124a, 531b, 561a, 930b, 965a; OrzJan 9, 22, 38; JanNKar C3v [2 r.], G [3 r.]; KlonKr B3v; Swiadcżą Kroniki ſtáre/ iáka Barbaries y gruba nieſtworność byłá w Pogáńſkich przodkach náſzych. PowodPr 19, 64; Bo nie máſz ná świećie ták grubego narodu/ ktoryby ſię zá vmárłe ſwoie nie modlił SkarKaz 381b; áby nikt o grubym y zwyczáynym rodzeniu/ o żenie y mężu w tey mierze nie myślił. SkarKaz 486b, 418a; GosłCast 4; A przewoźnik też choć z grubymi żárty/ Tyśiącmi licżąc bez przeſtánku cżárty/ Iednák bez ſzkody z końmi woz przepráwił KlonFlis C3v, B3; SzarzRyt A3.

gruby na czym (1): Durus oratione et moribus, Ták ná rzeczy yako y ná obyczáyách gruby/ Niewdzięczny/ Drwal. Mącz 98a.

W połączeniach szeregowych (2): vidział Pitagoras iednego w cżiſtim vbraniu á on mowił rzecży nie pocżeſne á grube y głupie BielŻyw 32; żeby ſię [...] kiedykolwiek ſwych y bráćiey ſwey ſproſnych/ nie wycżoſánych/ grubych/ nieprzyſtoynych y nie zbożnych wywodow y podobieńſtw [...] wſtydáć muśieli. CzechEp 228.

W przeciwstawieniu: »gruby ... mądry« (1): rzeczy to ſą wielkié y trudné: nie tylko ná mię hrubégo Ruśiná/ ále wierę téż y ná mądrégo Sálomoná OrzQuin H4.

W charakterystycznych połączeniach: grube(-y, -a) bałwochwalstwo, barbar, chłop (3), chłopstwo, człowiek (3), dowcip (5), gbur, język (2), kozica, krol, lud(zie) (38), łeb, łowiec, mąż, miłość (2), mnimanie, mowa, nabożeństwo, narod (8), nauka, nierozum, niestworność, nieuk, niewiasta, obyczaje (5), ofiara, pisanie (2), podobieństwo, poganin (2), pogaństwo, pospolstwo, rozum (13), rzecz (2), rzemięsnik, słowa, smak, smysły (4), tłumaczenie, trefność, wieśniak, wykład, wywody, zakon, żart, żołnierz.

Szeregi: »gruby i bydlęcy« (1): Przetoż brzydźmy ſię temi heretyctwy/ ktore do ták grubego y bydlęcego nierozumu przywodźi ſzalone od kośćiołá ś. odſtąpienie. SkarKaz 118b.

»gruby a chłopski« [szyk 2 : 1] (3): MiechGlab [88]; Mącz 6b; á chocia ledá co powie/ chłopſką á grubą trefnoſcią/ iáko kiiem w błoto: przedſię mu ſie wſzyſcy ſmieią. GórnDworz M6.

»gruby, (a, i) cielesny« (3): SkarŻyw 3; NiemObr 92; iż grube ony á ćieleſne ofiáry/ ktorymi Zydzi chwalili Bogá/ przez krew bydlęcą/ według porządku Aaronowego/ miáły być odięte WujNT 318.

»gruby i dziki« (1): Bo kápłani Boży y biſkupi/ krolom z pogáńſtwá grubym y dźikim/ práwo Bożé przekłádáli SkarKazSej 692a.

»gruby a nieuczony« (1): ſpodobała ſie tatarom iako lodu [!] grubemu á nie vcżonemu [...] rada ona Sarracenow MiechGlab 20.

»gruby i nieumiejętny« (1): Moſkiewſcy duchowni będąc dáleko grubſzy y nieumieiętnieyſzy/ á niſzli ći Ruſcy/ mniemáią ábj tylo ſami byli ná świećie Chrześćianie SkarJedn 377.

»gruby a niewstydliwy« (1): Archilochus Poetá był cżáſu Mánáſſen w Lácedemonie/ ále dla grubego á niewſtydliwego piſánia od nich wygnan. BielKron 101.

»gruby abo niewyczosany« (1): Tákżeć Kálwinowi ieden Bog Troyca nie podoba ſię Stánkárow y Sofiſtow/ y gruby ieſt ábo nie wyczoſány/ (Barbarus on mowi) ieſliby kto go wzywał GrzegRóżn I2. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»gruby a ni(k)czemny« (2): BielKron 124v; nałepiey [!] będźie wſzyſtkie do Indyey wygnáć/ miedzy one grube á nikcżemne ludźie. ReszPrz 66.

»gruby, (a) okrutny« (4): BielKron 276, 299v, 300; Turpe caput, Gruby okrutny łep. Mącz 470b.

»gruby, (a, i) prosty« [szyk 5 : 5] (10): FalZioł I 144b, V 63; MiechGlab 87; March3 T7v; iż ie zá iedny ſwięte potym święcono/ zwłaſzcżá lud gruby á proſty/ ktory ná ten cżás przez piſmá gruntownego był. BielKron 25, 3, 51; Mącz 17d; A teć ſą przycżyny mego/ ták proſtego a grubego tłumácżeńia BudBib b3v; Strum A4; SkarJedn 226; WysKaz 33.

»gruby, (i, a) sprosny« [szyk 4 : 4] (8): Rozmowy ktore myał Krol Salomon mądry Zmárcholtem grubym á ſproſnym March1 A; Sam theż bárzo ſie wyárował/ áby przed ſwym ſynem cżego ſproſnego á grubego nye przerzekł. GliczKsiąż E; y nie ták ſproſni ſą áni ták grubi Krześćijánie/ iáko ná on cżás Zydźi/ áby obrázy zá Bogá chwálić mieli. WujJud 10; CzechRozm 114; CzechEp 202; SkarKaz 42b, 120b, 382a.

»gruby, surowy« [szyk 1 : 1] (2): petrones, olim dicti sunt rustici et duri homines, Grubi/ ſurowi chłopi. Mącz 296b, 356b.

»gruby albo subtelny« (1): ieno ie częśćią zwyczay źiemie, częśćią grubſzé álbo ſubtélnieyſzé wyráżenia ſłów dźieli JanNKar C3.

[Cf znacz. β. GlabGad N2, N6; znacz. d.β. GlabGad Ov, O8, O8v, P7].
β. Ze względu na wygląd zewnętrzny i budowę fizyczną (21); Potym wſſytcy zmártwych wſtaną/ zli z niedoſtatki ſweé natury/ ij dlá niemocy duſſné/ iako larwy będą grubij. OpecŻyw 190v; będzieſzli grubey twarzi, patrz aby to zawetował czudnoſcią duſze BielŻyw 35; Twarz tłuſta á ſzyroka znamio: więcey proſtego niż mądrego, grubego przyrodzenia y też rozumu GlabGad N2, A2, H5v, I8, K4, K7, L5, N6 [2 r.]; roſło dzyecię ono prętko/ á dla nieſtrzyżenia włoſow był mąż hruby BielKron 51v, 296v; Callosae manus, Grube á pempelowáte ręce od roboty. Mącz 32a, 158c; SienLek 3v.

W charakterystycznych połączeniach: gruby(-a, -e) mąż, płeć, przyrodzenie (9), ręce, składność, twarz (2), włos(iska) (2).

Szeregi: »gruby a (i) srogi« [szyk 1 : 1] (2): BielKron 133v; Wſpomnićie ſobie co zá twarz ich/ co zá vbiór: iáko ieſt ſrogi y gruby/ iáko groźny: głowá ogolona/ y chuſtámi obwiniona: czoło záwſze ponuré/ twarz zapálczywa OrzJan 18.

»szpetny a gruby« (1): że miał nogi iáko wołowe/ á włośiſká ná ſobie bárzo ſzpetne á grube WerGośc 231.

»żadny i gruby« (2): vźrzał niektorego człowieká ymieniem Márchołtá [...] ná obliczu żádnego y grubego March1 A2 [idem] March3 T7.

c. O zwierzętach (tu o ośle) (2): Iedno iáko iákim kárwem álbo grubym oſłem ták im vſtáwicżnie robi RejZwierc 157.
Szereg: »gruby a wzgardzony« (1): OSieł ieſt zwierzę grube á wzgardzone FalZioł IV 4b.
d. O rzeczach przeznaczonych do użytku (zwykle dla pospólstwa); ruidus Mącz, Cn; horridus Calep; crassus, gravis, infectus, informis, irrasus, pinguis, raudus, rudis, rudus Cn (84): odźienie iego fárby bárzo grubey. March1 A2 [idem March3 T7]; ijż pán buog wſſytkié chwály leży w grubé ſtayni OpecŻyw 20, 15v, 19; March3 T7; Ná wſzem tu cżáſy ty náſze/ ták nam rychło mijáią/ [...] S poránku ſie iako trawká ná máły cżás zyelenią/ A pod wiecżor w grube ſiáno pręciuchno ſie odmienią. LubPs T6v; miáſto y rynek chędogo pocżął opráwiáć/ połamawſzy pirwſze grube roboty. BielKron 102v; Mącz 360a, 469a; żeby on iáko z grubey gliny nacżynie piękne y ſtołu Páńſkiego godne vcżynił. SkarŻyw 14; Horridus – Grubi, naiezoni, niewiprawni. Calep 488b.

W przeciwstawieniu: »gruby ... cudny« (1): Záwżdy mieſzkaſz w iámie grubey/ Ia z krolem w łożnicy cudney BierEz N3.

W charakterystycznych połączeniach: gruba(-e) farba (3), glina, jama, łożysko, robota, siano, stajnia (2).

W przen (1):
Szereg: »gruby i sprosny« (1): Gdyż to rzecż ſámá pokázuie iż właſny fundáment gruntowny y prawdźiwy/ ieſt ieſzcże zwierzchu iákąś gliną grubą y ſproſną pokryty CzechEp 223.
α. O odzieży, tkaninach itp. (zwykle zawiera w sobie cechę właściwą znacz. 2.) (35): ſzaty poſpolicie z grubey wełny białey miewaią MiechGlab 23; RejPs 100v; MurzNT 48v; Trudno ſkocżyć ſtáremu w grubych ſuleiaciech BielKom E2; LubPs Zv; Ci Mniſzy bes tzapek/ bes botow/ bes ſſukien chodzili/ tylko ſie w grube koſzule obłotzyli. KrowObr 137; BielKron 153v, 275, 341v; Palliastrum, Grube płaſzczisko. Mącz 273d; Stupea vincula, Zgrzebne/ grube/ álbo konopne powrozy. Mącz 423d, 437b; HistRzym 123v; [Począwszy] Tákże od tego ktory ſię obłocży w ſzárłat/ y nośi koronę/ áſz do tego ktory ſię obłocży w gruby len. BudBib Eccli 40/4; SkarJedn 324; KochPs 100; SkarŻyw 160, 166, 573, 576; ReszList 159; Tomice ‒ Serowi a grubi powroz konopni. Calep 1072b; LatHar 394; A żaden nie wpráwuie płátá grubego ſukná w wiotchą ſzátę. WujNT Matth 9/16, Mar 2/21.

W przeciwstawieniach: »cudny, dworny, kosztowny ... gruby« (3): Tedy będzie ſwiécitz odzienijé grubé/ a zatzmi ſie odzienijé dworné. OpecŻyw [192]; zrzućili s ſiebie odzyenie cudne á grube włożyli ná ſię wſzyſcy. BielKron 35; Choćia ſzátę koſztowną/ choć grubą oblecze/ Wdźięczność zá nią ćichuchno tuſz ſye wſzędy wlecze. PudłFr 70.

W charakterystycznych połączeniach: gruba(-y, -e) koszula, len, oboẃ, odzienie (10), płaszczysko, powroz (3), sukn(isk)o (4), sulejaty, szata (5), wełna, włosiennica (2), wor (2).

Szeregi: »chłopski a gruby« (1): oboẃ nog iego bylá chłopſka á bárzo gruba March1 A2.

»miąższy, (a) gruby« [szyk 2 : 1] (3): Pinguis toga, Suknia z miąſzego á z grubego ſukná. Mącz 300b, 189d, 458a.

»podły i gruby« (1): Száty iey podleyſze były nád inne y grubſze. SkarŻyw 160.

»gruby a szkarady« (1): widzieli nád oną rzeką niewiáſty bárzo piękne/ ktore były w bárzo grubym á ſzkárádym odzieniu HistAl Iv.

W przen (1):
Szereg: »gruby i sprosny« (1): To tu gruba y ſproſna łátá do ſłow Dawidowych śmiele przyſzyta. CzechEp 216.
β. O pokarmach (zwykle zawiera cechę właściwą znacz. 4.) (36): Też cżoſnek dobry ieſt barzo ludziem proſtym kmiotkom ktorzi iadaią grube rzecży zimne FalZioł I 6a, ++b [2 r.], IV 20b; Wargi v vſt wielgie [...] więcey głupiego niż mądrego znamio. grubey karmiey y rozumu GlabGad Ov [podobnie O8, O8v, P7], C3, E8, G2v, G4v, K4 (11); Ná Wśi/ máło ludźi cudnych/ dla grubych pokármow SienLek 30v; RejZwierc 7, 158; Oczko 32v; SkarŻyw 262; gdy ich od świętego piſmá odwodzą/ á vſtáwámi ludzkiemi (iuż nie iáko mlekiem / ále iáko grubym młotem/ tucżą y karmią) NiemObr 91.

W przeciwstawieniach: »lekki (2), subtylny (2) ... gruby« (4): Bowiem miedzi mnoſtwem pokarmow muſi też być roznoſć ich natury iż iedne ſubtilne, drugie grube ſpołem ſie zmieſzaią GlabGad G4v; Zaſię gdy grubſza karmia będzie na ſpodku, tedi lekka na wirzchu będącza ſtrawi ſie ſama GlabGad G5, G4v, G5.

W charakterystycznych połączeniach: gruba (-y) karmia (3), młoto, pokarm (7), potrawy (7).

Wyrażenie: »chleb gruby« = agelaus panis, autopyros Calep [szyk 6 : 1] (7): Chleba wſzelkiego nie vpiekłego/ cżarnego z ſniecią/ z łayny myſzemi/ y wſzytkich chlebow grubych. FalZioł V 63v; BielKron 397v; SienLek 9v; Calep 42a, 119a; WyprPl C2; SkarKaz 551b.
Szeregi: »gruby a kmiecy« (1): Iáko kto po zdrowych y ſmácżnych potráwách/ ieść grubych y kmiecych niemoże SkarŻyw 581.

»gruby a niestrawny« (1): Włoſnoſć Miodunki pożywaney w iedzeniu [...] pokharm gruby á nieſtrawny: trawi FalZioł I 80b.

»gruby a pospolity« (1): tak iż przydzie ku nałogu grubſzego á poſpolitego pokarmu. FalZioł V 37.

»prosty, gruby« (1): Vbacż tu ijż krol nad krolmi/ rácżyl ijdz w domek vbogiégo zwolenika/ a tam proſté grubé nieprzyprawné bratz pokarmy OpecŻyw 44.

e. Wyrażenie: »gruba robota« = ciężka, niewykwalifikowana praca fizyczna [szyk 3 : 3] (6): GlabGad Kv; BielSpr 2; SkarŻyw 429; czyniąc powinność wrodzonego Sláchectwá y nátury/ ktora mi nie do roley/ álbo grubych robot członki ſubtylne vformowáłá/ [...] nigdym ſie w prożnowániu nie kochał StryjKron A3v; Calep 647a; Co pániéy do kądźiele/ y roboty grubéy? GosłCast 25.
f. Wyrażenie przyimkowe: »z gruba« = powierzchownie, szkicowo, niedokładnie (4): GórnDworz V5, Dd5v; iáko owo málarż z grubá ná początku to co ma wymálowác wolą náryſuie GórnRozm L2; Są w inſzych páńſtwách ná to wyſádzeni wymyſłkowie/ co tylko o tym myślą iákoby zewſząd w domu przybywáło: v nas ledwie oto Pan oćiec W. M. y to iákoby z grubá/ á pewnie co inſzego niżli to w myślách ſwych máiący. GostGospSieb +4.
2. Szeroki w przekroju; gruboziarnisty; altus, crassus, praecrassus Cn (55): Sabulum, [...] Gruby pyaſek. Murm 21 [idem (2)] Mymer1 36v; BartBydg 134b; Kroſthy grube á ſwierzbiącze goij. FalZioł ‡‡ 3b; [Lelek] Ma nos iako krogulecz/ [...] nogi grube ma FalZioł IV 25d; Też wezmi cżemierzycze korzeń/ k temu Apoponacum ſtarłſzy ie na gruby proch FalZioł V 24v, I 4b, 87d, 123a, 124d, 125a, 149a, IV 5c; Cżemu włoſi na brodzie mięſſe bywaią niż indzie. Też im cżęſciey kto ie goli tim grubſze roſtą. GlabGad B; przeto też łayna takowych ludzi grube bywaią iako kij, mogłby chłopa zabić GlabGad K4v; Nozdrze ciaſne á grube tak iż mało dziurek znać, vkazuią cżłowieka głupiego GlabGad O, A8 [2 r.], C3v, G7, P4; naśliaduiąć w tey mierze niektorego rodzayu yabłek/ ktore pod ſzkaradną a grubą łuſzcżyną roſkoſzny ſmak zachowywayą. KwiatKsiąż B3v; Mącz 71a, 359d, 362d; DRabow kilo tyſięcy/ niechby mieli niecki/ Hrube/ mocne/ Lipowe BielSat Nv [idem BielSjem 37]; dębinę ſtáwiayćie/ Co nahrubſza może być/ pod nią ſie chowayćie. BielSat N4 [idem BielSjem 41], N2, N3; Oczko 9; vplotſzy ſobie gruby łáncuch z pálmowego liśćia ściągnął mocno lędzwie ſwoie SkarŻyw 29; KlonŻal B; BielSjem 37 [2 r.], 39, 41; Calep 807a.

W przeciwstawieniu: »gruby ... subtylny« (3): Ale iż v iednego cżłowieka bywa twarda á gruba ſkora, v drugiego ſubtilna GlabGad A8, A8 [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: gruba(-y, -e) dębina (2), drewno, klofta (2), korzeń, krosty (3), łancuch, łuszczyna, niecki (2), nogi, nozdrze, otręby, paznochty, piasek (5), pierze (2), proch, rzeszoto, sito, skora (2), sol, świerzb (2), włosy (3), zęby.

Szeregi: »miąższy, (a) gruby« [szyk 2 : 1] (3): Cżaſem ſie też to przydawa z zębow ſpraczowania, á to gdy takowe owoce bywaią miąſſze á grube GlabGad I5; Mącz 339b, 362d.

»gruby i też szyroki« (1): á ktore [nasienie] ieſt na dole baniey to ieſth mnieyſzey dobroci/ á ieſth grubſze y też ſzyrſze FalZioł I 39c.

W przen (4): CzechEp *4; Ták rownie/ z tymi ludźmi poſtępowáć muśiemy/ ktorzy ſą [...] w grubych/ y twárdych zátworách wymyſłow ludzkich zámknieni NiemObr 68, 68; dla tego ich ieſzcże popędliwe duchy zowie/ grube pnie/ prożne kloce ReszPrz 66.
Przen (1):
Wyrażenie: »chleb grubszy« = lepsze jedzenie (1): Aleć wſzytko chléb á chléb/ kęs grubſzy v dworu. WyprPl A3.
a. Tęgi, otyły; krępy, mocnej budowy (czasem równocześnie może znaczyć ‘pospolitego wyglądu’) (5): Dziecię ktore ſie narodzi/ [...] mocny á grubego ciała FalZioł V 49; GlabGad P5v; Pomni ná mię ſynu miły/ Aby cie nie vwodziły/ Słowá ludzi grubych z brzuchy BielKom E8; ſamći to rozum pokázuie / Ze ſie ſzkápá nim rubſzy/ prędzéy sfátiguié. WyprPl B3; [Był to chłop ná podźiw wielki/ co ſtąd zrozumieć możeſz/ że miał oko od oká ná dwie dłoni/ ták ruby/ że mu był ledwie nie do páſa leżąc ná źiemi PaprHerby 339.]
Szereg: »gruby a pełny« (1): A tak bańki barzo mało ſą vżytecżne ludziom ktorzy ſą grubego á pełnego ciała FalZioł V 60.
b. Trójwymiarowy (1):
Szereg: »miąższy albo hruby« (1): Ná ten czás tedy [...] o rzeczách miążſzych álbo hrubych/ iákoby miáły być mierzány/ piſáć niechcę GrzepGeom N3.
3. Wielki (pod względem rozmiarów) (4): Potym ſpraw/ coby nie było z twą zgubą/ Komięgę grubą. KlonFlis E2.
Przen: Najoczywistszy (1):
Szereg: »gruby i wielki« (1): A ták ſie z nimi muśiał powoli y zlekká obchodźić/ iáko z iedną rolą rozmáitymi chwáſtámi/ drzewem/ chroſtem/ ćiernim y oſtem zároſłą. Gdźie więc nielża záraz ſtrzaſkiem/ y iednego roku wſzyſtkiego wypráwić: ále tylko co grubſzego y więtſzego naprzod wzruſzyć CzechRozm 235.
a. O zwierzęciu (2): NIedzwiedz ieſt zwierzę grube á ſrogie FalZioł IV 13c.
Szereg:»gruby a miąższy« (1): tám puſzcże wielkie w ktorych rozmáity źwierz łowią/ iáko ſą báwołowie/ leśne oſły [...] grube á miąſzſſe. BielKron 293v.
4. Gęsty, ciężki; twardy; o pokarmach niekiedy: ciężkostrawny (163): Też wiatry/ y nadymanie żołądkowe z grubych wiatrow roſpądza y trawi FalZioł I 36b; Tha koſć działa ſie z grubey krwie, á to gdi ſie gruba krew ſtwardnieie á ſtego iuż będzie koſć/ iako theż y mięſo ielenie grubą krew cżini FalZioł I 95d; A gdy ſie komu nos zatka niecżyſtoſciami grubemi/ tedy [...] otwiera dziurki zathkane FalZioł I 128d; bowiem cżyſci pierſi z flegmy grubey lipkiey FalZioł I 150c; żyły cżyſci zatkane wilgotnoſciami grubemi/ ſubtilizuie grube wilkoſci flegmiſte FalZioł II 5c; Mięſo Kogutie [!] grubſze ku ſtrawieniu niżli kokoſze FalZioł IV 18d; dla tego vrina na dnie vrinała zamączona y gruba vkazuie ſie. FalZioł V 6v; zwłaſzcża gdy bywaią wiatri od wſchodu ſlończa, albo z południa/ kthore przywodzą z ſobą chmuri grube FalZioł V 72, + +b, +5b, [*7], [*7]v, I 6a (100); Drudzi mienią iż ziewanie przychadza z dymow grubych od żołądka pochodzącich GlabGad C2; Cżemu lekarſtwa poſpolicie gorzſkie bywaią. (–) Dla lepſzego rozpuſzcżenia grubych zbytkow. GlabGad C6v; Iakoż to widamy gdy kto chce nieczo grubſzego na iakiey thłuſtoſci ſmażyć GlabGad G5, B2, B3v, Cv, C3, C7v (35); Ták był záſtęp wſzythek vciążon s powietrza grubego/ iż też duſznoſć wielką ćirpieli. HistAl K7v; Goski *2; SienLek 8, 15v; á ieſtli to Aſpháltum/ álbo czarna á gruba náphtá/ iam ieſzcze nie doſzedł Oczko 17v, 6, 13.

W przeciwstawieniu: »subtylny ... gruby« (8): á bowiem grube niecżyſtoſci ſubtelnemi cżyni FalZioł I 126d, V 1v, 2v, 60, 60v; GlabGad A8; Goski *2; á w tym odłączániu duchów/ y częśći ſubtylnieyſzych/ od tych co zoſtawáią ná dnie grubſzych/ ieſli zoſtał popiół/ ſól/ śiárká/ álbo który kruſzec/ tám pokázáć muſzą. Oczko 11.

W charakterystycznych połączeniach: gruba(-y, -e)chmura, dym (9), flegma (16), krew (26), lipkość, materyja (5), miąższość, mięso (7), nafta, nieczystość (11), osobność, para (2), pokarm, powietrze (powietrzność) (4), uryna (8), wiatr (6), wilkość (wilgość, wilgotność, wilgota) (43), wodność, zbytki, zagniłość, ziemność.

Wyrażenie: »przepuszczenie grube« = stolec (1): gdy będzie ku piciu dany z miodem pithym/ cżyni przepuſzcżenie grube FalZioł IV 55d.
Szeregi: »ani (nie) gruby ani też (ale) cienki« [szyk 1 : 1] (2): gdy vrina thakiey złotey barwy ma w ſobie mierną wodnoſć/ to ieſt/ ani cienką barzo/ ani też barzo grubą. FalZioł V 5, V 54.

»gruby a (i) ciężki« [szyk 3 : 1] (4): Bowiem gruſzka ſama w ſobie ieſt natury grubey a cięſzkiey dla tego też niepływa na wodzie GlabGad I5v, Iv, K7, K7v.

»gęsty a gruby« (2): FalZioł V 72; gdyż ciepło cżyni powietrze geſtſze á grubſze niżli zimno. GlabGad C7v.

»miąższy, (a, i) gruby« [szyk 4 : 1] (5): FalZioł V 1v, 2, 2v, 60; Picie dla ſwey ſubtilnoſci richley ſie ſtrawi niż pokarm ktori ieſt rzecż miąſſza y gruba. GlabGad E8.

»twardy a gruby« (1): Bowiem w oney materiey ziemney zoſtawa nie iaka wilgota, ktora z ſoli iako z rzecży twardej á grubej gwałtem wychodzi GlabGad I8.

W przen (1): Ktorym ſłowam radbym/ áby ſię wierni/ iáko niezbożnym przypátrzyli: y obacżyli iáko nimi przez ſię iáſnymi y proſtymi/ ſzcżyrą prawdę nicuie: y rzecż przezrocżyſtą dymem grubem záſłánia. CzechEp 312.
5. Wielki, znaczny, intensywny (pod względem nasilenia lub trwania) [niektóre przykłady mogą być też interpretowane jako ‘pochodzący z głupoty, prostactwa, fałszywej interpretacji’] (47): Bowiem rzecży ktore moczno woniaią zmieſzawſzy ſie z wilgotą ciała ieſzcże grubſzą wonnoſć cżynią GlabGad I4; gdy grubę [!] godziny/ [...] na cżytaniu roſkoſznych rzeczy ſtrawiemy. KwiatKsiąż L4; GórnDworz O8v, P5; że ſie Chriſtus przed Zydy/ w grubych ćiemnośćiách chodzącymi/ [...] ná to być od Bogá poſłánym opowiedał/ áby tych coby do niego przyſzli oſwiecał CzechRozm 30; gdy ſie wielkość grubych grzechow zakonem wprzod otworzyłá. CzechRozm 94, 12v, 15, 37, 43, 102v (12); tedy to ieſt gruba niezbożność/ ták o Bogu krory [!] ieſt nigdy nieodmienny trzymáć CzechEp 212, 43, 50, 286, 358, 362, [407], [409]; CzechEpPOrz *4; iż X. K. nie cżuiąc ſię/ lice grubego báłwochwálſtwá/ ſwoiey Kátolice przyznał. NiemObr 120, 4, 64, 99, 120, 144; niech márnośći lube W ſmák mi nie idą/ ktore zwykły w grube Nieſzcżeśćie grąźić RybGęśli D3v; WysKaz 2; To ieſli czyni z grubéy niewiádomośći, to zowią Latior culpa. SarnStat 1271; SkarKaz 578a; Co iáko ieſt gruba winá/ [...] vważyć káżdy może. SkarKazSej 694b.

W przeciwstawieniu: »gruby ... subtylny« (1): iáko wiele ieſt fałſzywych krześćijan co iuż rzkomo z Papieſtwá wyſzli/ y niektore grube błędy iego porzućili/ á ſubtylnych ſie [...] ięli? CzechRozm 223.

W charakterystycznych połączeniach: grube(-y, -a) bałwochwalstwo (4), błażeństwo, błąd (15), chwast, ciemności (4), godziny, grzech, kłam(stwo) (3), nieszczęście, nieumiejętność, niewiadomość, niezbożność, niezgoda, odstąpienie, omyłka, potwarz, sprosność, ślepota (3), wina, wonność, wszeteczeństwo, złość, żałoba.

Szeregi: »gruby i sprosny« [szyk 5 : 1] (6): I niewſtydaſz ſie ták grubey y ſproſney nieumieiętnośći ſwoiey pokázowáć przed wſzyſtkim ſwiátem. KrowObr 181v; CzechEp 9, 211, 293, 322, 340.

»srogi i gruby« (1): tedyby ſrogich y grubych ſproſnośći ſzkolnych nie vſzedł CzechEp 276.

»wielki a (i) gruby« (2): KrowObr 99v; miedzy ktoremi ſtrofuie Páweł S. wielkie á grube złośći WujJudConf 138v.

»gruby a znaczny« (1): Z grubym/ á ze znácżnym błażeńſtwem wyiechałeś thu w. m. ná plácz GórnDworz I3v.

6. O głosie: niski albo głośny, albo nieprzyjemny w brzmieniu (3): Ośieł iż głoſu grubego/ Mamy trębácżá dobrego BierEz S2; GlabGad O3; iż wymowá potrzebuie głoſu/ áni wrzáſkliwego iáko v białeygłowy/ áni grubego iáko v kmieciá GórnDworz F8.
8. O różnych cechach fonetycznych lub odpowiadającym im znakach graficznych (6):
a. O akcencie lub intonacji (1):
Szereg: »miąższy i gruby« (1): náydowáli pewné ſłowá, któré [...] ná ſámym bądź ćienkim y ſubtélnym, bądź miązſzym y grubym głośie [...] záwiſły JanNKar C3.
b. o pochylone (3): Pan Górnicki tego grubſzégo ó/ z znákiem nie vżywa JanNKar Fv, F2; O dwoie: iedno Łaćińſkié bez znaku iako tu/ oko: drugié grubſzé z znakiem ieſli tŗeba/ iako wós JanNKarKoch Fv.
c. sz (1): Pan Górnicki ma iedno tákie ŝ/ iáko w tym ſłowie oŝ: miáſto grubégo záśię vżywa dwoygá ſſ/ iáko w tym ſłowie ſſácunek. JanNKar F3.
d. ch (1): Polaká Láchem tylko ſámá Ruś miánuie. Czy to ieſt iákoby vćinek cáłégo ſłowá/ Polak/ z przewróceniém oſtátniéy litery ćienkiéy w ſwoię hrubą KochCz Bv.
7. n-pers »Hruba« (1): poiął kmiecą dziewkę rzecżoną Hrubá BielKron 321.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Venosus, Zyłowáty. Metaph. Duży/ gruby/ świeży Mącz 479b; JanNKar G.

Synonimy: 1.a. ciężki, niekształtowny, podły; b.α. dziki, głupi, nieobjeżdżony, nieobyczajny, nieprzystojny, nietrafny, nieuczony, nieumiejętny, niewstydliwy, niewyczosany, niewypolerowany, nikczemny, prosty, sprosny, surowy; b.β. szpetny, żadny; d. brzydki, podły, szkarady; 2. miąższy, pełny, szeroki; 3. wielki; 4. ciężki, gęsty, twardy; 5. srogi, wielki, znaczny.

Cf GRUBOKREWNY, GRUBOMOWNOŚĆ, GRUBOMOWNY, GRUBOWŁOSY, NIEGRUBY, PRZYGRUBSZYM

KW