[zaloguj się]
[pdf]

PROSTY (1876) ai

prosty (1748), prost (118) [N i A sg n oraz w skostniałych wyrażeniach przyimkowych], prosty a. prost (10).

o jasne [w tym 1 r. błędne znakowanie].

comp i sup (18+34) -prostszy (50), prości(e)jszy StryjKron (2), [proszczszy]. sup nå- (32), nåj- (2) Diar, NiemObr; ~ nå- (28), na- (2) RejAp, też RejPs, n(a)- (2); ~ nåj- (1), n(a)j- (1).

Fleksja
sg
mNprosty, nåprostszy fNprostå, prostszå, prości(e)jszå, nåprostszå, prost(a) nNprosté, prostszé, nåprostszé, prosto
Gprostégo, nåprostszégo Gprostéj, prostszéj, nåprostszéj, prosty Gprostégo, prostszégo, nåprostszégo
Dprostému, prostszému, náprostszému Dprost(e)j Dprost(e)mu
Aprosty, nåprostszy, prostégo, nåprostszégo Aprostą, nåprostszą, prostu Aprosté, prosto
Iprostym, prost(e)m Iprostą, prostszą, prości(e)jszą Iprostym, prostém
Lprostym, prost(e)m Lprostéj, prosty Lprostym, nåprostszym, prost(e)m
Vprosty Vprostá, prost(a) Vprost(e)
pl du
N m pers prości, prostszy N m
subst prosté, prostszé n
G prostych, prostszych, nåprostszych G
D prostym, prości(e)jszym, prost(e)m D prostema
A m pers prosté, prostszé, prostych A m
subst prosté, nåprostszé n
I m prostymi, prostemi, prostszemi I m
f prostymi, prost(e)mi f
n prostémi, nåprostszémi, prostymi n
L prostych, prostszych L
V m pers prości V m
inne formy
sg m a. n L - prostym; du I - prostema; skostn sg n G - z prosta; skostn sg n D - po prostu

sg m N prosty, nåprostszy (248). ◊ G prostégo, nåprostszégo (145); -égo (50), -ego (1) OpecŻyw, -(e)go (94). ◊ D prostému, prostszému, náprostszému (27); -ému (4) OpecŻyw (2), KochFrag, OrzJan, -ęmu (2) MurzNT, MurzOrt, -emu (1) OrzQuin, -(e)mu (20). ◊ A prosty, nåprostszy (64), prostégo, nåprostszégo (42); -égo (2), -(e)go (40). ◊ I prostym (82), prost(e)m (4); -(e)m ZapWar, RejKupSekl; -ym : -(e)m RejZwierz (2:1), RejZwierc (7:1). ◊ L prostym (11), prost(e)m (1) PaprUp. ◊ V prosty (2). ◊ f N prostå, prostszå, prości(e)jszå, nåprostszå (91), prost(a) (9). ◊ G prostéj, prostszéj, nåprostszéj (45), prosty (2) LibMal, CzahTr, -éj (11), -(e)j (34). ◊ D prost(e)j (4). ◊ A prostą, nåprostszą (68) [w tym: -a (3)], prostu (1) MetrKor. ◊ I prostą, prostszą, prości(e)jszą (72). ◊ L prostéj (37), prosty (1); -éj : -y CzahTr (1:1); ~ -éj (6), -(e)j (31). ◊ V prostá (1), prost(a) (1). ◊ n N prosté, prostszé, nåprostszé (56), prosto (2); -é (10), -e (2), -(e) (44); -e MurzHist; -é : -e MurzNT (1:1); ~ (attrib) -é (43); ~ (praed) -é (13), -o (2) KochZg, BudBib [cf też PROSTO av]. ◊ G prostégo, prostszégo, nåprostszégo (19); -égo (2), -(e)go (17). ◊ D prost(e)mu (2). ◊ A prosté (36), prosto (1) FalZioł; -é (8), -(e) (28). ◊ I prostym (22), prostém (3) RejPs, Strum, ZawJeft; -ém (1) Strum, -em (1) ZawJeft, -(e)m (1). ◊ L prostym, nåprostszym (18), prost(e)m (1) FalZioł. ◊ V prost(e) (3). ◊ m a.n L prostym (1). ◊ pl N m pers prości, prostszy (88). subst prosté, prostszé (56); -é (21), -(e) (35). ◊ G prostych, prostszych, nåprostszych (138). ◊ D prostym, [prości(e)jszym] (99), prost(e)m (4); -ym : -(e)m FalZioł (2:1), KromRozm I (1:1), ModrzBaz (3:1), SkarŻyw (1:1). ◊ A m pers prosté, prostszé (57), prostych (5); -ych StryjKron; -é : -ych KrowObr (17:4); ~ -é (9), -(e) (48). subst prosté, nåprostszé (74); -é (28), -(e) (46). ◊ I m prostymi (28), prostemi, prostszemi (16); -ymi Murm, BielŻyw, KrowObr (8), BielKron (2), OrzQuin, KuczbKat, SkarJedn, CzechEp (2), WujNT (2), SkarKaz; -emi FalZioł, RejKup, MurzNT, Diar, GliczKsiąż (3), RejAp (2), RejZwierc, BielSpr, Oczko (2); -ymi : -emi GrzepGeom (7:1), SkarŻyw (1:2); ~ -emi (2), -émi (1), -ęmi (1) MurzNT, -(e)mi (12); -emi GrzepGeom; -emi: -émi Oczko (1:1).f prostymi (15) Mącz, SienLek, GrzepGeom (11), BielSat, BielSjem, prost(e)mi (6) TarDuch, RejWiz, BibRadz (3), ModrzBaz. n prostémi, nåprostszémi (18), prostymi (9); -émi BierEz, RejKup, RejWiz, SarnUzn, RejAp (2), RejPos (6), WujJud, KochDryas, SarnStat, SkarKaz; -ymi BibRadz, CzechEp (4), NiemObr (2), WujNT; -émi : -ymi BielKron (2:1); ~ -émi (1), -(e)mi (17). ◊ L prostych, prostszych (12). ◊ V m pers prości (8). ◊ du D (cum nm) prostema (5) GrzepGeom C3v [2 r.], E, Ev, G3v. ◊ I (cum nm) prostema (1) GrzepGeom E. ◊ skostn sg n G z prosta (18). ◊ D po prostu (97).

Składnia comp: prostszy niż co (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (7 z niżej notowanych przykładów) – XIX w.

Znaczenia
I. W funkcji właściwej (1761):
1. Równy w ujęciu liniowym, niekrzywy, niezgięty; niekręty; bez załomów; nieodchylający się w żadną stronę; rectus Murm, Mymer1, Vulg, HistAl, PolAnt, Mącz, Calag, Calep, Cn; di(r)rectus PolAnt, Vulg, Mącz, Calep, Cn; prorsus, rigidus Mącz; erectus Calag; regularis Cn (180): Volucres rectungues. Vogel die do ſchlecht klowen haben Ptacy ſproſtymy páſnogćyámy. Murm 81, 66; Mymer1 24v; FalZioł V 34v; Wrzućże drewno do wody by naproſtſze było/ Wnetći ſie będzye zdáło áby ſie ſkrzywiło. RejWiz 112; Leop *B4v, *2v; BielKron 95v; Cedrus, Cedrowe drzewo yeſt bárzo proſte/ á nigdy nie prochnieye á nie ták łátwie gniye. Mącz 45c, 327a, 348c, d, 350c [2 r.]; SienLek Yyyv; iáko ow ſznur z wagą/ czo go murárze vżywáią/ ktory nie iedno ſam proſty ieſt w ſobie/ ále y tę ſciánę proſtą vcżyni/ do ktorey go przyſtoſuią. GórnDworz Gg5; GrzepGeom P3; BielSat N3; Kiedy byś miał zmáwiáć Robotę ná Pręty: tedy ſobie wymawiay/ áby źiemię brał dwá kroczki w źiemię proſtą Bórtę Strum F2v, C2, H2v; KochFr 43; Tám w śrzodku [ogrodu] proſte drzewo á źielone ſtało/ O ktore ſie niemáło wiátrow otrącáło. WisznTr 11; BielSjem 39; Regula – Liniał, prostą miara. Calep 906b, 328a, 906a; KlonWor 66.

W połączeniach szeregowych (5): Nos proſty nyeuyelky proſto ydączy czo znak yeſt ſtaloſzczy a roſtropnoſzczy PatKaz III 121; Ząby yey [Maryi] byly byale proſthe rowne a czyſte PatKaz III 121v, 121v; GlabGad N7v; Quaercus rigidae, Proſte twárde tęgie dęby. Mącz 356b.

W przeciwstawieniach: »krzyw(y) (8), nieprosty (2)... prost(y)« (10): FalZioł V 35; i rzeczy krzywé obrocą śię w proſté (marg) będą w proſtą (–) MurzNT Luc 3/5; Leop Is 42/16; Rectus et obliquus contraria, Proſty á krziwy. Mącz 348c; Lineae iedny ſą proſté/ drugié ſą nie proſté. GrzepGeom Cv, C3; BielSpr 69; Káżda doliná wznieſie ſię/ á káżda gorá y págorek vniżą ſię/ y będzie co krzywo/ proſto/ á co ſię podniosło (będzie) rowno BudBib Is 40/4; Dirigo – Naproscząm, z krziwego proste czmię. Calep 327b.

Zestawienia: anat. »jelito, ktore prostym zową« (1): Nad to ieſzcże odchodzenie przydawa ſie, [...] gdy ielito: ktore proſtym zową/ albo wrzodmi albo bieżącżką bywa nagabane FalZioł V 29v.

geom. »linija (a. linea) (jest) prosta« (79): Diameter, vel diametrus, Latine, Dimeciens. Proſta á rowno dzieląca lynia/ którą yáki cyrkiel okoliczność/ álbo ynſzi xtałt bywa w práwą miarę dzielón Mącz 84c; Linea proſta ieſt/ która od Punktá/ od którégo ſye poczyna/ idźie równo do drugiégo Punktá/ w który ſye kóńczy/ nic ſye ná ſtronę nie vchyláiąc. GrzepGeom Cv; Superficies równa ieſt/ która od Liniéy proſtéy od któréy ſye poczyna/ idźie wſzędźie iednáko á proſto/ do Liniéy proſtéy w którą ſye kóńczy. GrzepGeom C2; A kiedy Linea proſta ná proſtą przychodząc/ nie równé kąty czyni/ tedy ieden będźie kóńczáty/ á drugi będźie tępy. GrzepGeom C3v, Cv, C2, C2v, C3 [5 r.], C3v [5 r.] (78).

Przen (4): Ale pátrz iákie dziś z niey [rodziny Pileckich]/ latoroſli roſtą/ By ſie też nákrzywiłá/ vcżynią ią proſtą. RejZwierz 87v; BudNT Hebr 12/13; A proſtacżek miły/ máiąc wyrozumienie ſwoie náłożone/ ná proſtey ćięćiwie ſłowá Bożego/ prośćiuchno zmierza do celu wyſtáwionego NiemObr 96; á czyńćie koleie proſte nogámi wáſzymi: áby ktory chramiąc nie zábłądźił/ ále rádſzey był vzdrowion. WujNT Hebr 12/13.
a. O człowieku i jego ruchach: wyprostowany, niezgarbiony, mający prostą postawę; procerus Murm (7): Chodzenye yey [Maryi] proſte ſluſne a lekkye y myerne PatKaz III 122; GlabGad M4v; nálazł [św. Antoni] ćiáło Páwłá S. ták iako ná modlitwie przyklękał z proſtą głową SkarŻyw 52.
Wyrażenie: »wzrost prosty« (1): Ieſtli wzroſt będzie wyſoki á prohſty [!] [...], Dawaznać cżłowieka ſmiałego, mocnego, pyſznego, ſrogiego, y chwały żądaiącego. GlabGad M2v.
Szereg: »wysoki, (a) prosty« (3): Iezus Kryſtus [...] cżlowiek ieſt [...] w poſtawie ciala wyſoki/ a proſty OpecŻywList Cv; Murm 65; GlabGad M2v.
α. Prawdopodobnie: Nieułomny (1): RZékł Heretyk: Krzywégo Theologá maćie. [...] To Kátholik. Ow záśię: Proſtych doſyć mamy. My o proſté/ bo głupi/ nikąſká nie dbamy. PudłFr 6.
b. O włosach: niefalujące, bez loków (6): Zaſię przyczyna proſtich włoſow ieſt wilkoſć dymna á cięſzka, ktora włoſi ku dołu ſkłania, przeto też niewiaſty poſpolicie proſte włoſi miewaią dla zbytku zimney wilgotnoſci. GlabGad A8v, M7v, N5.

W połączeniu szeregowym (1): Phlegmátyk [bywa] [...] włosów przyżólć/ álbo biáłokórowátych/ proſtych/ twárdych rzadkich Oczko 34.

W przeciwstawieniu: »kędzierzawy ... prosty« (1): Cżemu niektorzy ludzie maią kędzierzawe włoſi. drudzi proſte. GlabGad A8v.

c. O trasie do przebycia: najkrótszy, najłatwiejszy, niezbaczający z obranego kierunku; często również biegnący w linii prostej (35): przypłynęliſmy proſtym pędem do Kou WujNT Act 21/1.

W przeciwstawieniu: »prosty ... krzywy« (1): Gdy dwu ná śmierć oſądzą/ á iednego proſtą drogą á drugiego krzywą y dálſzą prowádzą: nie wiele ma nád tego ten co dálſzą drogą idźie. SkarKaz 387a.

W porównaniu (1): Więc ku przyſciu do niego [dobrego końca]/ ſą to/ iáko proſte/ á bite gośćińcze/ godnośći/ á przymioty te/ ktore ći pánowie Dworzáninowi náznácżyli GórnDworz Ee3v.

Wyrażenia: »prosta droga« [w tym: prostą drogą (3)] = directa via Vulg, Cn; via recta PolAnt, Cn; rectus trames HistAl; semita recta PolAnt; simplex iter Cn (13): ále Alexander máiąc w ręku ogniſtą pochodnią proſtą drogą bieżał. HistAl F3, L; A będzie tám śćieſſká y drogá/ [...] á to drogę będziećie mieć proſtą/ ták żeby głupi nie błądzili po niey. Leop Is 35/8; Tá [mądrość] ſpráwiedliwego gdy vćiekał przed brátem ſwoim proſtemi drogámi prowádźiłá BibRadz Sap 10/10, Ps 106/7; inſzą drogą do domu iecháli [posłowie]/ to ieſt proſtſzą na Mozáyſko BielKron 436, 63; BielSpr 27; StryjKron 672 [2 r.]; SkarKaz 387a; KlonFlis F3v; KlonWor 23.

»prostym trybem« (1): hydącz scziana granyczkiem hynaczey pathokiem prosthem tribem asz do Granycze krolevskiey znamy gdzie sia konczi hymyenye vasche ZapWar 1542 nr 2504.

Szereg: »bliższy i prościejszy« (1): A Stephán Woiewodá Wołoſki [...] iáko ſkoro obaczył iż nie ku Kámieńcowi gdzie byłá blizſza y proſcieyſzá drogá [...]/ ále ná Pokucie dągnie/ począł tym więcey być oſtrożnieyſzym StryjKron 672.
Przen (19):

W przeciwstawieniu: »prosty ... ciemny« (1): á ſpráwiedliwość twą rozgłáſzać będą. Y od tych ktorzy opuſzczáią ſćieſzki proſthe [semitas rectitudinis]/ vdawáiąc ſię drogámi ćiemnemi. BibRadz Prov 2/13.

Zwrot: bibl »czynić proste ścieżki Jego [Chrystusa]« = rectas facere semitas eius PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (8): Głos wołaiącego na puſzczy/ Nagotuicie drogę pańſką/ czyńcie proſté ścieſzki iego MurzNT Luc 3/4; Leop *2v, Mar 1/3; BudNT Mar 1/3; LatHar 684; WujNT Matth 3/3, Mar 1/3, Luc 3/4 [zawsze przekład tego samego tekstu].
Wyrażenia: »droga prosta« (1): Et deduxit eos in viam rectam, vt irent in ciuitatem habitationis. Y przywiodł ie [ludzi odkupionych] na drogę proſtą aby ſzli do miaſta mieſzkania ſwego/ Do niebieskiego kroleſtwa. WróbŻołt 106/7.

»gościniec prosty« (2): Spráwiedliwego prowadźił Pan gośćińcem proſtym. LatHar 445; Starożytni ſzláchcicy Polſzczy, [...] czyniąc vſtáwicznie Ręką ſwoią z pogány, gościniec ci proſty Przetárli do wſzyſtkiego CiekPotr 48.

»prosta ścieżka« = recta semita PolAnt, Vulg; semita rectitudinis PolAnt [szyk 12:1] (13): Y proſſę moy pánie niezwodz mię ſtey drogi/ ktora ku tobie przywodzi y owſſem co ná proſtſſe ſćieſzki rácz mi kſobie oznaymić. RejPs 35v, 127v; BibRadz *4, Prov 2/13, 9/15. Cf Zwrot.

»prosty tor« [szyk 2:1] (3): Ale ty proſtym torem/ Sláchćicże nieboże/ Idź RejZwierz 67; A ten v mnie Tor proſty/ nie gdźie wielkosć chodźi/ Ale gdźie Pan ſtadko ſwe tu wzgárdzone wodźi. Prot Cv, Cv.

Szereg: »gładki, prosty« (1): Powiedz mi [...] Y czemu wżdy nie chodźiſz głádkim proſtym Torem Prot Cv.
d. Wzniesiony, pionowy, niepochylony; też umieszczony prostopadle; altus, sublimis Calag; perpendicularis Cn (6): Obeliscus, Czworogránny proſty/ á podługowáty kámień/ ná wierſzchu yákoby rożen zákończony. Mącz 256b; Calag 40a.
Przen (1):

W porównaniu (1): Polſka Koroná przez Exekucyą w mierze ſwey ná tym Seymie/ ták proſta klinem ſtánęłá/ iáko byłá przez przodki náſze poſtánowioná/ niechyląc ſye áni ná práwo/ áni ná lewo. OrzRozm E3.

α. O czcionkach w druku: niekursywne (3):
Wyrażenia: »karakter prosty« (2): ORTHOGRAPHIA tedy Polſka rzędem obiecádłá prowádzi ſie tym ſpoſobem, kárákterem vkośnym y proſtym. JanNKar D4v, A3v.

»proste pismo« (1): áby ſie ábo dwie literze ſpoiły w iednę [dz, dź, dż] [...]: Albo więc ná kſztałt inákſzy [...] a zyśdź ſie może y do proſtégo y do vkośnégo piſmá. JanNKar E3v.

Szereg: »(i) ukośny i prosty« [szyk 2:1] (3): zdáło mi ſie [...] wydáć przynamniéy tę Polſczyznę nową/ Kárákter dwóy Polſki/ vkośny y proſty JanNKar A3v, D4v, E3v.
2. Zwyczajny, przeciętny, niewyróżniający się; simplex Modrz, JanStat, JanPrzyw, Cn; encyclius, translatitius, translativus Mącz; vulgaris Modrz (514): aby zadne plechowye rzeczy any panczerzowe nyebyly yedno nogavicze proſte ſzvkyenne ſkornye Proſthe ſkorzane a oſtrogy MetrKor 26/62; warz to w cżyſtym ſtharem piwie w cżarnem albo też y w proſtem FalZioł I 113d, I 80c; Cżemu chleb proſty bywa cięſſzy niż przeſalany. GlabGad G6v; RejPs 137; RejRozpr Av; RejJóz E marg; RejRozm 405; iż gdy cżłowiek będzie ku krolewskiey wyſokoſći podnieſion/ áby pámiętał iż z ziemie s proſtey máteriey poſzedł [recordaretur se extrema materia procreatum]/ á iáko ſie pothim w ziemię ma obroćić. HistAl G4; MurzHist R4v; figurá álbo obraz yáki rzezány/ wten cżás proſte drzewo yeſt kyedy onego żadnemi á rozmáitemi fárbámi nye pomáluye á nye przypráwi. GliczKsiąż P8; KrowObr 90; Szpetna Wroná nie vmie nigdy iedno krákáć/ Proſta Kokoſz domowa zniozſzy iáie gdákáć. RejWiz 49; Baẃ ſie więcey mądroſcią niżli náukámi/ Stłucżeſz dyabłá by ſzyrmierz proſtemi ſztukámi. RejWiz 80, 65; RejFig Bb8; Bo y pokrzywáć párzy/ chociáy proſte zyele. RejZwierz 10; BielKron 26, 39v, 149; poſpolićie proſte á pożyteczne Wſpomagánia thu wypiſzę/ ktore nam mądrzy ludźie oſtáwili SienLek 14v, 15; iż nie inácżey miał być vbłagan ten ſwięty gniew iego [Boga]/ iedno roźlaniem krwie/ ále nie proſtey krwie/ iedno onego wdzyęcżnego ſyná iego RejPos 102v; Ktory [grzech] nie tylko ciáło iáko trąd proſthy/ ále y duſzę ſzkárádzi á máże przed oblicżnoſcią Páná tego. RejPos 214v, 206, 213v; RejPosWiecz3 96v [2 r.]; BiałKat 71; A ták was vpominam chudźi bráćia mili/ Abyśćie proſtym trunkiem nigdy nie gárdźili. BielSat C; A on pápir poki ná nim piſmo nie było był proſtym pápirem/ á gdy ná nim nápiſáno wolą onego cżłowieká/ iuż nie bywa proſtym pápirem ále teſtámentem. RejZwierc 197, 51v, 197v, 198; WujJud 161v; SkarŻyw 347, 543; Ale iáko raz czyſtość ſwoię vtráćiłá [panna]/ Ani iuż dźiećióm [tj. chłopcom] wdźięczna/ áni dźiéwkóm miłá. Iáko máćicá/ która w proſtym polu wſchodźi/ Nigdy wzgórę nie idźie/ nigdy grón nie rodźi Doſtáłych KochEpit 111; BielRozm 16; Helvellae - Kapuſta proſtą, mała kapuſta. Calep 475b; SkarKaz 313a; Ale ſznur bez proſtośći nie może być modłą/ Iedno proſtym powroſkiem ábo nićią podłą KlonWor 66; [Trzi tachri nozow proſtich po trzi groſche ZapWpolActAdv 1550 205/81v; BielKron 1551 283v].

W połączeniu szeregowym (1): oni męcżeńnicy [...] dáiąc ie [własne zdrowie] zá ſwego krolá (nie ná proſtą/ lekką/ y krotką śmierć/ ále ná długie á nieznośne męcżeńſtwo y konánie/ ktore ſię wielom śmierćiam rownáło) miłość nieoſzácowáną ku Bogu y ku nam [...] pokazáć chćieli. SkarŻyw [407].

Wyrażenia: [»prosta biegunka«: Dyaria Proſta biegunka. SzymŁowEnch ‡3.]

»moneta prosta« = prawdopodobnie moneta obiegowa, rodzima (1): pyenyadze kthore przinym nalyazl tho ieſt cztherzi zlothe wągierſkie trzi wyardunky groſſikow ſrebrnich y yedennaſczie groſchy moneti proſty kv ſobye yeſth zabral LibMal 1543/74.

»pieczęć prosta« (1): Ná których wſzyſtkich rzeczy iáſnieyſzé świádectwo [...]/ onéchmy záwieſzoną y znáczną pieczęcią náſzą proſtą [sigilli nostri, simplicis munimine JanPrzyw 7] vtwiérdźili. SarnStat 885.

»proste rzeczy« (2): A ſnadz ná tym więcey miſtrza poznáć Ktory vmie [...] z proſtych rzeczy wżdy co obráć Coby ſie wżdy przygodziło ſchowáć RejRozpr Av, Av.

»prostemi słowy« = w formie mówionej, a nie pisanej (2): oto tu ſłyſzymy iż tego Ianowi ſwiętemu nie każą nam powiedáć proſtemi ſłowy/ ále mu roſkázuią nápiſz im to/ á iáko pewnym zapiſem im vtwirdź iż to ſą rzecży pewne RejAp 159, 176v.

Zestawienia w funkcji nazw botanicznych: »kopr prosty« (2): Kopr proſty/ álbo ogrodny/ Anethum SienLek 212, Xxx2.

»sałata prosta« (1): Locygá álbo láktuká po ſtároświecku/ dźiś Sáłatá proſta. SienLek 216v.

Szeregi: »prosty a goły« (1): A yákoż ktemu poznányu przychodźi? nye proſtym á gołym weźrzenim w iſtnoſć ſwoię álbo przyczyn yey/ [...] ále przez znáki KromRozm III B7.

»prosty a niski« (1): iż on [Pan] ku dziwnym ſpráwam ſwoim/ proſte á bárzo niſkie rzecży w mnimániu ludzkim záwżdy obieráć racżył RejPos 305.

»prosty, (a) pospolity« (2): Translativa vel translatitia officia, Proſte á poſpolite vrzędy. Mącz 124c, 103c.

»swojski albo prosty« (1): Kopr ſwoyſki álbo proſty SienLek Xxx2.

a. O ludziach (też wyjątkowo o istotach nadprzyrodzonych): skromny, nieliczący się; też znajdujący się na niższym szczeblu w hierarchii (79): Insularius, Wyſepny. To yeſt proſty/ nieważny/ yęciec/ godny ná wyſpę w niewolą posłánia. Mącz 171c; Być mowił [Jakub] ku proſtemu Anyołowi/ tućby iuż był wykrocżił z rozumu/ ábowiem błogoſłáwieńſtwá niſkąd nie należáło ſzukáć/ iedno od ſámego Páná. RejPos 150; WujJud 165; CzechRozm 41v [2 r.], 42, 42v, 43v [2 r.], 44 [2 r.] (15); bo inſzych wiele pobożnieyſzych ná pocżątku gdy ieſzcże proſtymi Biſkupy bywáli mordowano dla wiáry CzechEp 36; NiemObr 50; Gdy gość wielki/ Vrzędnik nie ma proſtą ſtrażą odpráwowáć ſtrażey/ ále przebránemi Kmiotki GostGosp 26; SkarKazSej 690a.

W przeciwstawieniach: »prosty ... bogatszy; krol ... prosty człowiek« (2): bo dawaią ieſzcże/ proſtym lvdziam/ pić ſ kielicha/ nie krew bożą/ ale proſtą wodę/ a bogatſzym wino SeklWyzn e2; y nie pochowáli go [Jorama] ták iáko ná krolá zależáło/ iedno iáko proſtego cżłowieká. BielKron 86.

Wyrażenie: »człowiek (a. człek) prosty, ludzie prości« = simplex homo Cn [szyk 4:2] (4:2): SeklWyzn e2; Potym też kupczą iednego Woſſobie czleka proſtego. Też ſnimy ſpolu pozwano A Liczbę czynyċ kazano. RejKup b3v; aby to IchM przedsięwzięcie mimo wszytkie prawa, nakoniec mimo rozum najprostszego człowieka nie przywiodło ku ostatecznemu upadkowi Korony Diar 46; RejAp BB4v; CzechEp 332. Cf W przeciwstawieniu.
Przen: W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (1):
Wyrażenie: »prosty lud« = pionki (1): Ale gdy Borzuy liche pyeſzki dłaźił/ Ná coś więtſzego chytry Fiedur ważył. Rycerzá ſwego to tám/ to ſám wodząc/ Proſtemu ludu bárzo máło ſzkodząc. KochSz B.
αα. W funkcji rzeczownika (1): Ządaſz Skánderbegu złoſliwey śmierći/ cudney ſławy/ Damy damy y ſámi przy grobie będziemy/ áby ćie w piekle było znáć miedzy proſtymi. BielKron 246.
α. Niepełniący żadnych funkcji publicznych, urzędowych itp.; nieposiadający jakichś specjalnych uprawnień; prywatny; privatus Modrz (20): MetrKor 34/134v; RejZwierz 30v; BielKron 353v; Ty iż to proſtym Ziemiáninem będąc/ we wſzyſtkich nas gániſz: nie dźiwuy ſye/ że ludźie zazdrośćiwi/ tobie téż ono mówią: Quis eſt hic? skądże ſye wźiął? OrzQuin E; że zacnieyſzy ieſt ſtan rycerzá niż proſtego śláchćicá. ModrzBaz 76v; á Rzeczpoſpolita zoſtáie chora/ y vtrapiona; bo oná ieſt/ iáko iedęn człowiek/ á człowiek nie proſty/ ále táki/ ná ktorem wſzyſtko záwiſzło [!] GórnRozm K; SkarKazSej 694b.

W przeciwstawieniach: »pan zwierzchni (a. zwierzchny) (2), urząd (2), urzędowa osoba ... prosty człowiek (a. ludzie prości, a. prosta osoba)« (5): A ieſliże ludźie prośći/ ktorzi śię w pochlebcách kocháią/ słuſznie máią być gánieni/ o iáko dáleko Pánowie zwierzchni więcey? ModrzBaz 17v; á ieſzcże ćięźey [!] [mają być karani] ći/ ktorzi przećiwko vrzędowi grzeſzą/ niżli ći ktorzi przećiwko proſtem oſobam. ModrzBaz 70, 22, 73v; Bo vrzędem świádczyć fałſz, iest więtſzy delict niż proſtą oſobą SarnStat 710.

Wyrażenia: »człowiek (a. człowieczek) prosty, ludzie prości; prosta osoba« = privati (homines) Modrz [szyk 7:5] (4:4;4): A cżłowiecżek proſty odpráwiwſzy powinność ſwoię/ ſiedzi ſobie w pokoiu/ y o woythá nic niedba/ y o Páná máło RejPos 316; Co ieſli ludźie prośći á vrzędow żadnych zacnych niemáiący/ ktorzi z pożytku przyiaśń poznawáią/ godni ſą zá to ſtrofowánia/ iáko daleko godnieyſzi ſą ći/ ktorzi wielkie vrzędy ná ſobie noſzą ModrzBaz 20v; A ták/ názbyt koſztowne potráwy máią być zákazáne: ktoremi wytrawioná á wyniſzcżoná bywa oſob proſtych máiętność ModrzBaz 36v, 40, 59v, 124v; KlonWor 70. Cf W przeciwstawieniach.

»prosty obywatel« (1): A ieſli ten/ który o ſpráwiedliwość względem wyſtępku będźie proſzon/ ieſt proſty obywátel/ á ſpráwiedliwośćiby vczynić niechćiał/ [...] tedy [...] SarnStat 1076.

Szereg: »prosty, nieprawny« (1): Kupiec Teſtáment cżynił przy Piſárzu iáwnym: Będąc cżłowiekiem proſtym/ cżłowiekiem niepráwnym. KlonWor 70.
β. Niskiej, zwykle najniższej rangi (29): WróbŻołtGlab A3v; Ale co ma pleban proſty Wgodzić w ty dworſki chłoſty RejRozpr Dv; Iakie ſzalenſtwo/ y czartowſkie zaſlepięnie/ yż proſti kaplan moze ochrcić dziecie [...]/ á dzwonu ochrcic/ albo koſcioł poſwięcic nie może iedno iego miłoſc kxiac byſkup/ albo ſuffragan SeklKat V2; KrowObr 102; Rzekł Solon/ wiem doſyć w Grecyey bogátych y fortunnych [...]. Krezus z gniewu rzekł/ przyrownawaſz mię do proſtych kſiążąt. BielKron 112, 155v, Llll; KuczbKat 245; SkarJedn 178, 235; ſtoczyli [konturowie zakonni] wodną bitwę z Litwą/ gdzie tylko ieden proſty Litwin był zábit StryjKron 308; WujNT 129; Turbatorá gwałtownégo, y przez ſługę proſtégo pozywano. SarnStat 495.

W połączeniu szeregowym (1): Tám ieden proſty/ chudy á nieznáczny Zołnierz podniowſzy Bolesławá z ziemie/ ná koniá go ſwego wſádźił StryjKron 220.

W przeciwstawieniach: »zacniejszy... prosty; biskup (4)... prosty kapłan« (5): Ale ſpytam pirwey yeſli roznoſć yáka/ nye mowyę w doſtoyeńſtwye/ ále w vrzędźye/ myędzy biſkupem á proſtym kápłanem? KromRozm III H7v; WujJud 86; CzechEp 229; Bierzmować proſty kápłan nie może iedno Biſkup. SkarJedn D3v; Więźniow też zacnieyſzych gdy ſię záś ſtánowić przyrzekli puſczono/ á proſtych knechtow Polacy y Czechowie po dwá złote ná okup przedawáli StryjKron 577.

W porównaniu (1): gdyż ſłudzy prośći ſą iáko gmurowie ná wyſokie rzecży. BielKron 124v.

Wyrażenia: »prosty żołnierz, drab, knecht« = gregarius miles Mącz, Modrz (5:1:1): Mącz 149d; zákazał [hetman Metellus] też/ [...] áby żaden proſty żołnierz/ niemiał w oboźie y w huffie sługi áni bydlęćiá iákiego. ModrzBaz 112; Lepſzy chłopek y proſty Drab niż Woiewodá. StryjKron 220 marg, 220 [2 r.], 577, 642.

»prosty lud« = piechota [szyk 2:2] (4): Amurath zſzykowawſzy przodkiem lud proſty/ áby pothym ná ſprácowány lud przypuśćił świeże ludzi mężne/ przypuśćił ku ſzturmu pod zamek BielKron 247v; przypuśćili tedy Turcy ku ſzturmu proſty lud Krześćiáńſki nieważąc ich ſobie nizacż BielKron 249v, 250 [2 r.].

b. Niemający charakteru sakralnego, boskiego; świecki, laicki; pozbawiony świętości, niepoświęcony; niepełniący funkcji sakralnej (145): SeklWyzn e2; SeklKat Y2 [2 r.], Y2v; iż wteyto śwyątośći [tj. eucharystii] nye yeſt ćyáło boże áni kreẃ/ ále proſty chleb y wino/ známyonuyące ćyáło y kreẃ páná Kryſtuſowę. KromRozm I G3; KrowObr 200; Też ćię pytam/ gdy w gębę/ w zęby/ w vſtá ſwoie weźmieſz Sákráment/ co to zacz ieſt: mowiſz iż proſty chleb: ále iże wierzyſz/ ieſth ćiáło OrzList b2v; Názwałeś biedny nieboże/ ćiáło páńſkie chlebem proſtym/ á kreẃ iego winem OrzList cv, b3, d3, d4, e2, e3; bo go [Machumeta] był Sergius okrzćił proſtą wodą/ tákże y dziś Turcy po iákichkolwiek grzechach wodą ſobie omywáią łono/ koláná/ głowę/ y ine cżłonki/ mnimáiąc áby tym grzechow zbyli. BielKron 165; bo Zwinglius roſkazał/ áby [...] wiecżerzą Páńſką proſtą rozumieć. BielKron 200, 203v; RejPos 153v; RejPosWiecz3 [97], [97]v; BiałKat 271 [3 r.], 291, 321; RejZwierc 197 [2 r.]; Lecż wy áni poświącánia kośćiołow dopuſzcżaćie/ y nákazawſzy ſie w proſtych domách/ záśię ich poſtáremu vżywaćie. WujJud 181, 70v, 219v, 251, 254, 259 (12); WujJudConf 180, 249v, 261v [2 r.]; iż z powieśći moiey tego dochodźiſz/ żeby chleb y wino Wiecżerzey Páńſkiey/ nie mogło być proſtym winem y chlebem też proſtym CzechRozm 261v, 261, 261v; KarnNap F2; SkarŻyw 278 [2 r.], 284, 545; ReszPrz 58; LatHar 385; WujNT 116, 288, 332 [4 r.]; SkarKaz 156a.

W przeciwstawieniach: »prosty ... krześcijański, święty« (2): OrzList b2; Rzekł kápłan [do Dawida]/ nie mam proſtego chlebá iedno ſwięty [...] wſzákże ieſli ſłużebnicy twoi mieli wſtrzymánie od żon/ mogą ieść BielKron 66.

W charakterystycznych połączeniach: prosta(-y, -e) ceremonija, chleb (44), ciało, dom, mięso, wieczerza (3), wino (13), woda (5).

Szeregi: »prosty a jeszcze niepoświęcony« (1): Ná Mſzy ſwoiey ábo obiedniey/ chlebu proſtemu á ieſzcże nie poświęconemu kłániáią ſię [Grecy] y pádaią SkarJedn 345.

»prosty i prozny« (1): Ieſlić tedy thy ſłowá Páńſkie nieuczyniły ćiáłá Bożego ná Ołtarzu/ [...] tedy ćiáłá Bożego wtym chlebie niemaſz/ tedy zoſtánie proſtym y proznym chlebem. OrzList b2.

»prosty, świecki« (1): á przeto tá twoia wieczerza nieieſt krzeſćiáńſka/ ále ieſt wieczerza proſta/ świecka/ to ieſt/ panis et uinum ſimplex OrzList b2.

α. O człowieku (w opozycji do Boga, kapłana itd) (81): a przetoſz ueſelyla ſyą ſzwyąta anna yſz począla plod wzyuoczye ſwym a nye proſthe dzyeczyą począla ale bogu myle PatKaz II 76; RejPs 217v; RejPos 191v [2 r.]; WujNT 194.

W przeciwstawieniach: »kapłan(i) (8), Bog (3), apostołowie (2), księża (2), biskup, Duch ś., mszarze, słudzy kościoła... prości ludzie (a. prosty człowiek itp.)« (19): nie ieſtci [Jezus] cżlowiek proſty/ ale bog wierny. OpecŻyw 131v; A wy tylko ſámi Mſzarze chleb y wino offiáruiećie/ á inſzym ludziom proſtym offiárowáć zákázuiećie KrowObr 183; iż thy inſze ſlowá Páná Kryſtuſowe/ tzuyćie/ modlćie ſie/ pokutuyćie/ wierzćie Ewánieliey/ nietylko na ſámy Apoſtoły należą/ ále też y ná wſzyſtki inne wierne ludzi proſte KrowObr 201v; Iż ieſli małżenſtwá niegániſz miedzy proſtym ludem/ tzemuſz ie tedy gániſz miedzy ſlugámi kośćiołá krześćijáńſkiego? KrowObr 222, 184 [2 r.], 200v [3 r.], 201 [2 r.], 202, 213v; OrzQuin M2; RejPos 3; A dla tego nie zowiemy ſwoich Páſterzow [...] Kápłany. (–) [...] Bo też nie ſą kápłani/ ále prośći láycy/ nie was/ ále ſámi śiebie dobrze páſący WujJud 148; [ceremonie są] Nie od proſtych ludźi przydáne/ ále od Duchá ś. przez Apoſtoły y przez ich namieſtniki áż do nas podáne WujJud 168, 261v; iż Piotr ieſt opoką/ nie iáko proſty człowiek/ ábo ſzczegulna oſobá: ále iáko Bilkup naywyżſzy po Chriſtuśie. WujNT 68.

W charakterystycznych połączeniach: proste(-y, -a) dziecię, krol, niewiasta, pan, stworzenie, włodarz.

Wyrażenia: »chłop prosty« (1): Cieślá Kośćiół buduie/ chłop proſty: ále Kápłan poświąca/ to co ón buduie. OrzQuin M2.

»prosty laik« (5): KromRozm I Lv; Niektorzy powiádáią iż proſtym Láikom á chłopom/ doſyć ieſt ná thym/ gdy tylko chlebá pożywáią RejPos 88v; ponieważ y práwych Kápłanów nie maćie/ ktorzyby Ciáło Páńſkie poświącáć y ſpráwowáć mogli/ ále proſte Láiki WujJud 261v, 148; Iáko też y Mniſzy s przodku nie byli kápłany áni im zlecono vſługowánia w koſciele: miano ie zá proſte láiki RejPosRozpr c4.

»prości ludzie (a. prosty lud), prosty człowiek (a. człek)« [szyk 46:21] (36:31): lękwſſy ſie Piotr/ ijże bóg chce vmytz nogi cżlowiekowi proſtému/ rzékl ku milému iezuſowi: [...] OpecŻyw 91v, 15, 36, 91v, 130, 131v; MurzNT 126; Ieſli tylko kápłani máią roſkazánie [....]/ áby pod dwiemá oſobomá przyimowáli [eucharystię]/ vkaſz gdzie ludzie prośći máią inſze roſkazánie y náukę od kryſtuſá/ áby prziymowáli pod iedną oſobą? KrowObr 200v, 183, 184 [5 r.], 199v [3 r.], 199v żp, 200 [2 r.] (36); A nie tylko proſte ludzi chwalili [poganie]/ ále y źwierzętá y ptaki BielKron 24, 149, 189, 460v; GrzegRóżn B3v, B4; Bo nie rozumiey by to táka práwicá byłá Boga Oycá niebieſkiego iáko cżłowieká proſtego/ ktora ſie dáley iedno ná łokciu álbo ná dwu roſciągnąć nie może. RejPos 78, 3, 101v, 206v, 235, 235v; WujJud 168; CzechRozm 25, 178v; ktory [Nestorius] proſtego cżłowieká być [Chrystusa] z Máryey národzonego fałſzywie náucżał/ y Greki zárażał SkarJedn 391; SkarŻyw 242, 271; CzechEp 340; ReszPrz 76 [2 r.]; WujNT 68, 343; SkarKaz 42a.

Szeregi: »goły i prosty« (1): Iż Iezus ieſt chriſtuſem ſynem Bożym/ to ieſt/ nie ieſt goły y proſty cżłowiek/ [...] ále ieſt cżłowiekiem ſynem Bożym z duchá świętego pocżętym CzechEp 340.

»prosty a świecki« (1): Tuć Prorok nie mowi o proſtym á o ſwieckim krolu [...]: Ale powieda/ iż przydzie Bog twoy/ to ieſt ten kthory zákryie Boſtwo ſwe w cżłowiecżeńſtwie ſwoim. RejPos 3.

αα. W funkcji rzeczownika (2): gdym iá [Jan Chrzciciel] krzcil niedóſtoyny ſwiętego/ winny niewinnego/ proſty boga wiernégo. OpecŻyw 39.
Szereg: »prosty albo niewprawiony« (1): á táyemne obrzędy boże [...] nye poruſſone záchowaſz/ nikakye ich poſpolićye proſtym álbo nye w práwyonym nyepodawáyąc. KromRozm II i.
c. Niewyszukany, niewykwintny, nieozdobny; pospolity, pośledni, lichy; castigatus Miech; familiaris, humilis, inconcinnus, plebeius, promiscuus, quotidianus, vilis Mącz; incomptus, rudis Cn (115): Murm 137; Casa, vyessky dom, prosty domek BartBydg 23b; Iezu ienżes pieluchami proſthemi był obwinion/ ſmiłuy ſie nad nami. TarDuch B; Item wloviczv v Zmyewſkiego Czapnika ma trzi koſſulie Colienskye a dwye proſthe. LibMal 1554/192v, 1544/90, 91v; RejJóz B8v; orác [!] wam owſzeki zabroniono/ á dla tego muſicie proſtyh [!] zioł [pascentes herbas] pożywáć HistAl K3; do tych świątośći żadnych koſztownych y ſwietnych przyprawek [...] nieprzydał/ iedno thylko proſthe znáki miedzy ludzmi poſpolite KrowObr 46; WyprKr 115v; BielKron 417, 425, 443; Fribolarius, Krámárzyk/ który proſte rzeczki przedáyne ma. Mącz 137c, 6b, 54b, 150c, 159c, 189d; Chudźinie ſie nie zeydzie iedno proſte piwo BielSat C, D2; Y ná koniá dzielnego choday w proſtym ſiedle wolałby káżdy ku potrzebie wſieść/ niż ná owego vpſtrzonego co ſie wſpina/ wirzga/ á ogonem hárcuie. RejZwierc 68, 104, 105; BielSpr 69; SkarŻyw 581; StryjKron 265; ReszList 159; A ſam páſtérz śiedząc w chłodźie/ Gra w piſczałkę proſté pieśni KochPieś 34; KochSob 70; BielRozm 16, 26; SkarKazSej 666b, 704b; ZbylPrzyg B2, B3, B4; [InwMieszcz 1583 nr 243; ZapWpolActAdv 1550 205/110v, 153; Po drugiej stronie sieni, na zachód słońca, jest izdebka niewielka [...], okienka 2 proste kołkami zabite LustrPłock 192; SkarŻyw 1585 920].

W połączeniach szeregowych (1): Vbacż tu ijż krol nad krolmi/ rácżyl ijdz w domek vbogiégo zwolenika/ a tam proſté grubé nieprzyprawné bratz pokarmy OpecŻyw 44; ieſzcże iey on [Turek swojej żonie] muſi dáć ná ſzáty/ ktore ony noſzą proſte/ długie/ nie koſztowne BielKron 261; Leucophaeus, [...] Który proſtą ſzárą á śiwą ſuknią yeſt prziobleczón/ niepoczeſny. Mącz 189d; Sardi venales proverbialiter, Proſte niczemne/ álbo máłey wagy rzeczy. Mącz 368c, 224b, 496b; Przeſtáwáć tedy wierni Boży máią ná niewielu Ceremoniách ſkromnych/ vcżćiwych nie wydwornych ále proſtych á ſłowu Bożemu namniey nie przećiwnych. WujJudConf 207v.

W przeciwstawieniach: »drogi (2), kosztowny (2), malowany (2), rozkoszny (2), pstry, pyszny, świętniejszy, wydwomy ... prosty« (12): a wſſakoż niemiál [Jezus] náſtolek pyſſnych ale tylko proſté odzienié apoſtolſkié OpecŻyw 72; Murm 121; wolę ia proſte pokarmy pożywać będąc ſwiebodny nizli roſkoſzne w niewoli. BielŻyw 57; BibRadz I 48c marg; Máło też o tym myſli [ciało] ieſli ná pſtrey kołdrze ábo ná proſtym wezgłowku ſpáło/ kilo iż ſmácżno ſpáło/ álbo iż ſie náſpáło. [...] Albo tákże ieſli z málowáney álbo s proſtey Myſlimickiey ſie ſklenice nápiło RejZwierc 105v, 68; BielSpr 2; WujJudConf 207v; Cegły vpádły/ á (my) [...] cedrámi zápráwiemy. (marg) To ieſt proſte budowánie zburzono/ á my koſztownieyſze poſtáwiemy (–) BudBib Is 9/10; SkarŻyw 87; CzechEp 333.

Wyrażenia: »prosty chleb« [szyk 1:1] (2): ia ná vbogiey ſukniey/ y proſtym chlebie á wodzie/ przeſtáię SkarŻyw 454; LatHar 200.

»prosty [= nieszlachetny] kamień« [szyk 2:2] (4): De Lapidibus. Von ſteynen vnde edel ſteynen. O proſtym y drogim kámyeniu Murm 121; á tako nie bacżą chłopi kthorzy mieſzkaią przy morzu aby była Perła: kładą ią z inemi kamieńmi proſthemi na kupę. FalZioł IV 38a; Pátrz ná Száfir/ ná Rubin/ á ná proſty kámień/ Iuż cięſzkość/ ciemność/ grubość/ wnet obacżyſz ná nim. RejWiz 113; SkarŻyw 87.

»proste odzienie, szaty, ubranie« [szyk 13:2] (10:4:1): OpecŻyw 72; KrowObr 139v; vbrał ſie [Kodrus] iáko rzemięśnik w proſte ſzáty BielKron 75; A iż ſie był Acháb w proſte vbránie vbrał/ nie poználi go BielKron [842]; KVmaná Sybillá [...] w proſtym odzyeniu chodziłá BielKron 133v, 126, 134, 169, 261, 336, 353, 368v; RejAp 90v; BielSpr 37; Ludzie rodzáiem y máiętnośćiámi znácżni/ brzydzą ſię proſtemi ſzátámi [vulgares vestes]. ModrzBaz 50.

»picie proste« (2): Bo co pánom nálewáią Ktemu ſie więc wſſytcy máią A ty inſſe pićia proſte Máią to zá drobne chłoſty RejRozpr G3v; BielKron 349.

»prosta(-y, -e) potrawa, pokarm, jedzenie, strawa, żywność« = castigatus victus Miech; promiscuus victus Mącz; victus simplex Modrz; simplex cibus Cn [szyk 9:2] (5:3:1:1:1): OpecŻyw 44; BielŻyw 57; Lud tey ziemie [żmudzkiej] ieſt [...] gruby á chłopſki, małym á proſtim ſie pokarmem żywiąci MiechGlab [88]; pićiem y iedzeniem proſthym ſie chował [Bolesław] BielKron 349; Promiscuus victus, Poſpolita żywność/ proſta/ nic nie oſobliwa. Mącz 224b; Aleć wżdy iedná á proſta potráwá zdrowſza. SienLek 13v, 17; BielSpr 2; ModrzBaz 143; WyprPl A2v; SkarKazSej 666b.

[»prostej roboty«: płótna prosty roboty kilka łokci InwMieszcz 1570 nr 158.]

Szeregi: »prosty, kmiecy« (1): Byłá [Sybilla Helespontyka] niewiáſtá ſtára/ gruba/ w proſtym odzyeniu kmiecym chodziłá BielKron 134.

»prosty a leda jaki« (1): miáſto onych dawnych ludźi proſtey á ledá iákiey potrawy [pro veterum victu simplici]/ roſkoſznie ſtoły wáſze przypráwiaćie ModrzBaz 143.

»prosty a niemalowany« (1): Y káżdy pewnie woli wſieść do owey proſtey [łodzi] á nie málowáney á pewney á mocney/ niżli do owey málowáney á dziuráwey. RejZwierc 68.

»prosty i niepocześny« (1): Iáko Alcibiades w proſtym y niepocżeśnym puzderku chował złote Sileny one Bożki Pogáńſkie/ ſkąd vroſło ono prouerbium, Alcibiadis Sileni KlonWor ded **2.

»prosty a niewystawny« (1): onę proſtotę przodkow ſwych w odpráwáwoniu [!] nabożeńſtwá iákoby potępia [papież Grzegorz I]: gdy ná nim iáko proſtym/ á nic nie wyſtáwnym/ nie przeſtawáiąc/ świętnieyſze ſam wymyśliwſzy/ [...] inſzym toż cżynic [!] roſkázował CzechEp 333.

»prosty albo pospolity« (1): Abowiem gdy Mniſzy proſte/ álbo poſpolite odzienie z włotzą s ſiebie/ tedy ⟨iu⟩ſz wten tzás zwłotzą/wſzyſtki vboſtwá y nędze/ tego ſwiátá KrowObr 139v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»rowny [= nieobfity] i prosty« (1): iż młodź tá ktora ſie ná wśi rodźi [...]/ nieprzywykli Láźniey/ ſtráwie/ trunkom rolkoſznym/ ná rowney y proſtey ſtráwie przeſtáną BielSpr 2.

»sprosny i prosty« (1): Gdy by [...] kto/ miedzy ty drogie kámienie/ ná twoiey koronie/ włożył ſproſne iákie y proſte: izaliby wſzytkiey tey korony niepoſzpećił y niezelżył? SkarŻyw 87.

Przen (1): Tak thá byała głowá ktora będąc głádką yeſli cnoty nyema rzecż yeſt martwa á proſta. GliczKsiąż P8.
α. O włosach: zmierzwione, nieułożone, skołtunione (1):
Szereg: »prosty a omełty« (1): on [Sokrates] ſie znich [swoich żon] naſmiewał mowiąc, że ſie prze ſzpetnego á nie vrodliwego cżłowieká [...] z proſtymi á z omełtemi włoſi wadzicie BielŻyw 47.
β. O języku, stylu i wytworach języka: potoczny, kolokwialny, niekunsztowny; też niepoetycki (32): OpecŻyw 30; Abowim prawdy proſta rzecz yeſt/ wedlug przypowyeſći KromRozm I N2v; RejZwierc 210; SkarŻyw A2; Phil H2 [2 r.]; ták też cżáſem pod proſtym tytułem/ zámykáią ſię rzecży wielkie y poważne KlonWor ded **2v.

W połączeniach szeregowych (2): A wſzákoż ácz z proſtymi/ ále ochędożnymi/ oſtrymi/ y krotkimi ſłowy do dźieſięćiorgá pokolenia/ był [Amos] káznodźieią/ iáko y drudzy prorocy BibRadz I 461; Mącz 88c.

W przeciwstawieniu: »poetycki ... prosty« (1): CzahTr A3v cf »prosty, żołnierski«.

Wyrażenia: »prosty język« (1): Przetoż tu po Ringolcie Algimuntowicu [...] muśimy położyć Kronikę Pruſką ſtároſwiecką/ ktorą nápiſał niiáki [...] Petrus á Dusburch, łáćinſkim proſtym ięzykiem StryjKron 288.

»prosta mowa (a. wymowa)« = familiaris a. plebeius a. quotidianus sermo Mącz; incompta oratio Cn (3): Quotidianus et familiaris sermo, Nie piſzna/ Proſta/ Domowa mowá. Mącz 88c; Plebeius sermo, Proſta/ Chłópska mowá. Mącz 303d; SkarKaz 122a.

»prosty rym« (1): Po práwey ręce maſz Krákowiec z Rzymem/ A iż ták mam rzec bráćie proſtym rymem/ Możeſz ſię nápić w obudwu po troſze KlonFlis Hv.

»proste słowa« = incondita verba Cn [szyk 5:3] (8): Abowiem ſłowy proſtemi/ Rychley prawdę poymuiemy BierEz H2; OpecŻyw 56; BibRadz I 461; GrzegRóżn A2; RejPos 214v; Proſtemi tu ſwe rzecży odpráwuiem ſłowy. KochDryas A3; NiemObr 26; WujNT przedm 22.

»prosty wi(e)rsz (a. wierszyk)« = inconditum carmen Cn [szyk 2:1] (3): Teraz ná proſtym wirſzu przeſtań cżekay końcá StryjWjaz C4; CzahTr A3v, I3.

Szeregi: »prosty a (i) gruby« (2): A teć ſą przycżyny mego/ ták proſtego a grubego tłumácżenia/ to ieſt/ żem ſię ták bárzo ſłow trzymał. BudBib b3v; Strum A4.

»prosty a niedwomy« (1): a ſlowa boſkié niemaią nám bytz przykré [...]/ acżkoli niégdy widzą ſie nám bytz proſté a niedworné. OpecŻyw 56.

»prosty i niski« (1): A Bozka Duchá ś. náuká [...] o ſłowá nie dba/ y owſzem proſtą y nizką wymową wielkość y máieſtat prawdy ſwey pokrywa SkarKaz 122a.

»prosty, żołnierski« (1): Ia tedy [...] nápiſałem dwie kſiążecżce nie Poetickim/ ále proſtym Zołnierſkim wierſzem mym CzahTr A3v.

W przen (1): A tu iuż maſz moy miły pocżćiwy á Krześćiáńſki brácie dwá ſtany ſwoie iáko táko odpráwione/ ácż s proſthego wárſtátu/ áleć naciężey o pocżątek káżdey rzecży. RejZwierc 115v.
[Niektóre użycia tu zaliczone są trudne do odróżnienia od użyć w znacz. 4.a.]
αα. Jako wyraz konwencjonalnej skromności: umniejszające określenie efektów własnej pracy (6): RejKupSekl a2v; TAk mniemamy vprzeymy á miły cżytelniku/ gdy tho proſte piſánie/ kthore słow wydwornych w ſobie nie ma/ vyzryſz [!] y cżytháć będźieſz/ iże tę proſtotę wdzięcżnie prziymieſz GrzegRóżn A2; GosłCast 5.
Wyrażenia: »moje proste rymy, rytmy« (1:1): Z moich tych proſtych rymów ieſteś ſławnym wſzędźie KochFr 82; Tym czáſem miáſto cory proſte rytmy moie Poſyłamći ZbylPrzyg ktv.

»proste słowa« (1): á oto maſz przed ocżymá ſwoiemi od proſtaká proſthemi ſłowy nápiſáne ſwięte ſłowá iego [Pana] RejPos A6.

d. praw. Mało ważny, mało znaczący, błahy; pospolity; niepoparty dowodami, niemający mocy prawnej (35): będźie wolno [...] y przed nimi [ławnikami] kończyć y dokonywáć ſwéy áppelláciiéy/ przez proſté przełożenia rzeczy ſwéy ábo áppelláciȩ práwá ý ſkazánia prosić SarnStat 956.

W przeciwstawieniu: »prosty ... prawdziwy« (10): Pozwánemu ná roki może mu być rok przełożon proſtą niemocą/ Ná wtorym roku prawdziwą niemocą UstPraw G3, G3 [3 r.]; SarnStat 719, 769 [3 r.], 770, 825.

Wyrażenia: »prosta choroba, niemoc« = lekka choroba usprawiedliwiająca nieobecność na pierwszym (czasem również na drugim) roku sądowym; simplex infirmitas JanStat (8:4): Ná porotzkách rok pierwſzy y wtory może być proſtą niemocą przełożon/ trzeći rok prawdziwą niemocą UstPraw G3, G3 [3 r.]; IEſli ſie kto komu zápiſze [...] Roku nie odkłádáć: tákowy niemoże proſtą chorobą Roku zwléc/ álbo odłożyć. Wyiąwſzy prawdźiwą chorobą SarnStat 719, 769 [3 r.], 770 [2 r.], 825, 826; [ZapKrak 1544 31/799].

»dług prosty« (2): tákiéż od zapiſów wiecznośći wſzelákiéy [...] y długów proſtych/ nie więcéy ma bráć y wyćięgáć [sąd ziemski i grodzki]/ iedno pułtorá groſzá. SarnStat 1156, 1156.

»klątwa prosta« = najniższy stopień klątwy (1): Klątwá proſta Contumáciiéy. SarnStat 224.

»prosta minuta [= kopia, wyciąg z akt]« = minuta bez pieczęci, tzn. nieposiadająca mocy dowodowej; simplex minuta JanStat (4): Proſtą Minutą nic ſie dowiéźć nie może: Ale iedno liſtámi álbo minutą pod pieczęćią/ álbo Kśięgámi przed ſądy. SarnStat 325 [idem (2)] 766, 820 [2 r.].

[»prosta opinija« = prawdopodobnie: podejrzenie niepoparte żadnymi dowodami (3:1): ale W⟨asza⟩ M⟨iłość⟩ nie dowiedzi⟨a⟩wszy się tej rzeczy pewno, ani nikt na mię nie skarży, raczysz się W⟨asza⟩ M⟨iłość⟩ na prostą opiniją albo domniemanie ludzkie tak się na mię targać ListyPol 1534/54.]

»prosta powieść, twierdzenie« = prawdopodobnie: zeznanie niepoparte dowodami (3:1): A yeſthli na proſtv powieſcz szwyathkowy nyewyerzono, thedy mayą prziſſzyąncz MetrKor 40/817; GroicPorz aa4v; UstPraw I; y krzywdę przez śię álbo przez napráwné oſoby w przerzeczonych dobrách vczynioną ná proſté powodowé twiérdzenié ma nágrodźić SarnStat 1254.

»prosta skarga« = prawdopodobnie: oskarżenie niepoparte dowodami (4): ActReg 139; Iż kiedy którzy ſynowie ábo dźiéwki Rodźice ſwé [...] biliby [...]/ tedy tákowi ná proſtą ſkárgę rodźiców ſwych/ máią bydź [...] wieżą karáni. SarnStat 1159, 587, 1160.

»proste słowa« = prawdopodobnie: zeznanie niepoparte przysięgą; simplex verbum JanStat [szyk 2:1] (3): Bo kto to [postanowienia na chwałę Pańską] [...] odrzuca [...]/ tedyby tego nie ſłowy proſtymi mowić miał/ ále by to rzeczą ſámą iáſną y świádectwy nie wątpliwymi pokázáć był powinien. CzechRozm 100v; SarnStat 250, 470.

»proste(-a) zekrwawienie, rana« = lżejsza rana, niepociągająca za sobą trwałego uszkodzenia ciała; simplex vulnus JanStat (2:1): A zá proſte zekrwáwienie/ ktore vłomnoſći álbo oſzpecenia nieponośi [wójt bierze] tylko pięć groſzy y ſzeląg. GroicPorz k3, k3v; iż gdy ſzláchćic równégo ſobie ſzláchćicá zábiie/ zá głowę ſześćdźieśiąt [...]/ á zá proſtą ránę piętnaśćie grzywien będźie powinien zápłáćić. SarnStat 618.

»złodziejstwo proste« (1): Ná oſtátek złodźieyſtwo zgołá proſtym zową/ Kiedy więc ruchomą rzecż bierze kto domową. KlonWor 9.

Szereg: »prosty albo zmyślony« (1): gdyż tóż wolno powodowi/ co y pozwánému: wyiąwſzy proſtą álbo zmyśloną chorobę [praeter simplicem infirmitatem JanStat 668]/ która powodóm nie przyſtoi SarnStat 826.
e. O substancjach i materiałach: bez dodatków, nieulepszony, nieoczyszczony (50): tedi warz to ziele z yzopem y z lakricią w wodzie/ a przyłoż tzukru z apteki ktory zową piuſdium/ albo proſtego tzukru/ piyże to poranu FalZioł I 2a; Też vwarziwſzi wodny oſtrziż w winie albo w wodzie/ á potym gdy vwre ſtłucż gi á zmieſzay z oleykiem rumienkowym albo ſproſtą oliwą/ á thego ciepło przyłoż na nyrki albo na krzyże FalZioł I 29c; Też vwarzenie diptanu s chebdem á z opichem w proſthey wodzie/ á potym [...] thego ſie napijay FalZioł I 41d; Wezmi [...] gorzałki barzo dobrey, cżterzy vncije/ ługu dobrego mocznego trzy vncije/ ſoli proſtey iednę dragmę, Zmieſzay wſzytko ſpołem á vcżyń wodno FalZioł V 93v; Wezmi Colofonia iednę librę/ ſmoły proſtey poł libri/ [...] włoż ty rzecży w oczet á day ſtać aż ſie rozpuſzcżą FalZioł V 102v, I 4b, 7a, 21c, 36c, 50b (39); Bo więc y miedź gdy będzye pięknie pozłocona/ Albo folgá pod proſty Kryſztáł podpráwiona. Iuż káżda rzecż zacnieyſza ozdobiona bywa RejWiz 8; Abowiem ták byłá chędoga [żona księcia Dominika] y thák roſkoſzna/ iż nigdy ſie proſtą wodą nie vmywáłá/ iedno iey muſieli z roſy wodę zbieráć BielKron 178, 454v [2 r.]; Niektorzy biorą błoto pod łáźiebną rynną miáſto gliny álbo proſtey źiemie. SienLek 50v, 63; Kule Ogniſte ták dźiáłáią/ záwiną w ſurowe płotno [...] prochu proſthego nie źiárnionego [...]/ przycżyniwſzy Sáletry y ſiárki/ y żywice rowne cżęśći BielSpr 73v; gdźie chłopi [...] oſeł potrzebuią/ z drzewá ich ſobie nárzezawſzy/ w tám tę wodę wpuſzczáią/ y nie proſtym kámięniem/ ále oſłą lepſzą nád inſze wyymuią Oczko 8v, 10, 32.

W charakterystycznych połączeniach: prosty(-a) cukier, kamień, koral, kryształ, olej (2), oliwa (2), pieprz, proch, smoła, sol (2), woda (33), wosk, ziemia, żywica.

Przen (1): Tákże y ty rádzęć miey tę ſláchetną pozłotkę á tę vććiwą duſzę ſwoię ná piecży/ ábyć ſie s tego proſtego ſrebrá twego nie ocieráłá RejZwierc 148.
f. O literach i głoskach (11):
α. Bez znaku diakrytycznego (6): P. Kochánowſki miał ná ten kſztałt / dz/ miąſzę [!]: ćienkie ták / dź/ á proſté ták / dz. JanNKar E3.

W przeciwstawieniach: »prosty ... z akcentem (2), z kreską (2), z punktem« (4): Ma [język włoski] dwoie,a, iedno Láćińſkié proſtè [...]: Drugiè Włoſkié ſwoie z áccentem wyſokiè JanNKar C4; trzebá áby było dzytá Polſkié troiákié: iedno proſtè bez krèſki [...]: drugié [...] z krèſką: trzećié [...] z miąſzym punktem. JanNKar E3, C4, F2.

Szereg: »prosty, bez kreski« (2): ten vocatiuus, Pánie, domine, niech idźie proſtym / e/ bez krèſki: nigdźiéy ſie bowiem / e/ nie ſádźi. JanNKar E3v, E3.
β. O literze „i” w funkcji samogłoski w opozycji do funkcji graficznego znaku zmiękczającego lub głoski „y” (5): Tymże ſpoſobem ma [język włoski] dwoie, ii, iedno proſty wocaliſz, drugiè poſzło ná conſonantem: iáko w tych ſłowiéch ride, y pioue. JanNKar C4; Tákież po ć/ dź/ l/ ś/ ź/ nie idźie tępè y/ iedno zgołá proſtè i JanNKar G2v, E4v, G2, G2v.
g. Z niczym niepołączony; w funkcji zbliżonej do partkuły: sam, tylko, jedynie (21): BielKron 35v, 236; Możnali rzecż i ziemią/ macać ſpodkiem dziuri. Co trudno człowiek poiąć ma zproſtey rozmowy/ Muſi tam przi tim ſam być/ i naſtawić głowy. KochSat [C2]; Nie pomoże nam ni Mſza ni proſte Kazánie/ Ktoby z nas miał być lepſzym/ trudne rozeznánie. Prot B3; Rozumiey káżdy temu/ że záwżdy złemu więcey ſtrách odeymie niźli proſta namowá. RejAp 165.

Jako wyraz określający jeden z członów przeciwstawienia (12): OpecŻyw 74; Quoniam non cognoui litteraturam: introibo in potentias domini [...] Abowiem ſie ia nie kocham w proſtym texcie piſma ſwiętego/ (koment) Czuſz ale w wykładzie duchownym. WróbŻołt 70/15; tak iż iego [św. Pawła] kazanie niebyłać proſta nauka ale iakoby grom WróbŻołtGlab A4v; BibRadz I 201b marg; BielKron 203v; Bo Iſtność nie ieſt ći Duch/ áni rzecz żywiąca [...] Lecż ieſt proſte nazwiſko/ kthorem zwáć możemy Wiele rzecży GrzegRóżn N3; w ktorego ſłowiech nigdy żadna omyłká nie byłá nálezioná/ kthory nie tylko proſtemi ſłowy nam grunthuie obietniczę ſwoię/ ále ią y po dwá kroć poprzyſięga RejPos 132v, 206; gdy ćiáło Páńſkié w Sákrámencie vyrzyſz [...]: nie ná proſté ćiáło pátrzyſz/ ále y ná moc iego BiałKat 331; RejZwierc 199; SkarŻyw A5; WujNT 47.

Połączenia: »prosty, sam ...« [szyk 1:1] (2): s ktorych [części psalmu] wielkie á poważne náuki y pociechy może/ ſobie obacżyć káżdy krześdyáńſki cżłowiek zá ſpráwą Duchá ſwiętego/ gdyż ſnadź s tego proſtego ſámego ſpiewánia/ nie mogłby ku ták doſtátecżnemu rozumieniu przydź. LubPs Z2; iż przez dobrych vcżynkow ſámá proſtha wiárá być płatna nigdy nie może. RejPos [236].

»tyl(k)o prosty...« (3): Abowiem pátrzay iáko Pan inſze niemocy tylko proſtim ſłowem vzdrawiał y vmárłe krześił RejPos 206, 79v; Bo ty żywoty ktore mamy wſtárem zakonie [...] nie ſą tylo proſtą hiſtorią ále názwierzchowney powieśći máią zakryte w rozumieniu duchownym táiemnice. SkarŻyw A5.

3. Skromny pod względem możliwości i aspiracji umysłowych i/lub trybu życia i/lub sposobu bycia: niewykształcony, niemający należytej wiedzy, czasem też głupi lub prymitywny; niewymagający, niewybredny, czasem niecywilizowany, nieokrzesany; niewynoszący się, niemający wykwintnych manier; prawdopodobnie też wytrzymały fizycznie; simplex HistAl, PolAnt, Mącz, Vulg, JanStat; rudis Mącz, Modrz, Cn; illiteratus Mącz, Cn; abiectus, cibarius, communis, ignarus, levis, municipalis, proletarius, rigidus, stupidus Mącz; agrammatus, agrestis, barbaricus, barbarus, crassus, expers eruditionis, horridus, illepidus, imperitus, impexus, impolitus, incompositus, inconcinnus, inconditus, incultus, indoctus, iners, ineruditus, inornatus, invenustus, pinguis, rusticus, subhorridus Cn (493):
α. O ludziach i wyjątkowo o zwierzętach (407): GlabGad O4; RejJóz D3v, E; RejKup d3v, n2; KromRozm III A2v; Naydzye tákowych doſić/ ktorzy nie nye vmyawſſy/ ſadzą ſie ná wyelkye rzecży/ będąc proſtemi żakámi kokoſſą ſie by kokoſz ſámá nád ſwemi yáycy/ s kthorych ſie tylko kurcżętá á nye orłowye wylągáyą. GliczKsiąż L6; Coż yeſli ocyec da ſyná do náucżycyelá nyeuká ábo proſtego żaká á pipi/ yáki będzye náucżycyel taki diſcipuł. GliczKsiąż L7, H6v; RejZwierz 92v; iáko ſwięty Antoni proſty puſtelnik był oświecony á wſzem oznáymiony w cudach w wierze Krześćiáńſkiey. BielKron 160v; bo náſzy thák prośći byli/ iż ſobie drogi iádąc w źiemię nie obwárowáli prześpiecżney. BielKron 398v, 232, 397v; Classici authores aut scriptores dicuntur, Naprzednieyſzy/ Naznámienitſzy skłádacze. Contra, Proletarii, Prośći/ Niewzięćy. Mącz 56a, 190a; OrzQuin B3; Iż niewiáſtá oná vćiekłá ná puſzcżą/ to ieſt miedzy proſte á proſto żywiące á rozmaite narody ludzkie RejAp 100v; RejPos 129v, 283v; Iáko náſzy przodkowie choday prośći byli/ Niewiele mędrowáli á wiele cżynili. RejZwierc 251v; WujJud A7v; RejPosWstaw [1432]v; BudBib Gen 25/27; BiałKaz C4v; SkarJedn A*v, 319, 320; Puśćmyſz tedy tákié wyważánia/ á té/ próby Cieplic: á niech nam/ gdy ſye proſtemi być nieſromamy/ w rozeznániu thych od inſzych wód ſłuży wzrok/ wónia/ ſmák Oczko 11 v; IAkob ſyn Izáákow młodſzy brat bliznięcy Ezaego: zmłodośći proſtym ſię być pokázował/ páſterſtwem ſię báwiąc/ y pod namiotki mieſzkáiąc SkarŻyw 346; Pánná iáko proſta/ á tákich pokus nieświadomá: mniemáłá áby iuſz wiárę ſtráćiłá w Bogá SkarŻyw 581, 59 marg; NiemObr 125; PudłFr 6; SkarKaz 117a; Zaden z was/ przezacni Pánowie/ nie ieſt ták proſty/ áby nie baczył ćięſzkiey y wielkiey niemocy tego náſzego Kroleſtwá SkarKazSej 664a; KlonWor 47.

prosty ku czemu (1): Nos długi á zewſząd iednako okrągły abo obli znamio(nuie) człowieka ku dobremu proſtego á na złe mądrego GlabGad N8.

prosty na co (2): BielKron 28; Ale chcę ábyśćie byli mądrymi ná dobre/ á proſtymi ná złe. WujNT Rom 16/19.

prosty w czym (1): Mamy być mądrymi w dobrym á proſtymi we złym. WujNT Zzzzz4v.

W połączeniu z ekspresyjnym określeniem głupca (21): [biskup do posła:] Znaċz yż nad Pjſmem nieſiadaṡ Iedno tak po Swiatu liataṡ Snaṡzes nie ċzetł proſta Świnio Co rzekł Tomás de Aquino RejKup t3; Więc zdrádzić białągłowę/ zdrádzić przyiacielá/ Ieſzcże ſie ktemu náśmiać s proſtego dubielá/ Máią ſobie zá roſkoſz RejWiz 31v; A to ſnadź napilnieyſza nędznemu cżłowieku/ Aby ſwoię powinność nacż ieſt ſtworzon wiedzyał/ Aby iáko w karmniku proſty wieprz nie ſiedzyał. RejWiz 46v; Zdać ſie żeś go [chytrego chłopa] oſzukał/ á iżeś ty wygrał/ On byałki vkęſuiąc/ idzye proſty migdał. RejZwierz 131v, 107v; OrzRozm B2; Aleć też y Woyt chociay ſie widzi proſta ſkowerá da cżáſem chytrym poborcą o zięmię. RejZwierc 39; A on proſty ćichopęk muśi dáleko ſtroną chodzić. RejZwierc 113; iżby mąż był iáki wielki proſtak/ coby krup ſtudźić nie vmiał. Iáko był on Nábál chłop głupi á proſty biernat WerKaz 290; [Dauus ſum non Ordipus [!] Proſty ia Biernat. TerentMatKęt Q7v; ŁaszczWiecz D]. Cf »proste bydło«, »prosty osieł«, »prosty woł«.

W połączeniach szeregowych (12): Cżołko barzo małe, cżłowieka proſtego vkazuie, gniewnego, niemiłoſiernego GlabGad N3v; Cżłowiek ktory ſie barzo richło ſmieie á leda cżemu, bywa taki grubego rozumu y też pokarmu, proſty/ prożny/ á nie ſtatecżny/ richło wiemy nie taiemny, ale na poſługę powolny. GlabGad O4, O3, O8v; Asini homines dicuntur, Głupi á grubi prośći ludzie. Dubielowie. Mącz 17d; Municipalis homo, Proſty/ Niebiegły/ niećwiczony człowiek. Mącz 237d; RejPos 160, 284 [2 r.]; ludźie ſie rodzą ná rozmáite obycżáie/ iedni bywáią leniwi/ drudzy prędcy/ mocni/ ſłábi/ opátrzni/ roſtropni/ prośći/ ſpráwni/ godni niegodni. BielSpr 1, 66; ſzukáią [heretycy] ćiemnych kątow/ áby przed proſtymi á świeckimi y niećwicżonymi ludzmi/ ktorzy zdrády ich rozeznáć nievmieią/ vcżonymi ſię być pokazáli. SkarŻyw 301.

W przeciwstawieniach: »prosty ... mądry (11), (na)uczony (7), biegliwy, opatrzny, roztropny, rozumny; ludzie prości... mędrkowie« (19): Kto ma wzroſt niſki á miąſſzy, to ieſt znamię cżłowieka zawiſnego/ więczey prożnego niż mądrego GlabGad M4, M7v, N8, N8v; Aby nye tylko rozumni/ ále y głupi á proſći ludźye yáſnye obaczyli á námácáli iż [...] KromRozm I G2, [P2]; KromRozm II av, n4v; Pytałby ktho co lepyey yeſt/ proſtym być/ cżyli cżyſtem á vcżonem cżłowyekyem GliczKsiąż H4; Náucżony náucżycyel vcżone vcżnye pocżyni/ á proſty proſte. GliczKsiąż L7v; Tákże onym drugim/ ácz mądrym itéż biegliwym/ ále iednák częścią proſtym [...] Poſłom/ wſzytkié Warty tá Páni [tj. praktyka] vbiéga. OrzQuin C2; KuczbKat 5; BielSpr 1; WujJud 47v; NiemObr 179; WujNT Rom 16/19, Zzzzz4v; SkarKaz 580a.

W porównaniach (6):

Jako comparandum (5): A zaſz bych ſie miał ſrożyć iako proſte bydło RejJóz L5, F; RejWiz 46v; RejPos 83v; Wyśćie rozumy y głowy náſze: my iáko proſte dźieći/ ná wáſze ſię obmyślánie ſpuſzczamy SkarKazSej 665a.

Jako tertium comparationis (1): ieſtem by dzyecię proſty/ niewiem gdzye ſie obroćić BielKron 76.

Wyrażenia: »prosta baba« (1): Stharzy lekarze o moczy tego Iemioła nie barzo grunthownie wypiſali/ Ale za cżaſow y dniow dziſieyſzych naſzich wielką chwałę ma z doſwiadcżenia proſtich bab FalZioł I 155b.

»proste bydło (a. bydlę)« (9): Y Woyt choć ták ćicho chodzi Iednák on ſwego vgodzi Iſcie niepuſći ná ſkrzydło Choćia ſie zda proſte bydło RejRozpr Kv; Nie day ſie ſwey woley rządzyć iako proſte bydło RejJóz F, L5; RejKup l4, m7v, N, n8, r3v; Y wnet ieſzcże w Ráiu/ gdyż go [człowieka] iuż był oſwiećił rozumem przed inemi żwirzęty/ niechciał go mieć iáko proſtym bydlęciem RejPos 83v.

»chłop prosty« (1): MOſkwá/ ieſt Lud w obycżáiu innemu Narodu rozny y przećiwny/ bo ſą chłopi hárdźi/ chełpliwi prośći/ okrutni/ nie śmieli BielSpr 66.

»prosta chudzina« (1): Bárzo ći mędroſzkowie z brzegow wylewáią/ A nas proſtą chudzinę ſzpetnie w zyſku zdáią. RejZwierc 239v.

»księgi, pismo prostych ludzi« = obrazy [szyk 8:3] (10:1): Obrázy powiádaią áby kxięgi ludzi proſtych byly. KrowObr 114 marg; iż obrázy vtzą wiáry y ſą proſtych ludzi kxięgi KrowObr 115, 114, 115 [2 r.], Ttv; żydowie álbo pogáni zupełnie ie [obrazy] chwalili y nádzyeię w nych mieli/ thu inacżey ſie rozumyeią/ tylko ná piſmo proſtych ludzi BielKron 200v; WujJud 49v [2 r.], Mm7v; WujJudConf 49.

»ludzie (a. lud, a. ludkowie) prości (prosty), człowiek (a. człowieczek, a. człek) prosty« = rudis homo Mącz, Cn; idiota Vulg, Cn; abiectus a. cibarius a. municipalis homo Mącz; homines simplices JanStat; sine litteris homo, imperito ingenio vir Cn [szyk 138:87] (182:43): OpecŻywPrzedm C4v; PatKaz I 1v; FalZioł I 144b, III 34b, V 27; BielŻywGlab nlb 8; Włoſi miąſſze krotkie á twarde znamionuią cżłowieka [...] więcey proſtego niż mądrego, ale dobrze fortunnego. GlabGad M7v; Szjia [!] długa vkazuie [...] ⟨cżło⟩wieka proſtego mgłego y nie ſmiałego, takie⟨ż⟩ nie taiemnego nieuka y zawiſnego. GlabGad O8v, A2, M4, M7, M7v, N3v (13); Owszejki sie sam zawodzisz, Mnimając prawdę, co widzisz; - Jako czynią ludzie prości, Ktorzy nie mają mądrości. BierRozm 8; WróbŻołt D5v; WróbŻołtGlab A5; SeklWyzn E, g2v; RejKup n4, o7v, R; RejKupSekl a3v; KromRozm I A4, G2, [P2]; Lud proſty/ radci przykładow naſladuié MurzHist M3; Co proſty człowiek má czynić aby poznáł/ którá ieſt prawá wiára MurzNT 28v marg, 33v, 91 [2 r.], 111; MurzOrt Bv; KromRozm II av, n4v, p2; iż wy mniſſy y kſyęża ledá o co [...] nąm ludźyom proſtym zgárdzenye koſcyołá/ á zátym ſnadź y kácyrſtwo przyczytaćye. KromRozm III Q3v, A2v, C3v, O8v; BielKom B6v; GliczKsiąż H4; GroicPorzRej C3v; O nieprzyiaćiele Boży/ długoſz thák proſte ludzi zwodzić będziećie? KrowObr 60v; A przeſto wy niebożątká ludkowie prośći [...]. Podnieśćie ręce ſwoie do nieba KrowObr 107v, C3v, 1v, 52, 55, 72v (72); Leop B4v; UstPraw C2; tákże w obycżay przychodziło iż ie [bogi pogańskie] zá iedny ſwięte potym święcono/ zwłaſzcżá lud gruby á proſty/ ktory ná ten cżás przez piſmá gruntownego był. BielKron 25, 3, 20, 24, 51, 141v (14); KochZg B; Mącz 17d, 52d, 124a, 161d, 237d; OrzQuin C3, Ev, Aa2, Aa3v; Prot Cv; SarnUzn H4; RejAp 3, 49v, 74v, 104, 148; GrzepGeom A4; Nie przypátrowałći ſie on zacny Hetman oney krolowey Kándáckiey Filipowi/ ieſli był doktor ábo iáki zacny duchowny/ vźrzawſzy cżłowiecżká proſtego/ vbogiego/ piechothą idącego RejPos 284, 148, 149, 156, 160, 162v (15); GrzegŚm A4; KuczbKat 5; RejZwierc 33v, 197v; WujJud 47v, 49, 88v, 131, 224; WujJudConf 48v; RejRozpr b3; RejPosWstaw [1432]; CzechRozm 18v; Oczko 11; On gdy mu ſie ſpráwował [św. Wilhelm pustelnikowi]: to tylo ſłowo od niego vſłyſzał: iam cżłek proſty y nie náto wyſadzony/ ſam tyło ſwego zbáwieniá pilnuię/ á teſz náuki nie mam. SkarŻyw 165, 301, 519; CzechEp 38, 99, 204, 231, 246, 373, 417; iáko oni vſtáwy ſwoich niektorych Oycow/ á oſobliwie Papieżow Rzymſkich zá vſtáwy Apoſtolſkie/ ludowi proſtemu/ vdawáią NiemObr 76, 76, 81; KochFr 84; ReszPrz 65; WerGośc 218; KochWr 38; KochCn B3v; WujNT 643 marg; WysKaz 33; JanNKar D2v; BEdźie powinien Sędźia [...] od ſtron ſtoiących przed vczynieniem ſkazánia pytáć/ ieſliby mieli iákié munimentá [...] ku popiérániu ſwéy rzeczy: áby ludźie prośći proſtotą ſwą w rzeczach ſwych nie vpádli. SarnStat 159 [idem (2)] 557, 824; KlonWor 47; [KomentHozeasz 41]. Cf W przeciwstawieniach, »księgi prostych ludzi«, »ludzie prości a nieuczeni«.

»prosty nędznik (a. nędzniczek)« [szyk 2:1] (3): Y ſpoies Kylka paczierzy To iuż proſty nedznik wierzy. Iż wſytko ſgladzy do ſczątka RejKup n2; RejWiz 135v; iákoż tu nędznicżek proſty nie ma temu wierzyć? RejAp 180.

»prosty niebożątko (a. nieborak)« [szyk 5:2] (7): RejKup q2v; GroicPorzRej C4; Stądże ludzie niebożątká prośći/ ſzukáiąc zbáwienia/ y odpuſztzenia grzechow/ biegáią/ od Kośćiołá do Rośćiolá [!] od Kkáplice [!] do Káplice KrowObr 79v, 83v, 159v, 194; Nie inácżey gdy Sroki zá Sową latáią [...]. A to w niwecż co ſie ich by Iáſtrząbi ptakow/ Náſkubą ći Puhacże proſtych nieborakow. RejWiz 55.

»prosty osieł« (1): Niedziwno mi choċzies poſeł Iż znam zes tak proſty oſyeł RejKup t3.

»prosty woł« (2): Siedzyſz zwieſiwſzy nos na doł Ki diabeł to [lege: co] ża proſty woł RejJóz E8; Ale ty [...] Dzierz ſię zwyczaiu ſwietego. A nieſluchay proſtych wolow RejKup i6.

Szeregi: »prosty, cichy« (1): Iakob był proſty/ ćichy/ mieſzkał domá rad. BielKron 14.

»prosty, (a, abo) głupi« [szyk 3:1] (4): BielŻywGlab nlb 8; Głowa podługowata [...] znamionuie cżłowieka proſtego glupiego ale złoſtnego, zawidznego, prożnego/ richło wiernego, á wieſci noſzącego. GlabGad M7; KromRozm I G2; Vulgaris, Ita communis animus [...]. Pro stupido vel ignaro, Proſty/ Głupi. Mącz 61d.

»prosty, (a) grubego (a. tępego) rozumu« [szyk 2:1] (3): Niechciál mądry bóg mędrtzow na to wybratz/ áni motzárzow/ [...] Ale chciál [Bóg] dziw ten mocy ſwé boſkié zachowatz ij mądroſci/ a dlá tego proſté rybitwy a grubégo rozumu na to obrál. OpecŻyw 40; Włoſi barzo kędzierzawe [...] znamio⟨nuią⟩ cżłowieka tępego rozumu/ proſtego wſzakoż oboiętnego w obycżaioch y w towarzyſtwie, á tak nie wiernego. GlabGad M7v, A2.

»gruby, (a, i) prosty« [szyk 4:2] (6): Bobki kozie/ na bolącżki/ na ociekliny [...]. Tha ſprawa ma być ludziem grubym, proſtim FalZioł I 144b; ná ten cżás ludzye byli grubi á prości á nágo chodzili BielKron 3; Widząc tám lud proſty y gruby/ wynálázłá [Nykostrata] im piſmo náſze Láćińſkie BielKron 51v, 25; SkarJedn 226; WysKaz 33.

»prosty a nędzny« (1): gdyż przez drzewinę piſmo ſwięte nam proſte á nędzne ludzie wſzędy známionuie RejAp 74v.

»prosty a niebywały« (1): Lud w niey [Żmudzi] proſty á niebywáły BielKron 385.

»prosty, (a) niećwiczony« (2): bowiém onych trudnych á ſkrytych rzeczy/ ktorych rozumem śięgamy/ nie może proſty á niećwiczóny náukámi człowiek łatwie poiąć. OrzQuin Aa2; RejPosWstaw [1432].

»prosty i niegodny« (1): ktory [Gracyjan] widząc nabożeńſtwo iego [św. Antoniego]/ rad go bárzo widział/ bo ſię zá proſtego y niegodnego miął [!] SkarŻyw 543.

»prosty a niesposobny« (1): ſtráſzliwey y niezrozumiáney ofiáry/ piſmá ſię ſtrzegli [ewangeliści]/ nie tylo przed niewiememi ią kryiąc/ ále y przed proſtymi á nieſpoſobnymi Chrześćiány o niey milcząc. SkarKaz 155a.

»ludzie prości a (też) (i) nieuczeni (a. bez nauki); człowiek prosty (a. ludzie prości) a nieuk(owie)« = homines sine litteris et idiotae Vulg [szyk 4:1] (3;2): MYedzy nyeukámi á ludźmi proſtemi/ y temi ktorzy trochę litery zákusili/ [...] powſtawáyą wyęc o tem gadánya [...]/ coby lepſſego było/ yeſli gdiby ſyná ocyec do ſzkoły vcżyć dał/ cżyli gdiby do rzemyęsniká w rzemyęſlo przykazał. GliczKsiąż G5v, H3v; iżeby patrząc naá obrázy ludzie prośći y nieutzeni. Vtzyli ſie iáko Kryſtus ćierpiał KrowObr 114v; IZ ten proſty wykład ſłow Páńſkich/ od proſtych też á nie vcżonych ludzi ieſt vcżynion RejPos 156; WujNT Act 4/13.

»prosty, (i, a) nieumi(ej)ętny (a. nieumiejący)« (4): S takowegociem rozmyſlaniá/ mnodzy ludzie proſci a nieumiętni/ bywaią rozumu oſwiétzonégo ij żywota ſwiętego OpecŻywPrzedm C4v; KrowObr 114v; Mirabor quod hominem rudem atque ignarum tibi praeferret, Było mi to dźiw iż nád cię człowieká proſtego y nieumiętnego przedkłádał. Mącz 124a; iż też były Konciliá y zacni ludzye w Dámáſzku y w Ieruzalem/ á wżdy [...] ludzye prośći/ ludzye nigdy nic nieumieiący/ dawáią im tákie mety w prawdzye ſwiętey RejPos 283v.

»prosty a niewiadomy« (4): widząc [Pan] wiárę ludu onego proſtego á niewiádomego/ niechciał ich ták zániecháć RejPos 204v, 206v, 346v; Bo niedopuśći dobroć Boża/ aby proſte á niewiadome Pogáńſtwo oſzukáne było. SkarJedn 398.

»prosty a niewymyślny« (1): Słuchayże gdzie záleciáłá [niewiasta]. Oto ſłyſzyſz iż na puſzcżą/ tho ieſth ná ludźi proſte á niewymyſlne RejAp 104.

»prosty, nikczemny« (1): áni ſye tego [tj. geometrii] ták poſpolićie/ iáko inſzych Náuk vczymy. Odléćiliſmy Geometryą Ludźiem proſtym nikczemnym GrzepGeom A4.

»prosty, (albo) szalony« (2): I zaż mię tak proſtą żoną Rozumies álbo ſſáloną Abym cżię teraz gányła Com cżj ay [!] prżet tym chwaliłá RejKup ſ6; BielKom B6v.

»prosty i ślepy« (1): Przeſto tho wyrzekánie y przyſięgánie wáſze/ nic inſzego nieieſth/ iedno proſthych ludzi y ſlepych zmamienie. KrowObr 139v.

»ubogi, (i, a) prosty« [szyk 6:1] (7): A przeſto wy vbodzy á prośći niebożątká/ vćiekayćie od thych Mſzarzow/ y wilkow co nadáley KrowObr 194, 72v, 124v, 203v; RejPos 153v; Coż tu vbogi á proſty cżłowiek cżynić ma? WujJud 131; ReszPrz 65.

W przen (7): Cżego było proſtemu ſwiátu potrzebá wiedzieć tho Pan wykłáda. RejPos 129v marg; WujNT Rom 16/19.
Wyrażenia: »prosta głowa« [w tym: (kto) nie z prostą głową (2)] [szyk 2:2] (4): Ale ſnadz nie wytrwa głowá Zwłaſſcżá proſta ná ty ſłowa RejRozpr H4v, F4v; Wym ia czlowieka ſprawnego Czo ſkuſyl handlu każdego. A iſczie nieſproſta glową Lukáronem iego zowa. RejKup b6; RejWiz 66.

»proste serce« (1): áby tho nád námi miłośćiwie z łáſki ſwey ſwiętey okázáć racżył [Pan]/ á obiáſnić to w náſzych proſtych ſercach racżył. RejPos 129v.

ααα. W funkcji rzeczownika [w tym: (i) na(j)prostszy (21)] (70): GlabGad O7; ſiedm ieſth gwiazd na wierzchu nieba na ktorich ſie niebo obracza według proſtych domniemania. KłosAlg A3v; Bo ſnadz z tego rozum ſie vroſći Gdy cżytaią iſtorie proſći RejJóz Q3v; RejKup k3, L; GroicPorzRej C3v; RejWiz 31, 149; A toć ſą prawdziwe kſiięgi [!] z ktorych y naproſtſzy poznánie páná Bogá łácno poiąc może. BibRadz I 1c marg; ſłuchay Filozophie mądrośći proſtego/ á mieyſce prawdzye day/ tym mędrſzy będzyeſz BielKron 155v; SienLek 45v; RejAp 136v; Pátrz że ten co ſwiátem broi/ Ieſliż mu to nie przyſtoi/ Wſzytko co temu Orłowi/ A niech to naproſtſzy powie/ Bo w to ſnádnie trefić. RejPos A2; A thákich ſłow y tákich ſentenciy pełno wſzędy piſmo o Pánu náſzym/ iż nie tylko Ian ſwięty ále y naproſtſzy iuż ſie przypátrzyć mogł/ iż to ten ieſt o ktorym ſie ty wſzytki piſmá ſciągáły. RejPos 9v, A3, 149, 156, 231v, 235v; RejZwierc [782], 119v; WujJud 4v; WujJudConf 224; BudBib I 214c marg, Prov 1/2[4]; gdyż ſnádniey s proſtym czułym niż z wykrętnym práktikiem poſtępowáć może MycPrz II Dv; CzechRozm 127v; SkarJedn 7, 17, 96, 151, 233; Oczko A3, 3, 8, 13; Słowo twé [tj. Pana Boga] świátłem mądrośći proſté opátruie KochPs 184; Piſmo S. ieſt ći káżdemu zbáwienną potráwą: ále [...] ma wſobie kośći z ktoremi ſię proſty vdawić y ſkazić niebácżnie może SkarŻyw 257, A5 marg, 312 marg, 544; CzechEp 46, 85, 130, 221; NiemObr 77, 85; ReszHoz 167; KochFrag 15; WujNT 248; SarnStat 550, 823; SkarKaz 120a; CzahTr G3.

W przeciwstawieniach: »prosty ... (na)uczony (4), mądry (3), doktor (2), chytry, rozumny« (10): Twarz tłuſta á ſzyroka znamio⟨nuie⟩ więcey proſtego niż mądrego GlabGad N2; A gdy pobaczys chytrego Vczinze ſię za proſtego. RejKup e3; Gdyż thu [w świecie] ſą wypiſáne dziwne ſpráwy iego [Pana]/ Acż nie dla náucżonych/ ále dla proſtego RejWiz [A9]; BielKron 186v; kto rozumny [...] zrozumie co mowię: á proſty/ niechay temu da pokoy SkarJedn 286; Dziwna rzeká piſmo S. [...] y ták miałka iſz w niey báránek/ to ieſt proſty y nieucżony/ brodzić: y wielbląd w niey to ieſt vcżony y Doktor pływáć/ y zátopić ſię (pyſzny Heretyk) może. SkarŻyw 47, A5, 47, 312; SkarKazSej 661b.

W porównaniu (1): czi ktorzi ſą dochczipnieyſſy y nadine vczenieyſſi niechaċz glępſſe naukj ċitają/ a proſtym y nieumitnym [!] yako dzeċam niechacz do Pana Chrjſtuſa pṙjſtepiċ dopuſcżayą RejKupSekl a3v.

Wyrażenie: »pismo prostych« = obrazy (1): słuſznie y potrzebnie w kośćiele S. iáko iedno piſmo proſtych/ poſtáwione ſą [obrazy]. SkarŻyw 301.
Szeregi: »prosty a (i) nieuczony« (4): RejZwierz A2v; BielKron 160v; SkarŻyw 47; nie ládá komu piſáć ich [praw] zlecayćie. Nie poſpolſtwu/ nie oraczom/ nie proſtym y nieuczonym SkarKazSej 700a.

»prosty, (i) nieumi(ej)ętny« (2): RejKupSekl a3v; Illiteratus, Nieuk/ proſty/ Nieumieyętny który nigdy nie chodźił do ſzkoły/ Láik. Mącz 195d.

[»twardoserdeczny i prościejszy«: żeby pochopnym vczniom przykazánie Páńſkie ſłowy przekłádał/ á twárdoſerdecznym y prośćieyſzym żeby Bozkie przykazánie vczynkámi ſwemi do ſkutku przywodźił. RegułaKlon F3v.]

αα. Jako wyraz konwencjonalnej skromności: umniejszające określenie samego siebie oraz swoich zdolności (13): OrzQuin M; Zygmuntowi Auguſtowi/ możnemu á ſławnemu Krolowi Polſkyemu/ [...] Pánu ſwemu záwżdy miłościwemu/ Polak proſty ſługá y poddany/ ſłużby ſwe wiernie opowieda. RejPos A3, A6v; A iż thy wirſzyki ſą od proſtego Polaká nápiſáne/ przeto mi ſie też zdáło/ áby pod rozſadek W. W. były podrzucone RejZwierc 240, 240v; ále coż mnie proſtemu Kleſze po tym wſzytkim co duchá mego nietucży CzechEp 70; To ieſt moie w tey ſpráwie/ proſtey żony/ zdánie BielSjem 16; OrzJan 72; Będąc proſtym żołnierzem nie poetą wiedząc/ Tom ták piſał ná ten cżás tu w Poznániu ſiedząc. CzahTr H3.
Wyrażenie: »prosty człowieczek« (1): Proſtym ći ia człowieczek/ łáſkáwy dworaku. PudłFr 63.
Szereg: »prosty a domowy« (1): nie ieſtći tho Orzechowſkiégo głowy/ proſtégo á domowego Ziemiániná/ którégo wſzyſtká mądrość ieſt/ Pług/ Zóná/ Wół OrzQuin F.
ααα. W funkcji rzeczownika (2): A ták to máłe nápiſánie [...] podawamći przed ocży twoie moy miły ſláchetny Polaku [...] od proſtego nápiſáne. RejZwierc A3v; A odpuśćcie proſtemu ieſliby co było/ Coby ſie s cżyią myſlą właſnie nie zgodziło. RejZwierc 253.
β. O działaniach i cechach ludzkich (27): iżby proſte mniemánye á wymyſł ludzki v nas mieyſcá nye myał LubPs aa4; RejZwierz 135; RejPos C4v, Ooo5.

prosty na co (1): A yſćie plebánia głowá Proſta ná ty wáſſe ſlowá RejRozpr F4v.

W połączeniu szeregowym (1): Oto ludzie ziemſcy [...] pożárli thę wodę/ á kąpią ſie w niey vſtáwicżnie/ vżywáiąc proſtego vpornego á ziemſkiego ná wſzem mnimánia ſwego RejAp 104v.

Wyrażenia: »prosty w obyczajach; prostych obyczajow« = barbarus a. incompositus moribus, barbaricis Cn (1;1): Wargi blade zaſię cżłowieka chorego zna⟨mionuią⟩ y proſtych obycżaiow. GlabGad O2; Był [Kazimierz] wzroſtu mkłego/ proſty w obycżáiach/ mowy ſzepietliwey BielKron 397v.

»prosty rozum, umysł« [w tym: [kto] rozumu prostego (1), według rozumu prostego (1)] [szyk 4:3] (6:1): Twarz krziua, długa á ſucha, cżłowieka znamionuie [...] rozumu proſtego, wſzakoż nie pobożnego GlabGad N2v, N5; Który [św. Paweł] vċzi Dizatkam [!] młodim naprzod dawaċ miekke a ſłotkie pokarmy to yeſt znoſną aproſta naukę wedluk proſtego rozumu Ludſkiego RejKupSekl a3v; GliczKsiąż I2v; Cum simplex animi natura esset, Gdy proſtego z przyrodzenia vmysłu był. Mącz 394b; RejAp 128; RejPos 235.

»rzecz prosta« (1): o czym [o leczniczych wodach] że wzmiankę tylko/ á nie doſtáteczną náukę/ opiſał Gálen/ wymawiáią go drudzy/ że to miał zá rzecz proſtą/ á tákiémi ſye báwić niechćiał Oczko 10.

»proste(-y) żyde (a. żywot)« = simplex vita HistAl (2): My záprawdę Bragmánowie/ proſty á cżyſty żywot wiedziemy/ grzechow nie pełniemy/ áni chcemy ich názbyt mieć HistAl I5; iż od oycá pocżątek życia wzyął [Aleksander]/ á od Ariſtoteleſá yáko od náucżycyelá nye proſtego ále dobrego życya doſtąpił á doſtał. GliczKsiąż N7v.

Szeregi: »prosty a (i) głupi« (2): KrowObr 49; Izaż Bog nie vcżynił głupiey mądrośći światá thego/ y podobáło ſię Bogu przez proſte á głupie kazánie/ zbáwić wierzące. GrzegRóżn K3.

»prosty a (i) szalony« (2): I co może być proſtſzego/ y náprzećiwko rozumowi ſzaleńſzego / iedno náuká Ewángeliey ſwiętey? KrowObr 48v, 48v.

[Niektóre użycia tu zaliczone są trudne do odróżnienia od użyć w znacz. 7.]
αα. Jako wyraz konwencjonalnej skromności: umniejszające określenie samego siebie i swoich zdolności (7):
Wyrażenia: »w me proste mniemanie« = moim zdaniem (1): Ieſtći mnie záwżdy vprzeyme moię rozmyſlánie/ Przez ktorego ſnadź bych zginął w me proſte mniemánie. LubPs bb3.

»rozum prosty« (1): Acż dziś piſmá ná ſwiecie towar bárzo tani. A wſzákoż ia scżymem też mogł ná targ wyiecháć/ Choć lekki towar przedſiem niechciał go zániecháć/ Boiąc ſie by mi długo leżąc nie zápleśniał/ A ktemu rozum proſty áby wżdy nie wieśniał. HistLan F5.

»moim prostym zdaniem« (1): Obacżćie [...] Zá iáką ocaſią potrzebá rátowáć/ Krześćijan od złych Pogąn ktorych nam żáłowáć. [!] Godzi ſie moim proſtym zdániem ią ták rádzę/ Bo bez was cny narodźie [...] Ci nieprzyiaćielowi fałdow nie przyſiędą CzahTr G2.

W przen (4):
Wyrażenie: »prosta głowa« (4): Te wierſzyki kroćiucżkie ten ći dar dáruię/ tákie/ iákie w my proſty głowie dźiś nayduię. CzahTr G; Co puſzcżam ná bacżenie cżłowieká mędrzſzego/ Pokładáiąc mu pod rozum ten kęs zdánia mego. Ktorem w proſtey głowie mey to w tern vpátruię/ Choć do ſiebie proſtotę z kożdey miáry cżuię. CzahTr I3v, H3; KochFr 50.
a. Szczery, niewyrachowany, prostolinijny (37): Więc ći [zwierzęta] ktorzy prośći byli/ Práwą mu [lwu] prawdę mówili BierEz R3.
α. O ludziach (17): Tak zły zdrádliwy ięzyk/ wiele v świętęgo [!] á proſtego Páná przemogł SkarŻyw 389.

W połączeniach szeregowych (2): Pleci zaſię ſzyrokie á miąſſze mocnego cżłowieka znamionuią grubey karmiey y rozumu bywa też proſty wierny y robotny. GlabGad O8v; Apertus et simplex homo, Nie chytry/ proſty/ dobry człowiek. Mącz 278d.

W przeciwstawieniu: »chytry ... prosty« (1): Broda rzadka á zle obroſła mgłoſć przyrodzenia vkazuie przeto taci bywaią boiaźni/ nie trwali w praci/ nie barzo chytrzy ani też barzo proſci GlabGad O6v.

W porównaniach (2): bądźcieſz tedy roſtropnęmi iako wężowie aproſtęmi iako gołębice. MurzNT Matth 10/16; KrowObr 237v.

Wyrażenie: »prosty człowiek, ludzie prości« = apertus a. simplex homo Mącz (3): Ine karzeſz iáko chceſz ſameś pełen złośći/ Młodzi przijmą zá dobre iáko ludzye prośći BielKom E3v; Mącz 278d, 394b.
Szereg: »prosty, (a) niechytry« (2): Twarz rowna á nie nadęta, znamio⟨nuie⟩ cżłowieka [...] dowcipnego ktory też leda cżemu wierzy á to iż bywał proſti á nie chytry GlabGad N2v; Homo simplex, Proſty/ nie chytri człowiek. Mącz 394b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
αα. W funkcji rzeczownika (8): RejPos 47 marg; Tám y pokuſy rozmáite/ y naiázdy ſzátánſkie/ mocnie w Chryſtuſie vmocniony ſkruſzył [św. Antoni]: y miedzy proſtemi/ mądrey proſtoty nábył. SkarŻyw 543; SkarKazSej 662a.

W przeciwstawieniach: »prosty ... chytry (2), niewdzięczny« (3): Cżęſtokroć śię to przygadza/ Iż proſtego chytry zdradza BierEz M2v; MurzNT 51; SkarŻyw 346.

Szeregi: »prosty, pokorny« (1): Wziął Pan Bog od niewdzięcżnego dáry ſwe/ á dał ie temu proſtemu/ pokornemu SkarŻyw 346.

»prosty a (i) uprzejmy« (2): zginął święty z ziemie/ y proſtego á vprzeymego miedzy ludźmi nie náleść. SkarKaz )(3; SkarKazSej 662a.

β. O zwierzętach: łagodny, bojaźliwy (4): Baranek ieſt zwierzę na proſtſze FalZioł IV 2a; przeto gołąb y inſze takowe nie tilko iż nikomu nie ſzkodzą, ale też tak proſte ſą iż ſie bronić nie vmieią. GlabGad E6.
Wyrażenie: »prosta niewinność« (1): Podźmyſz záś do owce/ do gołębiá/ thám ſzcżyrą á proſtą widzimy niewinność GórnDworz Ll5.
Szeregi: »prosty i nieszkodliwy« (1): Dała to natura zwierzętom nie ktorim, ktore im mniey żołci maią tim też proſtſze bywaią y nieſzkodliwe GlabGad E6.

»szczyry a prosty« (1): GórnDworz Ll5 cf Wyrażenie.

γ. O działaniach i cechach ludzkich (15): Proſta vprzeymość/ pośmiechem zdrádnego GrabowSet F4.
Wyrażenie: »prosta niewinność« (1): Rigidae innocentiae homo, Proſtey/ niewinnośći człowiek/ wyrudney proſtoty. Mącz 356b.
Szeregi: »prosty a stateczny« (1): cżlowiek [Jezus] ieſt poſtawy wzroſlé/ kráſné/ [...] wzrok máiątz proſty a ſtatecżny. OpecŻywList C.

»szczyry i prosty« (1): OKO ſzczyre y proſte. Mát: 6. 22. WujNT Aaaaaa3.

W przen (13):
Zwroty: »brnąć prostym brodem« = postępować szczerze, jawnie, uczciwie (1): Bo ten [Andrzej Dębowski] brnie proſtym brodem/ niechce ná wykręty/ Ktore nam/ ſwiatu k woli/ z inąd biją w pięty. RejZwierz 56v.

»patrzyć (a. patrzać) prostym okiem (a. oczyma prostemi)« = być życzliwym, mieć sympatię, zaufanie do czegoś lub kogoś [szyk 2:1] (3): OrzRozm Ev; Przeto nie pátrzył [Saul] ocżymá proſtemi ná Dawidá zayrząc mu. BielKron 65v; Drugi brát ktory z dawney nieprzyiázni przeciw S. Anzelmowi y pátrzyć nań proſtym okiem niemogł/ záchorzał SkarŻyw 333.

Wyrażenia: »myśl prosta« (2): Czo ieſt w żywocie nałepſzego, myſl proſta. BielŻyw 16, 135.

»oko, wzrok (jest, mieć) prosty(-e)« = oculus simplex PolAnt [szyk 7:3] (9:1): OpecŻywList C; PatKaz III 145; GlabGad N5v; Ieſliby tedy było proſté oko twoie/ wſzyſtko ćiało twé świétné będźie MurzNT Matth 6/22 [przekład lub nawiązanie do tego samego tekstu PatKaz III, GlabGad, Luc 11/34, WujNT], Luc 11/34; WujNT Luc 11 arg, Aaaaaa3. Cf »patrzyć prostym okiem«.

b. Naiwny, łatwowierny, prostoduszny, nieumiejący się poznać na czyjejś chytrości; innocens Vulg (21):
α. O ludziach (20): BierEz D2v; [Cygani] práktykuią białłym głowam proſtym ledá co mowiąc BielKron 262; Simplex, Yednoſtáyny. Metaph. Proſty/ dobry któri nie był w ogroycu. Mącz 394b; SkarJedn 232, 240; SkarŻyw 312; Y ono drugie [prawo] ieſzcze dáleko gorſze/ ktore Konfederácyą zowiećie/ [...] od niektorych heretykow/ z oſzukánim proſtych kátholikow vczynione SkarKazSej 701a, 657a.

W przeciwstawieniu: »chytry ... prosty« (1): A ták gdy Cżárt on chytry wąż proſtą Ewę zdrádźił/ Rzekł mu Pan: [...] ArtKanc N17.

Wyrażenia: »chłop prosty« (1): Bo pátrz gdy ſie przypátrzyſz ſwiátu omylnemu/ Iż ieſt bárzo podobien ku polu ptáſzemu/ Gdy krzacżkow náſtáwiáią [...] Zyarnek pod nie podſypą [...]/ Ták maſz chłopá proſtego chytrą ſzubienicę. RejWiz 103.

»prości ludzie« (3): CzechEp 50; Bo to ich [heretyków] obyczay/ przez ſłodkie namowy y wydworne ſłowá zwodzić ſercá proſtych á niewinnych ludzi. WujNT 645, 31.

»prosty nędznik« [szyk 1:1] (2): I zwyodl zrozumu prawego Tego nędznika proſtego. RejKup Mv; RejAp 55v.

Szeregi: »prosty a nieostrożny« (1): te ſą obycżáie Y te ſą naprzednieyſze tych ludźi rodzáie Co [...] Proſte á nieoſtrożne goſpodarze niſzcżą: Komory im plundruią/ y w pracey ich pyſzcżą. KlonWor 37.

»prosty a niewinny« (2): Znáki fałſzywych prorokow te ſą. [...] Przez łágodne mowy [...] zwodząc ſercá proſtych á niewinnych ludzi. WujNT 31, 645.

»prosty i szczyry« (1): ani ieſzcże przeſtáć mogą [bogacze] ná tym/ co przodkowie ich/ omamiwſzy guſłámi ſwoimi wiele proſtych y ſzcżyrych ludźi/ z nich wyduśili CzechEp 50.

W przen (2): Ztądże ſię y proſty dźiećinny wiek vcży tego/ cżegoby zá láty mogł niedoſtąpić ModrzBaz 53; ſpuſtoſzenie ſłużby Bożey w tym kroleſtwie ná wielu mieyſc/ y zarázá duſz proſtych ludzkich/ [...] iáką ma ſpráwiedliwość? SkarKazSej 703b.
αα. W funkcji rzeczownika (3): RejKup e2v; ábyś poznał/ cny czytelniku/ iáko znienawiśći y gniewu ládá co plotąc/ proſtych ſercá zwodzili [Grecy] SkarJedn 232.

W przeciwstawieniu: »chytry ... prosty« (1): Chytry obacżywſſy co złego/ ſkryie ſie: á proſty idzie y w páda w ſzkodę. Leop Prov 22/3.

β. O zwierzętach (1):
Szereg: »głupi, prosty« (1): Głupia/ proſta owiecżká/ Gdy ią páſterz niebácżny/ w lás/ buiáć puśći/ [...] Ginie GrabowSet G3.
4. Niezawiły, nieskomplikowany; simplex Modrz, JonStat; compendiosus Mącz (108):
a. O tekstach, ich formie, tematyce i rozumieniu: przystępny, zrozumiały, łatwy, oczywisty; czasem dosłowny; o słowach bożych: zawierający prawdy podstawowe (105): PatKaz III 151v; TarDuch B2v; Wedle proſtego bacżenia/ nie może być wſzędzie do kończa morowe powietrze vkoiono. LudWieś A4v; RejRozm 392; Powiedzyał mu [młodzieńcowi] Philozoph/ pátrzay miły brácie/ Proſtemi podobyeńſtwy iuż thák poydę ná cie. RejWiz 111; RejPos 269; zdáłá mi ſie rzecż nie mniey pożytecżna/ ábychći wizytek poſtępek y porządek/ właſnie należących Modlitw proſtą orácyą podał. StryjWjaz C4; CzechRozm 2, 236; Ná ktorego [Jezusa] proſtey łáćinie y Theologiey/ iáko powolna owiecżká ná głośie páſterzá ſwoiego/ ia też przeſtawáć chcę. CzechEp 66; Iż Chrizoſtom [...] proſty zmyſł y ſłow y vmyſłu Abráhámowego ták po proſtu pokázuie CzechEp 201; CzechEpPOrz *3, **3v; NiemObr 91, 97; GórnRozm N3; A wedle proſtey przypowieśći Polſkiey: Iáki Pan táki kram. Phil P2; PowodPr 55 marg; CzahTr E4, I3, I3v [2 r.].

W połączeniach szeregowych (11): iż náuká Ewángeliey S: ieſt náuká proſta/ wzgárdzona y niepopłatna KrowObr 78; GrzegRóżn Dv, Hv, M2v; Drudzy záś [...] woynę z nim [Kościołem] o Synu Bożym á o Duchu ś. zácżęli/ [...] proſtą ſzcżyrą y prawdźiwą wiárę iuż wzgárdźiwſzy WujJudConf 6; proſte á cżuyne á mocne w duchu y iáko ſtrzały przenikáiące były słowá iego [św. Wincentego]. SkarŻyw 312; To ma proſta życżliwa przyiaćielſka rádá/ W ktorey dobrze będźieli twa mędrza [!] przyſiádá. CzahTr 13; Y vfam Bogu moiemu iż mię bez niey [łaciny] do końcá/ przy proſtych/ ſzcżyrych y zbáwiennych [...] powieśćiách/ chowáć będźie racżył. CzechEp, 66, A to ieſt właſne/ proſte y nieomylne ſłow tych wyrozumienie CzechEp 156, 71, 178.

W przeciwstawieniach: »prosty ... dziwny, wysoki« (2): A on [św. Antoniusz] od proſtych rzecży pocżąwſzy/ ná ták ſię wyſokie wynioſł/ iſz go y vcżeni ledwie doſięgáć mogli. SkarŻyw 543; Opuſzcżę wiárę/ y ono proſte wyznánie Apoſtolſkie/ ktore ſię w ich [księdza kanonika i jego współwyznawców] piſmie náyduie/ rożne od wiela dźiwnego wyznánia Papieſkiego CzechEp 361.

Przysłowie: Prawdźiwie ono powiedźiano/ że prawdá ma być proſta. ModrzBaz 81; CzechEp 182, 280.
Wyrażenia: »dowod prosty« (1): Y wyele inſſych ſmyeſnych y ſwoyſkich dowodow [...] przywodzą/ s ktorych drudzy rozumieyąc to yuż być rzecż pewną/ byerzą to przed ſię/ [...] żeby lepyey było ná rzemyęſlo dáć ſyná/ niż ná náuki. [...] Bo to nye ták yeſt yáko oni ſobie ráchuyą/ áby ſtych przycżyn á dowodow proſtych myáło to thák być. GliczKsiąż G7v.

»prosta(-e) (jest a. bywa) mowa, powiedzenie, rzecz« [szyk 8:2] (8:1:1): ktorych [kondycji] podobno rozumieć [posłowie] nie mogą. Przeto proszą o własne a proste powiedzenie. Diar 56; GrzegRóżn H3v, L3v; Levis armaturae oratio. Metaph/ Lekka á proſta mowá. Mącz 16c; Ale mi tego nigdy nie wybiieſz z glowy Iż do Wiáry zbáwieimey trzebá proſtey mowy. Prot C2; Acż niebył [św. Piotr] cżłek bárzo vcżony/ wſzákże proſtą á wdzięcżną mową/ y kazánim ſwym/ wiele vcżonych budował SkarŻyw 472; Znáć kto prawdę ma: ktorey ieſt proſta mowá/ y kto iey też/ á kto też nieprawdy broni. CzechEp 182, 280, 346; Proſtą rzecżą mowili [przodkowie] co ſie im godziło BielRozm 8.

»prosta nauka« [szyk 4:2] (6): RejKupSekl a3v [2 r.]; KrowObr 78; CzechRozm 59; z tychże dźieiow Apoſtolſkich/ y z inſzych nowego przymierza piſm ś. łácno káżdy wierny pozna/ iż oni záwżdy ſzcżyrze y prawdźiwie/ zdrową y proſtą náukę [...] podawáli. CzechEp 209; SkarKaz 309b.

»prosta prawda« (1): [My tedj ten obycżay pożywánia ták opiſuiemy/ iż pożywánie ciáłá y krwie Páńſkiey ieſt duſzny pokarm. [...] Conf P8] A iż niektorzy ſą ktorzy nie chcą przeſtáć na tey proſtey prawdźie [...]. Przeto [...] WujJudConf 253.

»prosty przykład« (2): PatKaz II 65; Ale co wyele o thym piſáć/ od proſtego przykłádu to możem wzyąć y ſobye rozwáżyć. GliczKsiąż H4.

»prosta rzecz« [szyk 3:2] (5): SkarŻyw 543; CzechEp 154, 187; Abowiem/ rzecż proſtą y iáſną przez ſię/ dziwnymi iákiemiś állegoriámi [...] wiklą [dawni ojcowie Kościoła] y kręcą CzechEpPOrz **2v; BielRozm 8.

»proste (były) słowa (a. słowo boże)« [szyk 16:9] (25): A ten [chytry chłop] chocz proſtemi Słowy Prawiemy nakazył Głowy RejKup dd5; ktory [Żyd Talmut] Zydom wſzythek ſtáry zakon według proſtych ſłow wyłożył/ áby ſie nigdzyey ná nowy nie ściągał. BielKron 46; gdyż Kryſtus proſtimi ſłowy mowił. BielKron 195, 155v; GrzegRóżn N3; SarnUzn B2; RejPos 200v, 245; CONFESSIA Wyznánie wiáry Powſzechney Koſciołow Krześćiáńſkich Polſkich krotko á proſtemi ſłowy zámknione. WujJudConf 1; CzechRozm 26, 26v; SkarŻyw 312; Bo Moiżeſz proſtymi ſłowy/ iáko hiſtoryk wiemy/ pocżątek ſtworzenia świátá tego widzeniu y zmyſłom inſzym podległego opiſuie CzechEp 158, 20, 71, 154, 161, 178 [2 r.], 183, 312; NiemObr 81; KochWz 135; WujNT 1.Cor 2 arg; SkarKaz 636b.

»prosta szczyrość« (1): przetoż też ſwoią Filozofią/ onę proſtą ſzcżyrość mowy y piſmá Apoſtolikiego/ wyſzpácáć fárbuiąc ią pocżęli [filozofowie] CzechRozm 20v.

»prostym szermem, odmachem« = bez ogródek, bezceremonialnie (2:1): bárzo bym rad/ ábyś ty proſtym ſzermem zemną o tey Exekucyey mowił/ á dał tym ſztukam Szkolnym pokoy OrzRozm B2; RejZwierc A3v; STrách o tey [lwiej] ſkorze piſáć: bo tá groźbą/ ſtráchem Nárabia; iż ták mowić mam proſtym odmáchem. KlonWor 81.

»prosta wiara« (5): ludźie zbożne/ y tę ich proſtą ſtárą y Apoſtolſką w słowie Bożym opiſáną wiárę/ kácerſtwem zową [Sabelianie] GrzegRóżn Bv, Dv, Hv, M2v; WujJudConf 6.

»prosty(-e) (ma być, jest) wykład (a. wykładanie)« = simplex interpretatio JanStat [szyk 4:4] (8): WróbŻołt B; IZ ten proſty wykład ſłow Páńſkich/ od proſtych też á nie vcżonych ludzi ieſt vcżynion RejPos 156, kt; CzechEp 154; WujNT 661; SarnStat 52, 99, 327.

»proste (jest) wyrozumienie« [szyk 1:1] (2): BudNT Ii; A to ieſt proſte Pſálmu tego wyrozumienie/ bez tych niezbożnych álegoriy y domyſłow Filozowſkich CzechEp 162.

Szeregi: »dobry a prosty« (1): Abowiem ná to dobra á proſta odpowiedź ieſt/ iż Kryſtus wſzem Ciáło y Kreẃ ſwoię dáie/ ále iż niewierni záwieráią drzwi ſzcżodrobliwośći Páńſkiey ſwoią niewiárą y złośćią. WujJudConf 260v.

»prosty i (a) jasny« = simplex et apertus Modrz [szyk 7:1] (8): ModrzBaz 98; iż gdyby tákie wykłády ſłowá Bożego proſtego y iáſnego iść miáły/ łácnoby [...] tym ſpoſobem káżdy dowieść mogł: coby iedno zámyślił CzechEp 161, 154 [2 r.], 187, 312; CzechEpPOrz **2v; przedśię to wſzytko/ co ku zbáwieniu należy/ proſtymi y iáſnemi ſłowy nápiſano ieſt. NiemObr 81.

»krotki (a. krociuchny) i (a) prosty« [szyk 4:1] (5): Do łáskáwego á w proſthoćie Krześćiáńſkiey ſię kochaiącego cżytelniká/ proſta á kroćiuchna przedmowá. GrzegRóżn A2; Brevior et compendiosior via, Krotſza y proſtſza drógá. Mącz 492a; CzechEp 161, 166; A krotkiemi ſłowy y proſtemi wſzytki ich [kacerzy] wymyſły y dowćipki y árgumenty około tego odpráwim SkarKaz 636b.

»literalny a prosty« (1): Stąd ſię vczymy/ iż piſmo ś. oprocz literálnego á proſtego wykłádu/ miewa inſzy wykład/ duchowny WujNT 661.

»prosty a niewykrętny« (3): A tákowé wykłádánié ma bydz proſté, á niewykrętné [simplici interpretatione JanStat 103]. SarnStat 52 [idem (2)] 99, 327.

»prosty a prawdziwy« (1): iżeś wáſzá M. tey nieprawdźiwey mowie dał mieyſce v ſyebie. Ná co niemogę inſzey ſpráwy W.M. dáć/ iedno tę proſtą á prawdźiwą. OrzList d.

»prosty a prawy« (1): proſtą á práwą Kátholicką náuką około tych ſłow Páńſkich y wykłádu ich/ wiele trudnośći z nimi zbędźiem SkarKaz 309b.

»prosty i szczyry« [szyk 2:1] (3): o niezbedna logiko/ o rozumie/ o Filozofia/ cżegożeśćie nábroiły. Ze ſłowo Boże proſte y ſzcżyre zá nic v was ſtoi. CzechEp 183, 178; ponieważ ludźie mnodzy/ nie rádźi przeſtawáią/ ná proſtych/ y ſzcżyrych powieśćiách Bożych NiemObr 97.

»prosty a (i) własny [= właściwy]« [szyk 1:1] (2): Diar 56; ktory proſty y właſny ieſt tego piſmá ś. wykład/ á nie ten ktorym X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ ludźi wikle y záwodźi. CzechEp 154.

W przen (2):
Wyrażenie: »prosta droga« = simplex ratio Modrz (2): Pátrzayćiéſz tu/ iáko zá rádą Aryſtotelá/ począwſzy od Oká/ proſtą drogą wykłádu Króleſtwá Polſkiégo przyſzliſmy. OrzQuin I2; ModrzBaz 98.
[Cf uwaga do znacz. 2.c.β.]
α. Zawierający podstawy, początki (1):
Wyrażenie: »naprostsza nauka« (1): ſnać naproſtſzéy náuki Grámmátyki Szkolnéy/ któréy [...] Grékowie álbo Láćinnicy ięzyki té właſné máiąc/ nic nie vżywáli Oczko 11v.
b. O działaniu (3):
Wyrażenia: »prostym obyczajem« (2): Ale też y w ynych ſtronach [jest wielu] ktorzi mi to zaſłe [!] mayą że ya będzaċz natakowem vrzędzie y ſtanie/ wielkych powaznych a Gruntownych rzeczi proſtem obycżayem was vcżę y Piſſę. RejKupSekl a3; GrzepGeom O4v.

»sposob naprostszy« (1): thedy káżdéy wody/ [...] ieſli ſą Ciepliczné/ pilno dochadzáli [ludzie]/ wárząc/ deſtilluiąc/ y rozmáitych przypraw vżywáiąc: z których ich ſpoſobów naproſtſzj [!] á napewnieyſzy/ my obáczyć możem Oczko 11.

5. Łatwy do zrealizowania (1): który [Piotr Psonka] nálazwſzy brod przez Wiſłę/ długie lalki dla proſtego przeiáchánia w Rzece od brzegu do brzegu wtykał StryjKron 437.
6. Prawy, uczciwy, szlachetny; zgodny z zasadami moralnymi; też pobożny; rectus Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz; verus Mącz; simplex Vulg, Modrz, Cn; antiquus, inexpertus malorum Cn (118):
a. O ludziach (30): Azaſz to proſty miſtrz [tj. Chrystus] vſtáwiał? Azaſz thák Apoſtołowie cżynili? RejPos 153v.

prosty w czym (2): w żywocie ſwoiem ij w vcżynku byl proſty/ dobry/ ſmierny/ tzijchy/ a wielmi roſtropny/ s każdym ſie laſkawie rozmowil/ każdému laſkę vkázál OpecŻyw 4v; Był mąſz [św. Sabba] w wierze proſty/ nabożny/ w poſłuſzeńſtwie ochotny/ ćichy/ w mowie nieumieiętny ále nie wnáuce SkarŻyw 328.

W połączeniach szeregowych (10): OpecŻyw 4v; thaki bywa ſtatecżny proſty á pobożny zwłaſzcża gdy broda będzie ſzyroka GlabGad O5v; Był [Pudikus] dobry/ cnotliwy/ trzeźwi/ proſty/ miłoſierny BielKron 363v, 161, 342v; RejAp 38; iż vpadł los ná onego ſwiętego á proſtego y pokornego cżłowieká/ ná Mácieiá ſwiętego. RejPos [290]v; O Iobie nápiſano/ że był ſzcżyry y proſty/ y bogoboyny WujJud 113; Był młodzieniec on [św. Piotr Celestyn] bárzo ćichy/ proſty/ cżyſty SkarŻyw 470; SkarKazSej 662b.

W przeciwstawieniach: »prosty... dworny, fałszywy« (2): OpecŻyw 30; X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ z Apostołow prostych cżyni fáłſzywe krześćiány. CzechEp 163 marg.

Wyrażenie: »prości (prosty) ludzie (a. lud), prosty człowiek« = antiquus a. antiqua virtute et fide a. simplex homo Cn [szyk 6:6] (10:2): OpecŻyw 30; WróbŻołt E6v; Abowiem ty pánie náſz ieſteś iáko ſlońce ktory oczyſćiaſz á chędożyſz myſli proſtych ludzi RejPs 125v; yakos kolwiek Dobrą wiarą proſty Człowiek. [!] Przimie/ przeth ſie odpłathe ma RejKup m7v; LubPs I4v marg, P5 marg; KrowObr 204v; RejAp 38, 105v; RejPos [290]v; CzechRozm 222; KołakSzczęśl A2v.
Szeregi: »prosty a dobry« (1): E. Pertynáx Ceſarz/ ſtáry/ dobry/ á proſty/ przeźdzyęki wybrány/ pánował mieſięcy ſześć BielKron 150v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»miłościwy i prosty« (1): Ale nie dwornym anij téż wyſoce mądrym/ ty rzecży ſą piſané/ ale ludziom miloſciwym ij proſtym/ proſto ieſt piſáno. OpecŻyw 30.

»prosty, (a) nabożny« (2): SkarŻyw 328; tedy tu [...] náuki z ſtárego y nowego zakonu y z inych kśiąg ná krotce ſą wybráne/ y dla proſtych á nabożnych ludźi ná świát wydáne. KołakSzczęśl A2v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»prosty a sprawiedliwy« (1): gdj iuż Pan [...] podał ią [oblubienicę, tj. Kościół] w opiekę miedzy ludzi proſte á ſpráwiedliwe bez wymyſłow ſwiátá tego/ [...] on ſmok zoſtał á oſechł ná piaſku RejAp 105v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»prosty i szczyry« (2): ſtrzeż ſie ná potym mow tákich [...]/ ktore ná proſte y ſzcżyre ludźi ſtawia [szatan] CzechRozm 222, 254. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»prosty a (i) święty« [szyk 2:2] (4): chociay tho málucżkie dwie oſobce [Maryja i Elżbieta] były/ iedná pokorniuchna dzyewecżká/ á druga proſta á ſwięta bábecżka RejPos 305; Ale Iákobá proſtego á świętego ſługi ſwego/ bronił Pan Bog SkarŻyw 346, 388, 496. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»prosty a ([i]) uprzemy« = simplex et rectus Vulg [szyk zmienny] (1): A ták bym też był proſtym á vprzemym/ thego nie będzie wiedzieć duſzá moiá Leop lob 9/21; [Leop Iob 1/1 (Linde), 2/3 (Linde)].

α. [W funkcji rzeczownika: Erit apud rectissimum rex abedzecz v naproſzczſzego krol/ to ieſt pan bog TomZbrudzBrul Deut 33/5.]
b. O działaniach i cechach ludzkich (z czasem boskich) (88): Tedy [w dzień sądny] będzie powyſſona proſtá poſluſſnoſtz/ niżli ktorá ſwietſká chytroſtz. OpecŻyw [192], 30, 160; RejKup P; SkarŻyw A2; Przykazánia Iehowine ſą proſte/ ktore ſerce rozweſeláią CzechEp 112; WujNT 271 marg; SkarKaz 310a.

prosty do kogo, do czego (4): á iż obacżywſzy proſte á pożądliwe ſerce twoie do ználezyenia Boſtwá iego ſwięthego/ ſam cie pociągnąć racżył/ ſamći oznaymić racżył Bogá Oycá ſwego niebieſkiego RejPos 289; zacność iego [św. Piotra] byłá ſamá cnotá y proſte ſerce do Bogá SkarŻyw 595, 542, 358.

prosty ku komu (2): SkarKaz 454b; Proſzę obeyrzyćie ſię ná to/ nabożnym y ku P. Bogu proſtym ſercem SkarKazSej 671a.

W połączeniach szeregowych (5): OrzQuin Aa2; ModrzBaz 136v; SkarŻyw 88; niechayże ſam [ksiądz Powodowski] [...] mędrowáć przeſtánie/ á do nas ſię przyłącżywſzy/ ná ſzcżyrych/ proſtych/ y zdrowych powieśćiách ſłowá Bożego przeſtánie. NiemObr 143; Wy co teraz zówiećie ſczérem/ dobrem/ proſtem/ Może to być názwano nikczemnośći moſtem ZawJeft 35.

W przeciwstawieniach: »prost(y) ... krzyw(y) (2), bezecny, dziwny, fałszywy, obłędny, przewrotny, ubarwiony« (6): Then co chodzi proſtą drogą obawáiąc ſie Páná/ bywa wzgárdzon od onego/ ktory bezecną drogą chodzi. Leop Prov 14/2; Przewrotna ieſt drogá ludźi niektorych y obłędna/ ále człowieká czyſtego proſta ieſt ſpráwá. BibRadz Prov 21/8; Kośćiół to muśi ſądźić/ który iáko żywo Vznawał/ co w téy mierze proſto á co krzywo. KochZg A3v; ktorzi [sędziowie] wątpliwe rzecży wykłádáć/ á záś z krzywych proſte cżynić powinni ModrzBaz 87; rzecży by prawdźiwych proſtych á otworzyſtych náśládowáłá [cnota]: ázáś fáłſzywych á vbárwionychby nienayrzáłá ModrzBaz 136v; ále zgołá drogę proſtą zárżućiwſzy/ vdáłá ſię [Rzeczpospolita] iákąś dźiwną śćieſzką/ ktora nie tám gdźie iść potrżebá/ prowádźi GórnRozm K3. Cf też Gra słów.

Wyrażenia: »prosty w Bogu« (1): ále proſtotą á ćierpliwośćią/ prętko wſzytki vnośił [św. Anzelm]/ gdy iego dobre á proſte w Bogu poſtępki widzieli. SkarŻyw 333.

»prosta prawda (boża)« = simplex veritas Cn [szyk 2:1] (3): A gdy tá potwarz [dotycząca Trójcy św.] (z mozgu rozumu ludzkiego y chytrośći/ przećiwko proſtey prawdźie Bożey) wyſzłá ná świát/ ſtáráć ſię pocżęto áby z thychże rozumow ludzkich mogło ſię temu zábieżeć/ áby [...] GrzegRóżn Fv, Fv; záchowáliſmy prawdę Krześćiáńſką/ ſzcżyrą á proſtą RejPosRozpr c.

»prosty umysł« [w tym: [kto] umysłu prostego (1)] = simplex animus Cn [szyk 2:1] (3): PatKaz III 145; ábowiem oni [ludzie złościwi] záwżdy ſtroią roſliczne fidłá [...]/ áby mogli záſſkodzić człowiekowi vmyſlu proſtego. RejPs 208; SkarŻyw 542.

»prosta wiara, wierzenie« [szyk 2:1] (2:1): Bo poſpolitego cżłowieká [...] nie oſtre wyrozumienie/ ále proſte wierzenie cżyni nabeſpiecżnieyſzym. WujJud 182v; Y to też przyznawani/ iż to ieſt proſtſza wiárá y ſnádnieyſza náuká/ ták o Bogu y o Iezulie Chriſtuſie wierzyć y vcżyć/ niż ták iáko nas przedtym vcżono CzechRozm 65; Niech Kśięża mówią cáły dźień paćierze/ Ia iuż przeſtawam ná ſwéy proſtéy wierze. PudłFr 5.

»prosty żywot« [w tym: [kto] prostego żywota (1)] = simplex aetas Cn [szyk 1:1] (2): GliczKsiąż H6; á miedzy innymi námowił [Teofilus] do śiebie niewinnego y proſtego y dobrego żywotá Biſkupá Cypru Epiphániego SkarŻyw 88.

Szeregi: »prosty a (i) czysty« [szyk 1:1] (2): RejPs 25; Po ákłonnośći poznáć dźiećię/ ieſli czyſte y proſte ſpráwy iego. SkarKaz 42a.

»dobry, (a) prosty« [szyk 2:1] (3): ále ktory [człowiek] cżyſty ieſt/ proſty á dobry vcżynek [rectum opus] iego. Leop Prov 21/8; PAſterſtwo duſz ludzkich [...] wielką z ſobą zapłátę nieſie: ále temu/ kto ná nie porządnie powołány/ z dobrym proſtym ſercem idzie: żeby Bożego zyſku á nie ſwego ſzukał. SkarŻyw 238, 333. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»nabożny i prosty« (2): Mądre tedy to ieſt w tey pieśni wſzytkiey wiáry w krotce wyznánie: [...] trzezwa y roſtropna modlitwá/ nábożne á proſte do Bogá ſerce, SkarŻyw 358; SkarKazSej 671a.

»prosty a pewny« (1): Są [pisma święte] nam też práwie proſtą á pewną drogą/ ktora nas niepochybnie prowádźi/ żebychmy tułaiąc ſię nie błądźili BibRadz *3v.

»prawdziwy i prosty« (1): y wſſytkie ſkutki twoie práwdziwe/ y drogi twoie proſte [opera tua vera, et viae tuae rectae] Leop Dan 3/27. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»prosty, (a) prawy« (2): Mącz 270b; Y porucżył [Pan] [...] ſługom ſwoim/ [...] áby [...] vkázowáli nam proſtą drogę á práwy gośćiniec/ kędy ſie mamy dopytawáć do tych ſwiętych god á do páłacow iego. RejPos 240v.

»prosty a sprawiedliwy« (1): Skłonili ſie [synowie ludzcy] [Ps 13/3]) od drogi proſtey a ſprawiedliwey WróbŻołt Ev.

»szczyry a (i) prosty« (2): RejPosRozpr c; Spráwiedliwy Pan/ miłuie ſpráwiedliwośći: á ná to co ieſt ſzcżyrego y proſtego pátrza twarzą ſwą. CzechRozm 217. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»prosty a święty« (1): Pyąta reguła ſzwyątoſzczy yeſth proſty a ſzwyąty umyſl PatKaz III 145.

Gra słów; w przeciwstawieniu: »krzywy ... prosty« [zestawia się przymiotnik „prosty” z antonimem „krzywy”, który tu wystąpił w znaczeniu przeciwstawnym do „prosty” w znacz. 1.] (2): CHociay kęs nogá krzywa/ ále proſta cnotá/ A co zeſzło ná kroku/ nádſtáwi ochota. RejZwierz 52v; TEgo ácż Krzywouſtym tákże názywaáli/ Ale ſerce y mężne y proſte poználi. PaprPan Dd4v.

W przen (56):
Wyrażenia: »prosta (jest a. zda się być, a. widzi się) droga« = recta via Vulg, Modrz; rectum iter Vulg [szyk 26:14] (49): WróbŻołt Ev; wſſechmogący boze: zetrzy zebranie onych zloſciwych: [...] a iſzby niemieli zadney ſmiałoſci przekazac nam a zwodzic nas ſproſtey drogi na ktorąchmy ſie vdali ſluząc wiernie tobie panu ſwemu RejPs 93v; Serca krolow ná ſwiecie w ſzáfunku v Bogá/ Káżdemu ſie ták widzi/ proſta ſwoiá droga. BielKom Cv, E6v; Bom ia tę naproſtſſą drogę ná wſſem ſobie obrał/ Abych w ſwiętey prawdzye twoyey záwżdi ſie ták kochał LubPs aa6, G2v, Y4v, aa4v, ee5; RejWiz 138; Leop Prov 14/2, 21/2, Eccli 49/11, Dan 3/27; Drogi Páńſkie proſte ſą. BibRadz Ez 18 arg, *3v; OrzQuin Cv, Aa2; RejPos 240v; BielSat [I4]; RejZwierc 138 marg, Aaa4v; WujJud ktv; WujJudConf 74v; BudBib Eccli 49/11; CzechRozm 116v; Bo męſtwo obycżáie weſpołek z nim [Balcerem Ożgą] roſtą/ Prawdá tá go też wodzi drogą práwie proſtą PaprPan Ev, H; ModrzBaz 26v, 58v; Duch twóy prawdźiwy niechay mię ſpráwuie/ Y drógę ktobie proſtą vkázuie. KochPs 208; SkarŻyw 573; BielSjem 13; wyſzłá oná [Rzeczpospolita] z proſtey drogi/ á nie idąc drogą/ tám gdźie vmyśliłá doyść nie może. GórnRozm K3v, K3; Witay Pánie IEzu Chryſte/ drogo proſta/ prawdo doſkonáła LatHar 221; Kto tedy proſtą drogę żywotá pobożnego ſobie obiera/ nie ná źiemię ma pátrzáć ále ná Niebo KołakSzczęśl Cv; WujNT Act 13/10, 2. Petr 2/15; SkarKazSej 662a.

»proste (jest) serce« [w tym: prostym sercem (4), [kto] prostego serca (3), w sercu prosty (1)] = rectum cor Vulg [szyk 13:3] (16): PatKaz II 87; wy ſprawiedliwi weſelcie ſie w miłym bodze y raduycie ſie. [...] A przechwalaycie ſie wſzytcy proſtego ſercza. WróbŻołt 31/11; RejPs 25, 178; RejJóz C4 marg; A vcżyń nas tymi proſtacżki/ [...] ábychmy proſthym ſerczem [...] poznawáli ſwięte Boſtwo twoie RejPos 11; Iż dzyękuię thobye Boże Oycże/ iżeś ty mądrość ſwą zákrył od mędrcow/ á dałeś ią znáć málucżkim á tym ktorzy ſą ſercá proſtego. RejPos 152, 289; PaprPan Dd4v; Wſzákże Chryſtus widząc proſte ſerce Piotrowe y ochotę cżerſtwey wnim ku ſobie vprzeymośći/ [...] vkazał mu chwałę niebieſkiey rádośći y zapłáty SkarŻyw 598, 238, 358, 595; Ráduyćieſz ſię iuż/ w Pánu weſelćie/ wy ſpráwiedliwi/ w ſercu prośći/ wſzyſcy teraz Amen rzekſzy. ArtKanc L11; bowiem ſerce twe nie ieſt proſte przed Bogiem. WujNT Act 8/21; SkarKazSej 671a.

[Znaczenie to wykazuje bliskie związki ze znacz. 3.a.]
7. Należący do najniższej (lub niższej od kogoś) i najuboższej klasy społecznej, plebsu, pospólstwa; niebędący szlachcicem; plebeius Modrz, JanStat, JanPrzyw; ignobilis Miech, JanStat; agrestist, humilis, rudis Miech; imbecillis, imbecillus Modrz; popularis JanStat (208):

W połączeniu szeregowym (1): á ktorzy byli proſtego niſkiego narodu y vbogiego/ zwano tákie Plebei/ á przednieyſze od nich zwano Patres/ to ieſt oycowie BielKron 99.

W przeciwstawieniach: »prosty ... szlachecki (3); prostego stanu człowiek ... szlachcic« (4): Tráfiło ſię w niektorem Powiećie/ iż dwá cżłowieki/ ieden proſtego ſtanu/ á drugi ślácheckiego [...] ſrodze zránili iednego cżłowieká ModrzBaz 70v; Lecż onę rozność że zá proſtego ſtanu cżłowieká dáć dźieśięć grzywien/ á zá śláchćicá ſto grzywien ábo gárdło/ okrućieńſtwo iákieś wymyśliło nie mądry Zakonodawcá. ModrzBaz 73, 76; SarnStat 207.

Wyrażenia: »prosty narod, rod, rodzaj« [w tym: [kto] prostego (na)rodu (10), [kto] z prostego (na)rodu (a. rodzaju) (11)] = sortis humilis Miech; plebeii generis, ex plebeiis JanStat [szyk 24:7] (20:7:4): Ten [Urban IV] ácżkolwiek s proſtego narodu był/ ále cnotliwych obycżáiow BielKron 183v, 99, 119 [2 r.]152, 153v, 198v (13); Káżdey [niewieście] mieyſce dawamy/ choć s proſtego rodu/ Ktora ná chłopie wygra/ hárcuiąc zawodu BielSat L4 [idem BielSjem]; BielSpr 52v; OTomanus będący narodu proſtego/ Przyſzedł potym zá ſzcżęſciem do ſtanu wielkiego PaprPan T3v; Przydáło śię było w iednem mieśćie barzo ludnem/ iż niektorego ceklarzá/ cżłowieká proſtego rodu/ ránił Sláchćic [homo plebeius vulneraretur ab equite] ModrzBaz 31; BielSjem 27; PaprUp A4v [2 r.]; ſkázuiemy/ áby byli téż przypuſczeni [w kapitułach] Doktorowie z proſtégo rodzáiu pod liczbą y porządkiem niżéy nápiſánym SarnStat 180 [idem 197] 180, 197 [2 r.], 207, 923. Cf »prosty narod to jest plebeusze«, »szlachcice albo prostego rodu ludzie«, »ubogi a rodu prostego«.

»prosty rząd« [w tym: [kto] prostego rządu (3), [kto] z prostego rządu (1)] (4): Aieſliby tez kto proſtego rządu abo ſtanu czloviek na ſpravie [...] przecziwko Commiſſarzom ſie rzuciel ſlovy a nievczcziel, taki ma bycz viezą abo ſiedzeniem do polroka karąn ComCrac 17v, 18; BielKron 341v. Cf »mieszczanie i prostego rządu ludzie«.

»prosty stan« [w tym: [kto] prostego stanu (45), [kto] z prostego stanu (2)] = plebs, plebeius ordo Modrz; condicio plebeia JanStat (49): przeto ludzie robotni y też proſtego ſtanu zdrowſzy bywaią y mniey niemoczy poznawaia [!] niżli kochankowie albo tłuſtobrzuſzy. GlabGad G4v; ComCrac 17v; iáki był vpor Epicharis proſthego ſthanu białeygłowy GórnDworz Y3v; Ty o to ſtoiſz/ áby żaden proſtego ſtanu cżłowiek [ne quis plebeiorum] [...] nie chodźił w złotem łáńcuchu/ ábo w iákiem koſztownem ſuknie ModrzBaz 50v, 70v [2 r.], 71 [2 r.], 76, 79; ácz ſynowie ſzlácheccy/ zdádzą ſie tákże bydź vczeni y częſtokroć vczeńſzy nád proſtégo ſtanu ludźi SarnStat 113 [idem 180, 196, 923]; Abowiém przećiwnémi ſpráwámi/ któré ſzláchćicóm nie przynależą/ ſzláchectwo w proſty y poſpolitégo cżłowieká ſtan ſie obráca. SarnStat 237; A ieſliby który ábo którzy z proſtégo ſtanu [...] beneficia [...] bráć/ ábo o to prośić ważyli: [...]vſtáwiamy/ [...] áby [...] SarnStat 923, 178 [3 r.], 179 [5 r.], 180 [3 r.], 194, 196 [2 r.] (34). Cf W przeciwstawieniach, »mieszczanie i prostego stanu ludzie«, »szlachcice albo prostego stanu ludzie«.

Szeregi: »mieszczanie i prostego stanu (a. rządu) ludzie« = cives et plebeii JanStat, JanPrzyw (4): (nagł) O Mieſczaniech i ynnich prostego rządu liudziech abi Ziemskiego imienia nietrzimali (–) ComCrac 14v; á więźniá ſobie wźiąć mamy/ ábyſmy go ná śię ſzácowáli. Wyiąwſzy Mieſczány y proſtégo ſtanu ludźie: któré ſzácowáć będą oni/ którzy ich przywiodą SarnStat 135 [idem (2)] 451, 891.

»nieszlachecki i prosty« (2): iákóż nie były prziymowáné/ ná doſtoieńſtwá perſonatus, Vrzędy/ Kánoniae/ y Prȩbendi/ oſoby nie ſzlácheckiégo y proſtégo ſtanu [ignobiles plebeiaeque personae JanStat 194] SarnStat 178 [idem] 922.

»prosty narod to jest plebeusze« [szyk 1:1] (2): Licynius Stolon zoſtał Ráycą napirwſzym z narodu proſtego/ to ieſt s Plebeuſzow. BielKron 120v, 119.

»szlachcice (a. szlachta) a(l)bo prostego rodu (a. stanu) ludzie« = nobiles vel (seu) plebeii JanStat (3): vſtáwiamy [...]: áby obywátelon ſzláchćicóm/ ábo téż proſtégo rodu oboiéy płći ludźióm [...] Gléyt y vprzeſpieczenié [...] było dáné SarnStat 157 [idem 921]; iż ſzláchtá álbo proſtégo ſtanu ludźie/ do boru/ láſu/ zapuſtu czyiegokolwiek przyſzedſzy/ chcąc/ álbo z przygody/ pożarem lás zápaláią: [...] nie innym práwem ieno Polſkim [...] máią bydź ſądzeni. SarnStat 670, 921. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.]

»ubogi a rodu prostego« (1): [rycerz] wielkiego Chama, to ieſt, Carza imieniem Otoman, choda był vbogi á rodu proſthego [sortis humilis, et fortuna tunc obscurus], wſzakoż barzo ſmiały y mężny, [...] pocżął cżaſow godnych naiazdy cżynić á łupieſtwa MiechGlab 64. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

a. O ludziach (122): Rozmawia tu z ſobą troiáki ſtan Pan/ Woyt proſty/ trzeci z nim Pleban. RejRozpr Av; RejZwierz 43v; BielKron 270v; Bogá znam y miłuię/ o iego Iſtnośći/ Nie nie piſzą (mym zdaniem) Rybitwowie prosći Prot Cv; RejAp 82; RejPos 16, 150v, 175; Wſpomniſz też fobie onego Gedeona páſterzá proſtego/ iáko w málucżkim pocżde wielkie woyſká poráźił RejZwierc 265.

W połączeniach szeregowych (2): Terrae filius Proverbium, Proſty/ podłi/ niskiego ſtanu/ niepoważny człowiek. Mącz 451b; Tegoż roku Ottoman niktory z narodu Tatarſkiego s proſtych á podłych y vbogich rodzicow vrodzony [...] Cárzem Tureckim był wybrany StryjKron 375.

W przeciwstawieniach: »prosty ... bogaty, przedniejszy; szlachcic (a. szlachta) (2), kroi... prosty człowiek (a. lud)« (5): á zabrawſzy wielką licżbę oboyga pogłowia/ tak ſlachty iako y proſtego ludu [...], dągneli [Tatarzy] z plonem przez wiiliczę y Skarbimierz aż do Ruſli MiechGlab 6; nie potrzeba ſprawiec od proſtych ludzi wy/ iedno od przednieyſzych. BielKron 119; wſzyſtki Pan/ zrownáć racżył/ że ták vmiera Kroi/ iáko y proſty cżłowiek. BiałKaz Hv; ModrzBaz 50v; Więc śmierć nieużyta/ Tá zá gardło chwyta Bogáté pány/ iáko proſté ſługi KochPieś 6.

Wyrażenia: »chłop (a. chłopek) prosty« [szyk 12:8] (20): March3 T7v; LibMal 1554/189v; Diar 78; Nye inácżey ſie ſnimi obchodzą [ojcowie z dziećmi]/ yedno by z yákyemi nyewolnikámi álbo proſtemi chłopy á gburámi. GliczKsiąż N8; Iáko broił Herkules kiedy zábił Hidrę/ Ano dziś y proſty chłop też zábije Wydrę. RejWiz 5; KOnſtántynus wtory [...] był wybran od Ceſárzá Konſtántyná Papieżem s chłopá proſtego BielKron 168; Kápłani ich [Turków] máłą rozność máią od chłopow proſtych/ bo im vcżenia nie potrzebá wielkiego BielKron 260, 379v, 387; BiałKat 339; byś nie był Ateńcżykiem/ tedybyś ty był gdzie indziey proſtem chłopem/ iedno iżeś rodem z Atheny/ thedy cie to oſláchćiło. RejZwierc 52v, 242; Dźielni ſą [Wołosi] y dobrze ſie potkáią z drzewcem zá tarcżą choćia chłopi prośći od pługá y od dobythká BielSpr 69, 69; WujJud 178; StryjWjaz A2v; Gdyby prośći chłopi cżytáć vmieli Pſálmy Dawidowe właśnie przełożone/ nie podobna áby ſię dźiwowáć nie muśieli CzechEp 161; GórnRozm F, F2; OrzJan 38.

»prosta chudzina« (2): ktorzi áni koniá/ áni żadney rzecży ná woynę potrzebney niemiewáią: áż gdy náznácżą dźień ćiągnienia/ tedy [...] tárgáią ſię ná máiętność proſtey chudźiny [imbellium] ModrzBaz 116v; BielRozm 6.

»prosty(-e) gbur (a. gburstwo)« [szyk zmienny] (2): FalZioł V 1v; Sláchtę y zacnieyſze ludźie/ poſpołu z Kapłany y nabożeńſtwem ich/ mordowáli [Turcy] y wytráćili/ á proſtym gburſtwem mieyſcá ich/ dla dochodow ſwych oſadzáli PowodPr 9; [Dźiś śláchćić á iutro chłop/ pan z gburá proſtego. StryjWoln 5v].

»prosty gmin« (2): Ia kiedy ſię nád proſty gmin ku niebu ná chwilę Do Phoebuſá wychylę. Wnet fráſunek/ zazdrościwy iákiś wrog przytocży KlonŻal Cv; KochMuza 25.

»prosty kmieć (a. kmiotek)« [szyk 2:1] (3): Kmiotek proſty ná robotę Wſſytkę wydał ſwą proſtotę RejRozpr G; Ano to ieſt wielki wſtyd y v proſtych kmieći Gdy ktorzy w roſpuſtnoſći dziatki wychowaią RejJóz E4v; BielKron 262.

»prosty lud (a. prości ludzie), prosty człowiek (a. człek)« = natio rudis, ignobiles viri Miech; homo genere imbecillo Modrz [szyk 35:29] (52:12): Też ſok wyciſniony z omanu/ z winem dany ku piciu/ cżęſte ieſt doſwiadcżenie v proſtych ludzi/ á zwłaſzcża v bab na pomorzenie chrobakow. FalZioł V 85v, I 144b, 153b, V 63, 86; GlabGad I3; Też pieniądze [Alanów i Wandalów] ieſzce nayduią w polſce przy potokach gdzie dzdzewnica wybiją, albo na roli gdy orzą. A zowie ie proſty lud [ruricolae] ſwiętego Iana pieniądze MiechGlab 46, 87; A ták dziſia ludzie proſći Ważą ſie rozlicznych złoſći RejRozpr Bv, A4; SeklWyzn Gv; KrowObr 197; BibRadz I 461; OrzRozm P3; dopuśćił Senat ludu proſtemu wybráć dzyeſięć mężów álbo Trybunatow BielKron 119; tám w nim [w mieście Nalej] nie wolno Ruśi/ ábo ludźiom proſtym pić miodu álbo trunkow mocnych/ okrom kilko dni do roku/ tylko ſámym Dworzánom. BielKron 430, 8, 24v, 108v, 119 [4 r.], 203 (22); KochZg A3; Encyclius vir, Alias, In ordinem redactus, Proſty człowiek Gburowic. Mącz 103c, 240c, 451b; RejAp 135; HistRzym 3v; A przypátrz ſie kto chce temu/ nie więceyli naydzieſz śiwych/ łyſych/ á przedſię y tłuſtych y nadobnie rumiánych miedzy ludźmi proſtemi. RejZwierc 158; Przecż proſty cżłowiek dłużey żyw RejZwierc Bbbv, 157v marg, 189, 205v; Ale coż powiedam/ że Sláchćić [!] zábił proſtego cżłeká [a nobili plebeium occisum]/ ktorego głowę trochą pieniędzy zápłáćić wolno y z práwá dopuſzcżono ModrzBaz 31, 47v, 72; Oczko 17v; StryjKron 385; Ma Pan Bog ná káżdego oſobne bacżenie/ Chce też áby proſty lud miał ſwoie żywienie. BielSjem 32; GórnRozm F3v; GrabowSet Kv; SarnStat 615 żp. Cf W przeciwstawieniach, »prości ludzie, chłopi«, »czerń i prosty lud«, »ludzie prości, kmiotkowie«, »mieszczanie i prości ludzie«, »oracze a lud prosty«, »plebei to jest prosty lud«.

»prosty motłoch« (1): Bo y z Kráwcow y proſtego motłochu/ vrzędy właſne wybiwſzy/ tá ſektá Krolá y przełożeńſtwá ſobie cżyniłá. PowodPr 35.

»prosta osoba« (1): Pullatus aliquando significat, Podły człowiek/ proſta oſobá. Mącz 331a.

Szeregi: »prosty i chudy« (1): Apoſtoły też proſte/ y chude rybitwy ná świát do nas był poſłał [Pan] OrzRozm Hv.

»prości ludzie, chłopi« (1): Alexander [...]/ boiąc ſie áby záſie Kſiążętá Graeckie po viáchániu iego: nie zbuntowáli fie przećiw iemu ná wolność/ pobrał ie s ſobą oſádźiwſzy Zamki proſtemi ludźmi/ chłopy ze wśi BielSpr 48.

»czerń i prosty lud« (1): Aczkolwiek też zá czáſow poſtępkiem z teyże czerni y proſtego Ludu/ więkſza ſie część Slachty prawdźiwey Litewſkiey y Zmodźkiey/ właſną cnotą [...] rozmnożyła StryjKron 76.

»prosty a gruby« (3): Ale lud proſty á gruby, á lekarzſtwam nie obwykły/ czebulę z ocztem więczey chwali niżli drijakiew FalZioł V 63; MiechGlab 87; March3 T7v.

»ludzie prości, kmiotkowie« (1): Też cżoſnek dobry ieſt barzo ludziem proſtym kmiotkom ktorzi iadaią grube rzecży zimne á piją wodę FalZioł I 6a.

»mieszczanie i prości ludzie« (1): vſtáwiámy: iż mieſczánóm y proſtym ludźióm [Civibus et plebeiis JanStat 1031] [...] kupowáć/ trzymáć/ pośiádáć ná wieczność y záſtáwnym obyczáiem nie ma bydź wolno SarnStat 931.

»nędzny a prosty« (1): A ktoż był tedy w ten cżás Koſciołem iego [Jezusa]? [...] mátká iego ſwięta/ nędzny á proſty Iozeph [...]/ y inych wiele/ ktorzy cnotliwego żywota vżywáli RejPos 57v.

»prosty a niemężny« (1): Ktoż tedy niebacży/ że tá wolność zwielką ludu proſtego á niemężnego [hominum imbecillium] niewolą ieſt złącżona? ModrzBaz 72.

»prosty a nierodowity« (1): gdyby Gedimin [...] będąc Koniuſzym miał Páná ſwego Wielkiego Xiędzá Litewſkiego Wićienia zábić/ á po nim człowiekiem proſtym będąc á nierodowitym Xięſtwo Wielkie [...] ſwowolnie oſieść/ vtárliby mu záraz rogi inſzy Kniáziowie StryjKron 385.

»oracze a lud prosty« (1): Mnimaiąc Swiętopług abi [tj. Juhrowie] to byli oracże á lud proſty [agricolas], proſząci iako goſcie nieczo ziemie ku oraniu/ ſmieiąc ſie tak rzekł/ niechay maią czo chcą. MiechGlab 59.

»plebei to jest prosty lud« (1): Plebeos/ to ieſt proſty lud/ od tych vrzędow wyzwolił [Romulus] BielKron 99.

»podły, (a) prosty« [szyk 2:1] (3): Naca vel Nacca, Wáłkierz. Vel Fullo, [...] Metaph. Proſty á podły człowiek. Mącz 240c, 331a; á kto ſię nádyma rządząc lud podły á proſty [hominum genere humili et imbecillo]/ temu niedoſtánie ſercá do rządzenia ludu pyſznego á odpornego. ModrzBaz 47v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»prosty, pospolity« (1): Appius będąc pirwſzym przełożonym/ vmiękcżał lud proſty poſpolity BielKron 119.

»prosty i stanu wieskiego« (1): AMos ten áni Prorokiem áni ſynem prorockim nie był/ [...] ale był człowiek proſty y ſtanu wielkiego. BibRadz I 461.

»ubogi a prosty« (1): A trzy obrazy ſą troy rodzay ludzki ná tym świećie [...]. Przez pierwſzy obraz ktoryż ma rękę rośćiągnioną/ mamy rozumieć vbogie á proſte ludźie tego świátá HistRzym 3v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

α. W funkcji rzeczownika (13): Kxiądz páná wini pan kxiędzá A nam proſtym ze wſſąd nędzá RejRozpr D3v, A2v marg, E2v, E4v, I; Podechá proſtemu w proſtocie iego. RejPos 57v marg; Tego chce ieſzcże po was [...] ábyſcie ſwoią mądroſcią proſtych nie krzywdzili. PaprPan Cc3v; ModrzBaz 80; SkarKazSej 695a.

W przeciwstawieniu: »szlachetni .... prości« (1): Ludźi záſię przebrákowánie vcżynił [Romulus] s poſpolſtwá/ co zacnieyſze z rodzáiu y vrodziwſze y godnieyſze/ vcżynił ſláchetne/ y odłącżył od proſtych BielKron 99.

Szereg: »tak szlachta (a. szlachcice) jako (i) prości« = tam nobiles quam agrestes, nobiles et ignobiles Miech (3): Gdzież [w Legnicy] kxiądz Henrik ſin S. Iadwigi zebrał był nie mało zbroynego ludu/ thak ſlachciczow iako y proſtych MiechGlab 9, 16; BielKron 373v.
b. Dotyczący niższych warstw społecznych (2): Tabernariae comoediae, Proſte komedie w których lekkie perſony yáko rzemieśnici/ ſzynkárze etc. bywáyą w wodzone. Mącz 437d; Przenieśli ſie [anabaptyści] z kośćiołow do ogrodow [...] ná proſte tokárſkie/ ſzynkárſkie/ lichwiárſkie [...] zarobki. PowodPr 36.
[Znaczenie to wykazuje bliskie związki ze znacz. 2.a. i zwykle zawiera w sobie cechy właściwe znacz. 3.]
8. Pojedynczy, niezłożony z części; jednolity, jednorodny; niezróżnicowany (15): Simplicitas in deo, prosta, nyezlozona BartBydg 143b; Cżemu ſą cżłonki y ſtawy w palczach. (–) Dla lepſzego obimowania y żadzierżenia każdey rzecży, ktoreyby nie mogło być gdyby palcze były proſte á z ſtawow takowych nie miały. GlabGad D3v; Iſtność Boża będąc iedná y proſta/ nie rozdźielona ieſt. GrzegRóżn H2.
Wyrażenie: »liczba prosta« = liczba od 1 do 9 zapisywana jedną cyfrą (1): Dzieſiątek licżba/ ieſth nazacznieyſza/ Bowiem w ſobie mocz zamyka y doskonałoſć wielką/ á to iż ieſt dokońcżenie Licżby iuż wysłowioney/ kthorą zową proſtą á nie składną KłosAlg A4.
Szeregi: »prosty a nieskładny« (1): KłosAlg A4 cf Wyrażenie.

»prosty i pojedynkowy« (1): Bo ieſliby przez naśienie niewieśćie/ boſtwo y cżłowiecżeńſtwo [...] miáło być rozumiáne: [...] nie iáko (res ſimplex, ſed vt compoſita) rzecż proſtą [!] y poiedynkową [!] ále iáko ze dwu w iednę złożoną [!]: Azaż [...] CzechEp 293.

Przen (1):
Szereg: »prosty, jednostajny« (1): Abowiem z oney proſtey iednoſtáyney wiáry Apoſtholſkiey [...] przepáść iákąś pomieſzáną [...] ſámi ſobie zbudowáli [katoliccy sofistowie] GrzegRóżn Hv.
a. O lekach: zwykle jednoskładnikowy lub złożony tylko z kilku podstawowych składników (8): Na to maſz lekarzſtwo proſtho, Kozie mleko ciepło ſikawką nabieraiącz: wſtrzikać ciepło w maciczę albo tam na to mieſtcze taiemne. FalZioł V [3]v, V 96v; Toć tedy ieſt poſpolite lekárſtwo/ wſzyſtkiego człowieká/ proſte/ ktore żadney ſzkody nieuczyni. SienLek 18; iż ieſt obyczay Lekárſtwá z rozmáitych rzeczy ſkłádáć/ bo nie záwżdy proſthe mogą pomoc. SienLek 45v, 50; Oczko 2v, 32v, 36.
b. Jeszcze nieukształtowany (1): Duch iego [Pana] wdźięcżny y łágodna zorzá Miłym wiátrecżkiem przewiewáłá morzá Gdy ieſzcże były proſte w ony látá Pocżątki świátá. KlonFlis B3v.
9. O stosunkach pokrewieństwa: należący do jednej linii rodziny (8): á od niego [Mendoga] záś iuſz proſtą Genealogią y wywodem poydą Xiążętá Litewſkie/ y Krolowie Polſcy. StryjKron 288.
a. W opisie rysunku drzewa pokrewieństwa: prowadzący od rodziców do dzieci itp. (7):
Wyrażenie: »linija prosta« [szyk 6:1] (7): Abowiem w Liniey proſtey ile ieſt Perſon o których bywa gadká áż do oſtátniey/ tyle ieſt ſtopniow/ odiąwſzy iednę Perſonę. GroicPorz ſſv; Druga Linia proſta/ ieſt Perſon ná doł idących/ ták Mężczyzny iáko y białey płći GroicPorz ff2, ffv [2 r.], ff4 [2 r.], oo3v.
Szereg: »prosty i poboczni« (2): Drzewo Krewnoſći/ Ieſt wymálowánie Drzewu Przyrodzonemu podobne/ máiące w ſobie pień y rozgi/ to ieſt początek rodzáiu/ Linie proſte y pobocznie/ rozmáitymi ſtopniámi rozdźielne GroicPorz ffv, oo3v.
10. Zestawienia w funkcji nazw specjalnych (113):
a. geom. »kąt (jest), węgieł prosty« = kąt, który ma 90 ͦ lub suma kątów równa kątowi prostemu [szyk 87:20] (102:5) (107): Orthogonus, Latine rectus angulus, Proſty węgieł/ Równy nie vchodzący kąt ná ſtronę. Mącz 270b; ábowiém iáko kolwiek Linea proſta ná proſtéy ſtánie/ vczyni dwá kąty/ álbo proſté/ álbo dwiemá proſtemá równé. GrzepGeom C3v; klin niéktóry ieſt/ co ma kąt ieden proſty: bo dwu proſtych nie może miéć. GrzepGeom Dv; Kwádrat Figurá/ ma cztéry kąty proſté GrzepGeom E; kiedy ſye trafi Klin niemáiąc węgłá proſtégo/ tedy od kątá iednégo [...] wiodą proſtą Linią do téy ſtrony/ która ieſt przećiw temu kątowi GrzepGeom K3, C3 [3 r.], C3v [3 r.], C4 [3 r.], D, Dv (100).

W przeciwstawieniach: »nieprosty (3), kończaty (2), tępy (2)... prosty« (5): Kóńczáty kąt ieſt/ mnieyſzy niż proſty/ á tępy więtſzy niż proſty GrzepGeom C3v; A ieſli ſye kąty nieproſté tráfią/ tedy oćináią ié/ áby proſté były GrzepGeom K2, C3, F4 [2 r.].

b. n-loc (6):
α. Miejscowość (2):
»Proste Pole« (2): Poriczko po gr na proſthym polyv 100 tholp ſſoly MetrKor 57/117v, 59/276v.
β. Główna ulica w Damaszku (4): Wſtań á idź ná thę vlicę miáſtá/ kthorą zową proſta RejPos 283, 285; BiałKaz G2; WujNT Act 9/11 [zawsze przekład tego samego tekstu].
** Bez wystarczającego kontekstu (3): Aequus, Równy/ Proſty/ práwy. Mącz 4c; Communis, Poſpolity/ Proſty. Mącz 61d; Obvius, Nadrożny/ przećiwko komu wychodzący/ potikáyący ſie s kim w drodze. Metapho. Poſpolity/ Proſty. Mącz 492c.
II. Wyrażenia przyimkowe w funkcji przysłówka (115):
»z prosta« = simpliciter Modrz (18):
1. Zwyczajnie, bez komplikacji, bez czegokolwiek dodatkowego (17):
a. O działaniu (3): á ieſzcże kthemu nie były [białogłowy] ſtáre/ ále młodziucżkie/ w iákich leciech pan Kriſki Dworzáninowi s proſtá miłowáć dozwala. GórnDworz Mm7v.
α. Skromnie, niewymyślnie (1):
Szereg: »z prosta a bez wymysłow« (1): Zaſz owo nie piękna rzecż/ kiedy ſie białagłowá/ vbierze/ y vchędoży thák s proſtá/ á bez wymyſłow GórnDworz Gv.
β. Niegrzecznie (1): Irreverenter, Nievczćiwie nieobyczáynie/ z proſtá. Mącz 479d.
b. O tekście i słowach (ich formie i sensie): niezawile, zrozumiale, nieozdobnie (14): á miłość/ iáko ią káżdy s proſtá rozumie/ żadną miárą tey nie przyſtoi/ ktora ma mężá GórnDworz Cc; Piſzę s proſtá/ proſtośći prawdá potrzebuie StryjWjaz A3, A3; StryjKron 512; KlonKr Av [2 r.]; [Ale ſproſtá vśiłuię ſzczerze prowádzić ſamę ſzczerą Hiſtoriey prawdę StryjKron A5].
Zwrot: »z prosta mowić« (2): GórnDworz G; przeto nikcżemniuchnie łáſkáwánia y miłośćiwánia łápamy/ biorąc to ſobie zá krzywdę/ ieſliby kto z proſtá do nas mowił [si quis plane et simpliciter nos alloquatur] ModrzBaz 59v.
Szeregi: »z prosta a niedwornie« (1): Cżáſem też áby vmiał [dworzanin mówiący opowieści] podáć ludziom ſłodkiego/ s proſtá/ á nie dwornie mowiąc GórnDworz G.

»prosto albo nie z prosta« (2): ARendy ábo naymu [...] nie zápiſzemy [...] proſto álbo nie z proſtá [directe vel indirecte JanStat 87]/ álbo którąkolwiek wymyśloną przyczyną/ okázyią y bárwą. SarnStat 52 [idem] 979.

α. Poprzedza przytoczenie wyrazu (1): [iſz [ofiarowanie, tj. msza] nietylko okromia roſkazania Bolkiego ſię ſtawa/ ale teſz y naprzećiw przykazaniu a słowu Bożemu ieſt/ niezoſtaie ſproſta ludzkiem/ ale owſſem ſſatańſkiem roſkazaniem UstKościel 67.]
αα. Krotko, bez dodatkowych słów (1): tylko tym ſie mieni [jeden list króla Kazimierza od drugiego]: iż datę nápiſano w Piotrkowie ná Séymie: á w Poznáńſkim z proſtá w Piotrkowie SarnStat 981; [HerburtArt 102].
ββ. [Potocznie: Pectus Bruſt Pierſsi. Mammae, Mamillae Brſte idem. ſproſtá cycki ArtNom B8v.]
β. Jawnie, nie ukrywając prawdy (3):
Zwrot: »(o)powiedzieć (a. powiadać) z prosta« [szyk zmienny] (3): Iuż ták po náſzemu nie zle/ s proſtá powiedzieć/ cżego ktho po kim chce GórnDworz Cc5v; NA ſwé złéś mię vpoił/ móy dobry Stároſtá/ Bo czegoś ſnadź niewiedźiał/ toć opowiem ſproſtá. KochFr 84, 120.
2. Sądząc z pozorów (1): o których ile kroć myśli [cesarz turecki o Niemcach]/ choćiaż to ták názbyt z brzegów wyléwa/ y zproſtá głupi/ indźiéy przećię mierzy/ indźiéy myśli. OrzJan 81.
»po prostu, [po prostemu]« (97):
1. Równo w ujęciu liniowym, nie odchylając się (1): Directe sive Directo, Proſto/ Po proſtu. Mącz 350c.
2. Zwyczajnie, bez komplikacji, bez czegokolwiek dodatkowego; simpliciter (simplicissime) Modrz, Calep, Cn; vulgariter JanPrzyw, Cn; sine ambage, aperte, incondite, pervulgate, de piano, populariter, usitato morę Cn (88): Simpliciter – Po proſtu, othworziſczię. Calep 981b.
a. O działaniu (13): abowiem iedni palą [wódki] w alembikach, á drudzy po proſtu. FalZioł II 3b; że [...] czáſu Káźimierzá Krolá/ Prokuratorá w Polſzce żadnego niebyło/ ludźie ſye po proſtu ſądźili/ dwiemá onymi ſłowy/ ieſt/ ieſt: nie ieſt/ nie ieſt. OrzRozm E2, E; GrzepGeom O2; Ale bychmy po proſtu á iáko w brod brnęli/ Pewniebychmy w ſwych ſpráwach daleko ſłynęli. RejZwierc 251v.

Połączenie: »tak po prostu« (1): gdy [...] noga [...] ćiérpnie/ [...] do tego ſłużą oleie [...]/ których poſpolićie náſzy vżywáć zwykli/ [...] płócząc ie piérwéy/ álbo ták poproſtu máżąc. Oczko 33.

Szereg: »zgoła, po prostu« (1): A ták trudna y przećiwna/ żeby łácniey niewiem iáką naćiężſzą Mnichowſką regułę od ludzi wymyſloną mogł cżłowiek wytrwáć/ y ſpełnić: niżby zgołá po proſtu [...]/ wedle náuki Chriſtuſowey żyć CzechRozm 248.
α. Skromnie, niekosztownie, niewymyślnie (5): RejZwierz 12; gdy vmárłá Rathuſznego żoná/ proſiłá przed thym mężá ſwego/ [...] áby po proſtu byłá ſchowaná v ſwiętego Fránćiſzká w Klaſztorze BielKron 212.
Przen (1):
Wyrażenie: »po prostu przybrany« (1): Przywiodłemći Zuzánnę [tj. utwór pt. Zuzanna] po proſtu przybraną/ Dokąd iey koſztownieyſzey ſzáty nie doſtáną. KochZuz ktv.
αα. W funkcji przydawki lub zbliżonej do przydawki: Niekosztowny, niewymyślny (2): ná owę białągłowę [...] náder miło pátrzyć/ [...] [której] chod/ mowá/ niewydwarzána/ y wſzytko po proſtu GórnDworz G2; RejZwierc 61; [Żarna z kamieni w niej, konewniczek z desk po prostu, stolik 1 prosty podługowaty LustrPłock 192].
β. Prymitywnie, nieumiejętnie (1): Ale przemyſły w tákim doſtátku precż puśćiwſzy/ tylko w ſámey roley nabárźiey gmerzem: á doſyć po proſtu: Florenckiego alembikowánia/ áni piątey eſſencyey w rzecżách ſzukánia/ zániedbawſzy. GostGosp +4.
b. O tekście i słowach (ich formie i sensie): niezawile, zrozumiale, nieozdobnie, czasem dosłownie; też o literach (74): OrzRozm V; Wielka pociecha proſtacżkom ktorzy po proſtu poznawaią Pana ſwego. RejPos 288 marg, 214v; Bo Poetowie oni kiedy co piſáli/ Folguiąc ozdobie ſłow z gośćińcá chybiáli. Tak tylko ſłow nie rzecży Hiſtoryki byli/ A kto po proſtu idzye od prawdy nie zmyli. StryjWjaz A3; CzechRozm 263; CzechEp 203; Co choćiaż prawdá/ iż Ian w Ziáwieniu Rzym Bábilonem názywa/ ále w liśćie Piotrowym po proſtu rozumieć mamy/ iż Piotr z Bábilonu z miáſtá onego ſławnego liſt ſwoy piſał. NiemObr 52, 98; [ArtKaz A3].

W połączeniach szeregowych (2): Bo gdyby ſię ich [błędów księdza Powodowskiego] teraz więcey nákłádło: á X⟨iędzu⟩ K⟨anonikowi⟩ przyſzłoby ná wſzytkie porządnie po proſtu ſzcżerze y porządnie odpowiedáć: [...] żalby mi I.M. było: bo by tego nie mogł bez wielkiego kłopotu y potu odpráwić. CzechEp 105; Bo mowiąc po proſtu wedle textu/ expreſsé właśnie y wyráźnie rog ten: który wedle X⟨iędza⟩ K⟨anonika⟩ znácżył Antychriſtá tedy Krolá pokázował CzechEp 382.

W przeciwstawieniach: »chytro (a. chytrze) (2), foremnie, ozdobnie, umiejętnie, zawikłanie ... po prostu« (4): Ktory [św. Jan] nic chytrze áni záwikłánie nie piſał/ ále ſzcżyrze y poproſtu rzecż [...] opiſał CzechRozm 25; GórnRozm A4; A co ſye tu vkazáło po proſtu/ mogłoby ſye to vkázáć foremniéy z Euklidá GrzepGeom P; CzechEp 4.

Połączenie: »tak po prostu« (11): RejAp 29; ábychmy ták po proſtu dufáli á wierzyli Pánu ſwoiemu RejPos 242, 315v; RejZwiercPodw 183v; Ieſliby the ſłowá ták po proſtu rozumiáne miáły być/ iáko żydowie niektorzy dnmáią: tedy by to zá tym iść muśiáło/ że Bog rzecży przećiwne obiecuie CzechRozm 110v, 107, 162; Iż Chrizoſtom ſtáry/ bayką ſię tą álegorycżną nie báwiąc/ proſty zmyſł y ſłow y vmyſłu Abráhámowego ták po proſtu pokázuie/ mowiąc ták: [...] CzechEp 201, 4, 178; CzahTr A4v.

Zwroty: »po prostu (a. [po prostemu]) mowić, (od)powiedzieć (a. odpowiedać), rzec, mowiony« = simpliciter (simplicissime) dicere (dicta) a. loqui Modrz, Cn; aperte a. pervulgate loqui, nullo apparatu a.incondite dicere, usitatis verbis uti Cn [szyk zmienny] (9:9:1:1): Mówiłech w támtych Dyálógoch z náſzą bráćią po proſtu OrzQuin I3; GrzegŚm A4v; RejZwierc A3; Ia też tákże cżynić będę: żeć też/ opuśćiſzy ſubtylną Filozowſką y Orátorſką odpowiedź/ po proſtu odpowiedáć będę. CzechRozm 2v, 65v; Wielką záprawdę przygánę ná śię bierzeſz/ ieſli łápáiąc twoiey chwały/ ieſli też twoiey przećiw komu waśni folguiąc/ ábo wykrącaſz/ ábo to co on znácżnie á po proſtu powiedźiał odrzucaſz. ModrzBaz 29, 94v; Przetoż kilką ſłow po proſtu ná nie [słowa księdza Powodowskiego] ták odpowiedamy. CzechEp 348, 54, 105, 109, 209, 258 (10); CzechEpPOrz **3v; GórnRozm A4; KlonFlis F4; [musiemy na ten czas nie po prostemu wm. powiedzieć sprawy sejmn przeszłego i nasze też tamże, ale wyjmując z myśli wm. te rzeczy, które tak pilnie a tak niesłusznie wszelakimi sposobami uszom wm. inkulkowano AktaSejmikPozn 1590/119].

»po prostu (o)pisać« = populariter a. vulgariter scribere Cn [szyk zmienny] (5): Alem ia tu po proſtu/ iáko nałácniéy mogło być/ piſał GrzepGeom B2; CzechRozm 25; CzechEp 207; ActReg 118; Com więć [!] ocżymá widźiał á drugie com ſłyſzał/ Z tychem rzecży te Wierſze ták po proſtu piſał. CzahTr A4v.

Szeregi: »jaśnie a po prostu« (1):á ſtronam ma być roſkazano/ áby o ſámey rzecży mowili iáſnie á poproſtu [aperte et simpliciter] ModrzBaz 94v.

»krotko, (a, i ) po prostu (a. [po prostemu])« [szyk 2:1] (3): CzechRozm 65v; bych miał ná wſzytki [argumenta ks. Powodowskiego] odpowiedáć/ mnśiałbym więcey xiąg nápiſáć: przetoż ná niektore tylko po proſtu/ krotko odpowiádáć będę. CzechEp 261; CzechEpPOrz **3v; [krotkom á po proftemu/ iáko proſtak ſpiſał ArtKaz A2v].

»prawdziwie, (a) po prostu« (2): co o iednym Bogu Oycu y Synu iego iednorodzonym/ y o Duchu świętym/ prawdźiwie á po proſthu/ wedle piſmá święthego [...] rozumieć mamy: Grzegorza Páwłá krotkie piſánie. GrzegRóżn kt; CzechEp 342.

»szczyrze i po prostu« [szyk 5:1] (6): CzechRozm 25; Wielkie to tedy y nieznośne ieſt ſpotwarzenie/ ktorym ie X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ obłożył/ żeby oni [apostołowie] nie mieli ſzcżyrze y po proſtu/ ták iáko byłá potrzebá ku wierze zbáwienney/ mowić y náucżáć o Iezuśie Chriſtuśie CzechEp 209, 207, 258; A ći niebożęta medrſzymi [!] chcąc być/ ſzcżyrze y po proſtu/ okrom ſwoich gloz/ y wykłádów wyznáwáć tego niechcą. NiemObr 107, 125.

»zgoła a (i) po prostu« (3): Gdyż y piſmá ſie máło pytáiąc/ iedno ták zgołá á po proſthu vciekſzy ſie do rozumu ſwego/ ſnádnie to káżdy obácżyć może/ co ieſt lepiey vcżynić. RejPos 315v; CzechEp 293; WujJudConf 231.

α. Sygnalizuje (zwykle poprzedza) krótkie przytoczenie (zwykle pojedynczego wyrazu) (11): bywáią v nich ſłupy/ któré zową Slężacy Pidłem/ Mázurzy Mnichem. Ale v nas po Polſku po proſtu Słupy. Strum G4; Przetoż też Káldeyſki tłumácż ták to przełożył po proſtu/ kłániayćie ſię w kośćiele/ á nie podnożkowi. CzechEp 170, 171.

W przeciwstawieniu: »chytro ... po prostu« (1): Chytro iákoś mowiſz/ że ćię nie rozumiem. Ia poproſtu człowieká zowę/ złożonego z ćiáłá/ y z duſze GórnRozm A3v.

αα. Krótko, bez dodatkowych słów (1): Azaż by też drugiey bayki tákże pokázáć nie trzebá/ żeby wężowe naśienie/ wężem też nie było po proſtu/ ále wężem z wężoſtwá [...] złożone CzechEp 293.
ββ. Potocznie, nie używając obcej terminologii (3): Bo ie [urzędników kościelnych] zową/ praepoſitámi (po proſtu Proboſzcżámi) Szkoláſtykámi/ Kántormi/ Kánonikámi. ModrzBaz 131v; Iáko ná przykład/ gdy ták mowi [Izajasz] poſpolićie: Ták mowi Iehowáh Adonáy: Abo/ ták mowi Iehowáh Bog: A po proſtu ták mowi Pan Bog CzechEp 285; SarnStat 888.
γγ. Trafnie, używając właściwej nazwy (3): My tho zowiemy Exekucyą po proſtu/ áby Krol to záſye pobrał/ co był rozdał. OrzRozm B2; CzechRozm 130.
Szereg: »po prostu a własnie« (1): Myć poproſtu á właſnie cżterzech Ewángeliſtow kśięgi Ewángelie zowiemy. WujJud 80.
β. Jawnie, nie ukrywając prawdy (zwykle poprzedza przytoczenie) (11): IVDIC1UM [...]. W ktorym ſie fáłſze y błędy tey to Confeſsiey poproſtu pokázuią WujJud kt, 1; WujNT 890.

Połączenie: »tak po prostu« (2): A v Lukaſzá ták poproſtu wyrzecżono: Coż podpomoże cżłowieká/ ieſliby zyſkał wſzythek Swiát/ á ſamby śiebie ſthráćił GrzegŚm 26; CzechEp 207.

Zwrot: »po prostu mowić, powiadać (a. odpowiedáć, a. powiedzieć), wyrzeczono« [szyk zmienny] (4:3:1): y Apoſtołowie ſwięći/ po proſtu do wſzyſtkich niepobożnych y przewrotnych ludzi wielkiego ſtanu mowili KrowObr C2v, 108v; Ták vczynię/ áleć to po proſtu naprzod powiádam/ iż wy thákową Exekucyą [...] wſzytkę Koronę Polſką z gruntu wywroćićie OrzRozm B2v; GrzegRóżn 26; WujJud 115v; co też może być naſkromniey [...] odpowiedam/ prawdę poproſtu mowiąc CzechEp *3v, 9, 207.
Szeregi: »jaśnie, po prostu« (1): A ieſli duchowne odrodzenie rozumiećie miłość/ y dobre vcżynki: moẃćieſz iáſnie po proſtu/ iáko Kośćioł mowi WujJud 115v.

»szczyrze, po prostu« (1): áczkolwiek I.M. odpiſowáć będę/ dawáiąc o ſobie ſpráwę/ w cżymem nieſłuſznie [...] ieſt vdrápan [...] gdźie ſię będźie muśiáłá ſzcżyrze po proſtu prawdá mowić CzechEp 9.

γ. O literach: bez znaków diakrytycznych (3):

Połączenie: »zgoła po prostu« (1): Otóż względem tego nic po miąſzym punktćie: ále zgołá poproſtu/ cz. JanNKar E2v.

Wyrażenie: »po prostu pisany« (2): ále zgołá chćiał [Kochanowski], áby poproſtu było piſáné ták, a/ bez krèſki. JanNKar E, E.
3. Szczerze, serdecznie (2): Boby iuż tu trzech [bogów] Loiká X⟨iędza⟩ K⟨anonika⟩. vrodźiłá/ procż ſłowá á tchu/ ktory ſię y w wołáiącym/ y w ſłowie też wymowionem z vmyſłu rodźi. Po proſtu tylko wykład ten pokażę być złym wykłádem á to dla tego: iż ták żaden Apoſztoł ſłow tych nie wykłádał CzechEp 153; A ieſli ktory z was potrzebuie mądrośći/ niechże prośi v Bogá ktory obfićie (marg) po proſtu. C.S. (–) wſzytkim dawa/ á nie wymawia WujNT Iac 1/5.
4. W funkcji modalnej: Poprzedza fragment wypowiedzi, na który autor chce zwrócić szczególną uwagę (6): Acż ſie iuż mym zdánim/ wedle potrzeby/ po proſtu doſyć/ o znáiomośći Bogá iednego [...] mowiło. CzechRozm 41; CzechEp 207, 296; W tym oboygu v nas poproſtu wſzytko opák. PowodPr 77.
Szereg: »po prostu i zgoła« [szyk 1:1] (2): kiedy Piotr Swięty Wietzerzą Páná Kryſtuſá [...] ſpráwował/ tedy po proſtu y zgołá/ tylko ſámey modlitwy páńſkiey/ paćierzá vżywał KrowObr 198v; CzechRozm 23v.

Synonimy: I.1. niekrzywy, rowny; a.α. nieułomny; 2. niewymyślny, pospolity, potoczny, zwyczajny, zwykły; a. niski; α. prywatny; b. świecki, ziemski; c. lichy, marny, nikczemny, pośledni; β. domowy; e. czysty, nienaruszony, prawdziwy, słuszny, szczery, zdrow; 3.α. dziki, głupi, gruby, lekki, niebaczny, niebiegły, niedowcipny, nieobyczajny, nieprzystojny, nietrafny, nieuczony, nieumiejętny, niewiadomy, niewstydliwy, niewyczosany, niewypolerowany, nieznajomy, nikczemny, sprosny, surowy, tępy; ααα. laik, nieuk, nieumiejętny; a. czysty, otworzysty, szczery; b. niebaczny, nieczujny, nieopatrzny, nieostrożny; 4. jasny, jawny, lekki, łatwy, niewykrętny, niezawikłany, otworzysty, porozumny, wiadomy, wyraźliwy, zrozumiany; 5. lekki, łacny, łatwy, mały, znośny; 6. czysty, litościwy, łaskawy, miłościwy, miłosierny, nabożny, sprawiedliwy, uprzemy, życzliwy; 7. gruby, podły, pospolity, nierodowity, nieślachetny; 8. czysty, niepodszyty, nieskładny, niezłożony, pojedynkowy; II. »z prosta«: 1.a. zwyczajnie; α. skromnie; b. jaśnie, niedwornie; αα. krotko; ββ. pospolicie; β. jawnie; »po prostu«: 1. rowno; 2. zwyczajnie; a.α. niekosztownie, skromnie; b. jaśnie, krotko, oczywiście, węzłowato; γγ. trefnie; β. jawnie; 3. szczerze.

Cf NIEPROSTY, 1. PROST, PROSTAK, PROSTO, PROSTOSZYI, PROSTOWĘGIELNY, PROSTOWŁOSY

ALKa