Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: LICHWODAWCA

Następne hasło: LICIE »

LICHY (126) ai

sup -liszszy (21) [w tym zapis: -żſz- (13)], -lizszy GrabPospR (2), -liszy (2); -liszy RejPs; -liszszy : -liszy CzahTr (2:1); nå- (21), nåj- (4) GórnDworz, CzahTr (3); ~ nå- (20), na- (1) RejPs.

Fleksja

sg
m	N	lichy, nåliszszy	f	N	lichå, nå(j)liszszå, lich(a)	n	N	liché
	G	lichégo, nå(j)liszszégo		G	lich(e)j, nåliszsz(e)j		G	lichégo
	D	lichemu, nåliszszemu		D	lichéj, nåliszszéj		D	lich(e)mu
	A	lichégo, nå(j)liszszégo, lichy		A	lichą, nåliszszą		A	liché
	I	lichym, nåliszszym		I	lichą, nåliszszą		I	lich(e)m
	L			L	lichéj, nåliszszéj		L	lichym
	V	lichy		V	lichå		V

pl
N	subst	liché
G		lichych
A	m an	liché
A	subst	liché
I	m	lichymi, lichémi
I	f	lichymi
inne formy
pl N a. A subst - lich(e)

sg m N lichy, nåliszszy (21). ◊ G lichégo, nå(j)liszszégo (6); -égo (2), -(e)go (4). ◊ D lichemu, nåliszszemu (7); -emu (1), -(e)mu (6). ◊ A lichégo, nå(j)liszszégo (7), lichy (6); -égo (2), -(e)go (5). ◊ I lichym, nåliszszym (2). ◊ V lichy (1). ◊ f N lichå, nå(j)liszszå (13), lich(a) (1). ◊ G lich(e)j, nåliszsz(e)j (4). ◊ D lichéj, nåliszszéj (4); -éj (2), -(e)j (2). ◊ A lichą, nåliszszą (7). ◊ I lichą, nåliszszą (6). ◊ L lichéj, nåliszszéj (5); -éj (2), -(e)j (3). ◊ V lichå (1). ◊ n N liché (4); -é (1), -(e) (3). ◊ G lichégo (2). ◊ D lich(e)mu (1). ◊ A liché (8); -é (1), -(e) (7). ◊ I lich(e)m (1). ◊ L lichym (2). ◊ pl N subst liché (2); -é (1), -(e) (1). ◊ G lichych (3). ◊ A m an liché (1). subst liché (7); -é (3), -(e) (4). ◊ N a. A subst lich(e) (1). ◊ I m lichymi (1) CzechRozm, lichémi (1) KochPs. f lichymi (1).

Składnia sup: naliszszy z kogo (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) ‒ XIX w.

Znaczenia

1. Marny, nie osiągający oczekiwanej lub pożądanej wartości, normy (30)
2. Mały, drobny, niewielkiego wzrostu (34)
- α. W funkcji rzeczownika (1)
- a. Nikły, trudno zauważalny (1)
- b. Nieliczny (7)
- c. Krótki (1)
3. Nic lub mało znaczący, błahy, godny lekceważenia lub pogardy (62)

1. Marny, nie osiągający oczekiwanej lub pożądanej wartości, normy; frigidus, imbecillus, imbellis, remissus, serus, vacillans Cn (30): przyiechali poſlowie Saracenow radzącz Tatarąm aby oni radczey przyięli wiarę Machomethowę, gdyż ona [...] ieſt [...] ludziem walecżnym przyſtoynieyſza, mieniącz iż wiara krzeſcianſka ieſt ludzi lichych, á prożnuiącich [ociosorum et imbecillium] MiechGlab 20; Leop 4.Esdr 13/2; Wźięli też s ſobą Gryfinę Leſtká cżarnego żonę/ kthora tám byłá w lichym chowániu áż do śmierći. BielKron 307; Zbroie zárdzewiáły: Drzewá prochem przypádły/ Tarcze popleśniáły. Wſzytkié Gránice puſté/ á Tátárzyn bierze: Kiedy ſye wy nalepiéy wzgadaćie o Wierze. Ale vczyńćie áby ten porządek lichy KochZg A3v; OrzJan 22; PaxLiz C; KlonWor 55.

W połączeniach pleonastycznych (2): niemam ia nic z tego Króm lichych tróſk/ kłopotów GosłCast 37, 42.

W charakterystycznych połączeniach: animusz lichy(-a, -e), chowanie, krolestwo, porządek, rozum, wymowa.

Szereg: »lichy a niedostateczny« (1): Bo niektori płod taki ieſt iż bez vrazu matki/ trudno ma być wygnan/ á drugi zaſię łaczno. A to potym poznać. [...] Gdy na głoſne pytane [!] mało odpowiada albo nicz, y to głoſem lichym á niedoſtatecżnym. FalZioł V 32v.

a. Gorszej jakości, rasy; byle jaki (4): áczkolwiek też oni ná nas ſtrzeláli/ ále lichą ſtrzelbę máią hakownicżą/ ſzkody nam nie vcżyniłá. BielKron 454; BielSat B3; BielRozm 12; OrzJan 43.

b. Słaby, niewytrzymały; debilis, defectus, elumbis, enervatus, enervis, fessus, flaccidus, fluidus, iacens, imbecillus, impotens, infirmus, invalidus, languidus Cn (3): Ten vchował/ w ćięſzkie trwogi/ Sżwánku náſzé liché nogi. KochPs 95, 42.

Szereg: »lichy a nikczemny« (1): BO pátrz iż nie tylko to náſze liche á nikcżemne ciáło/ álbo náſze krotkie ty á omylne cżáſy ſą pod przygody poddáne/ ále y niebo y ziemiá nie ieſt nigdy bez przypadkow. RejZwierc 152.

c. Smutny, nieszczęśłiwy, godny litości; aerumnosus, afflictus, miser, miserabilis, miserandus, (pro)stratus Cn (6): Okaż dobroć ſwą nád námi. Okaż nád ſługámi ſwémi/ Y nád ich ſyny lichémi KochPs 138; Smętne ocży podnoſzę/ pátrząc ná wſze ſtrony/ Spodźiewáiąc ſie rátunku/ W tak ćięſzkim moim fráſunku/ Lecż go tu mieć niemogę/ Owſzem więtſzą trwogę. A gdźeż [!] ſie chceſz obroćić licha duſzo moiá? WisznTr 28; Ten ieſt wſzyſtkich śirotek Oycem dobrotliwym/ Tyś teſz lichą śirotką WisznTr 28; ZawJeft 41.

W porównaniach (2): KochPs 62; IAko w przygodźie prętkimi pſi ſzcżwána/ Prágnie ochłodiey [!] łani zmordowána. A w tąż moy Boże duſzá moiá licha/ W ćięſzkich fráſunkách ſwych do ćiebie wzdycha. CzahTr B2.

d. Ubogi, świadczący o ubóstwie; w złym stanie, zniszczony, niewymyślny, nieobfity; egens, laxus Cn (7): BielKron 362, 458; WyprPl A2v; Ktemu iż ſię káżdemu chce dla ochędoſtwá y więtſzey powagi cudzoźiemſkich potrzeb vżywać/ by nalizſzemu/ káżdy by nalizſzy/ muśi ſię w przed ſtáráć o ármáturę y potrzeby do boiu náleżące. GrabPospR K3v; KlonKr B.

W przeciwstawieniu »lichy ... bogaty« (1): Niechże lichy prośćinká/ ſwą prawdę vdáie/ A bogáty ſwé fałſzé/ wnet prawdá zá iáie. GosłCast 70.

2. Mały, drobny, niewielkiego wzrostu; fragilis, infans, tener, tenuis Cn [w tym: w połączeniu z dem. (10)] (34): FalZioł IV 16c; RejWiz 39v; bo cżłowiek może być názwan máłym ſwiátem [...]/ wſzytko w nim ieſth mądrze vcżyniono [...]: ábowiem naimnieiſzy cżłonek iego/ naicieńſza żyłká/ nailiſzſza koſtecżká ieſt mu potrzebna. GórnDworz L16; KochFr 37; KlonŻal D3; Páiąk z Minerwą ſzedł o zakład świętą/ Ktoby ćieńſzą nić [...] Vkręćił ze lnu/ lecż ſtráćiłá nakład/ Záraz y zákład. Tákowy dowćip lichemu źwierzątku/ W ták máłe ćiałko Pan BOG wlał z pocżątku KlonFlis E3v.

W przeciwstawieniach: »lichy .. wielki (5), szeroki« (6): przydał páchołká wielkiego/ vdáthnego do lichego koniá/ á do wielkiego koniá páchołká lichego/ ſłábego. BielSpr 49v, 49v [3 r.]; Nie lichy ále ſzeroki ieſt Koſćioł P. Chriſtuſow. WujJud 38 marg.

W porównaniach (5): Wywikłáliſmy ſye z ych [pogan] śieći zdrádliwych/ Iáko więc lichy ptaſzek z ręku myśliwych. KochPs 189, 51, 195; KochTr 3, 7.

W charakterystycznych połączeniach: licha(-y, -e) haftka, koń (3), kosteczka, kościoł, pachołek (2), ptaszek, robaczek, słowiczek (2), truna, źwierzątko.

Wyrażenia: »liche(-a) dziatki, dziecko, dziecina« [3:1] (2:1:1): Ieſzczem v pierśi wiśiał nędznéy mátki ſwoiéy/ A iużem był w opiece/ liché dźiecko/ twoiéy. KochPs 103, 51, 195; KochPieś 52.

peryfr. »mieszkanie ciche a barzo liche« = grób (1): O mieyſce źiemne/ Toś nieprzyiemne/ Pobożnych wiele Bierzeſz/ á śmiele. W rodzicách ſzkodziſz/ Bo ie odwodziſz/ W mieſzkánia ćiche/ A bárzo liche. WisznTr 21.

»licha uroda« = niski wzrost (1): EDgárdus na poſtáwie chociaż ták był máły/ Ale ſerce miał wielkie y był bárzo ſmiáły. Wierz mi że náſz Iezyorkoś choć lichey vrody/ Nie zleknie [!] ſie Sewerá Rzymſkiego oſoby. PaprPan Bb4.

Iron. (2):

Wyrażenie: »licha dziecina« [szyk 1:1] (2): A gdyż to do nas zna y ták nas ſobie ſzácuie/ żeſmy/ względem I. M. y rowiennikow iego/ ſą dźiećiny liche: ktorych vderzenia ſzkodźić nie mogą: cżemuż wżdy I. M. będąc tákim mężem doroſłym iuż/ ná liche dźiećiny tak ſię bárzo śierdźi CzechEp 92.

W przen (1): Aby [...] tu młodſzego brata do mnię go przynieſli Bo ſnadz miłego oycza tak tu rychley zwabię Iz ſlyſzę iż miłuie to tam liche zabię RejJóz M7.

α. W funkcji rzeczownika (1): Ale co nam po wzroſcie/ kiedy vmyſł żywy/ A poſpolicie lichy/ bywa wſrokocżywy. Siłnać też Woł beſtia/ á niewielki Wilcżek/ A wżdy kędy roſkaże/ muśi ſkákáć Bycżek. RejZwierz 62v.

a. Nikły, trudno zauważalny (1): A nákoniec iáko Prorok powieda/ iż w krotkim cżáſie bywa wykrącon iáko drzewo zyelone bywa wichrem wykrącono z mieyſcá ſwoiego/ ták iż iedno lichy znák ábo cień zoſtánie onego mieyſcá iego. RejPos 280v.

b. Nieliczny (7): WujJud 38 marg, 135, Mm2; y wiárá tá byłá y ieſt (okrom lichey gromadki) wſzyſtkim obywátelom poſpolita PowodPr 44.

W przeciwstawieniach: »licha trzoda ... powszechny kościoł, wielka liczba« (2): Słuſzniey tedy wierzyć ták wielkiey licżbie nie ledá ludźi/ á niżli wáſzey lichey y márnie rozerwáney trzodźie. WujJud 38v; Wy Kośćiołowi práwemu Powſzechnemu wielką krzywdę cżynićie/ ktorzy lichą trzodę wáſzę Powſzechnym Kośćiołem názwáć śmiećie WujJud 118.

Szereg: »mała liczba i licha trzoda« (1): Tu ſię nawięcey ſtrzedz Haeretykow mamy/ ktorzy ſię poſpolićie máłą liczbą ſwych/ y lichą trzodą ſwoią zálecáią. WujNT 30.

c. Krótki (1): Wſpomni ſobie/ iáko krés ćiáſny mego wieká: Izalibyś ty prózno ſtworzyć miał człowieká? Zeby y ten lichy czás w troſkách miał położyć? KochPs 135.

3. Nic lub mało znaczący, błahy, godny lekceważenia lub pogardy (62):

Wyrażenie: »licha(-e) cena, uważenie« = lekceważenie (2:1): O wy nedzne pieniądze tośćie w lichey cenie/ Zadny was nie záchowa ledá gdźie wyżenie. BielSat B4v; BielRozm 15; OrzJan 42.

Szereg: »lekki i lichy« (1): Ale ia téż tu nie mówię o tym/ co ſie z nimi dźiało/ tylko o wielkim ſercu: którégo nigdyby byli nie mieli/ ieno z tego lekkiégo y lichégo vważenia nieprzyiaćielá ſwégo OrzJan 42.

a. Ze względu na wielkość lub wzrost (12): A lew przed tym niż ią [mysz] puśćił/ O tey rzecży táko myſlił: A cożby tu ſławy nábył/ Bych ták liche źwierzę zábił. BierEz M4v; O nieboze kotku lichi Trzebali tobie tey pichi Wſſak gdi bi ſie liew zatoczil Sto bi takich lapą ſtloczil RejRozm 394; Nędznecz to kroleſtwo twoie Snadz lepſſe kotaſtwo moię Nieſtrzegą ſie mnie nicz ludzie Smieią ſie lichei obludzie RejRozm 406, 391, 397; A pátrząc ná Słońce/ ktore ieſt liche ſtworzenie iego/ możeſz tym lepiey zrozumieć iż on wſzędy ieſt [...]: gdyż thá máła rzecż/ ktorą wſzyſcy iákoby ná iednym mieyſcu widzimy/ wſzędy á po wſzytkim ſwiátu nie ieſt ten ieden gmách ktoregoby nie oſwiećiło RejPos 78; KochPs 210; ArtKanc K19.

W porównaniach (3): A tákeś ſie w gniewie twoim nád nimi rozſrożył/ Ze ie zapálcżywość twoiá iák ogień pożárłá/ A práwie iák liche źdzyebłko ták ie moc twa ſtárłá LubPs gg2v; RejPos 106v, 219.

W charakterystycznych połączeniach: licha(-y, -e) bestyja, kotek, obłuda, ptaszek, robaczek, stworzenie, źwierzę.

Wyrażenie: »liche ździebłko« (3): Czoż by za roſkoſſy vżył Bys też nędzną muche zdłaċzył [!] Albo liche zdziebłko złomił RejKup dd8; LubPs gg2v; RejPos 219.

b. Ze względu na hierarchię społeczną; infimas Mącz [w tym: w sup (19)] (25): Mącz [169]d; WujJud 58, 72; KochOdpr B4v; KochPs 124; A będąc ták wielkim y cudownym cżłowiekiem ták był pokornym/ iſz ſię naliſzſzym że [!] wſzytkich pocżytał SkarŻyw 31; Y zſtał ſię wpuł nocy krzyk wielki po wſzytkim Egipćie/ pocżąwſzy od Krolá aſz do naliżſzey niewiáſty/ która rodzi SkarŻyw 480, 140, 192, 572; KochSz B; Zá cześć więcéy/ niż lekkość/ poczytał to ſobie/ Ludzkość wſzelką okázáć naliżſzéy oſobie KochTarn 74; ZawJeft 16; GrabowSet R4; OrzJan 26; SkarKaz 161a, 489b.

W charakterystycznych połączeniach: lichy(-a) człowiek, dusza, kmieć (2), krześcijanin (2), niewiasta, niewolnica (2), niewolnik, osoba, pieszek, pojmaniec, powinny, sługa.

α. W funkcji rzeczownika (2): Abowiem y náliſſy gdy záwoła prędek ieſt pan ku wyſluchániu RejPs 49v; Corchorus inter olera Proverb. Nędzny á pyſzny/ Lichy/ Niepoczeſny/ á wżdy chce być widzian. Mącz 65c.

β. O posługach: poniżający (1): Oná go zátáiłá przez ſześć lat/ áſz do śmierći onego Ceſarzá niezbożnego Konſtánſa [errata zmienia: Konſtáncyuſzá]: ſłużąc mu pilnie wkażdey poſłudze y naliſzſzey SkarŻyw 392.

γ. O samym sobie (jako wyraz konwencjonalnej skromności) (5): SienLekAndr a3v; Nie o mięć to nędzniká lichego idźie: ieſt ći Pan ná niebie CzechEp *4, 53; Przyimi od podnożká nog twoich/ od poddánego y naliżſzego kmiećiá twego/ od prochu ſtop twoich/ ten pokłon. SkarKaz 160b; á tym Kſiążecżkom vchá Miłośćiwego podáć racżył ná mię ſługę ſwego będąc łáſkaw/ z ktoregoś zelżywośći żadney iáko z nayliżſze^go powinnego y ſługi ſwego zá láſką [!] Páná Bogá mego weſpołek z narodem mym odnieść nie racżył. CzahTr A3v.

W charakterystycznych połączeniach: licha(-y) chudzina, kmieć, nędznik, sługa (2).

c. W dedykacjach o wartości własnych utworów (5): KwiatOpis A2v; Gdyżem ieſzcże nigdy tego nie doznał: ábyś W. M. moią też vprzeymośćią y poſługámi lichymi/ miał przedtym kiedy gárdzić. CzechEpPOrz **v; KochFrag 3; SkorWinsz ktv.

W przeciwstawieniu: »lichy ... okazały« (1): KROLE Polſkie do ćiebie nioſę/ możny Pánie/ Acż twey oſobie ſnadź to zá dar lichy ſtánie. Gdyż wáſzmość godzien dáru coś okazálſzego KlonKrGum Av.

d. Ze względu na niewielką wartość materialną (6): KochTr 8; Opácżna tedy temu [...] ſpráwiedliwość ieſt w Polſzce/ gdy lichą kradźieſz/ ſowitemu tylko wroceniu według Zakonu podległą/ ſromotnym wieſzeniem karzą PowodPr 67; CiekPotr 13; GosłCast 24; KlonFlis D4v.

W przeciwstawieniu: »złoty ... lichy« (1): BY wedla cnót/ y godnosći Grzebiono vmárłych kośći/ Przyſzłoby dźiś leżéć tobie W złotym/ Podlodowſki/ grobie. Teraz cię licha mogiłá Znácznégo mężá przykryłá KochFr 121.

e. Ze względu na walory umysłowe (1): To też tu káżdy cżłowiek y naliżſzy rozumem ſwym może ogárnąć/ co pijańſtwo vmie WerGośc 254.

f. Ze względu na śmiertelność człowieka, doczesność jego świata i małą wagę jego postępków w obliczu wielkości Boga; caducus Cn (8): Nieruſſay tey Reky moczney Kazdemu Stworzeniu grozney Nademną Lichem Stworzeniem RejKup dd8; RejPos 175, 216; Otoż maſz me oſiádłośći/ W máłym grobie liche kośći. RejZwierc [238]; Ale właſniey y ſłuſzniey názwałby ią miłosćią ſwobodną/ pámiętną y też ſławną: iáko tę ktoraby dáley nicżego/ y nie więcey nie opowiádáłá/ nie obiecáłá áni dáć mogłá/ iácy ten żywot z iego wcżáſy lichymi. CzechRozm 58v; KochTr 19; ZawJeft 19.

W przeciwstawieniu: »dobry ... lichy« (1): Lecz ty pochopné bacząc chęći moié/ W dobré obroćiſz choćby liché były ZawJeft 19.

W charakterystycznych połączeniach: licha(-y, -e) chęć, kość, rozkosz, stworzenie (4), ślub, wczasy.

g. Ze względu na wałeczność; imbellis Cn (2):

W przeciwstawieniu: »lichy ... mężny« (2): Cżłowiek by był namężnieyſzy, nie ma ſobie lekce ná ſtronie poważáć nayliſzego nieprzyiaćielá. CzahTr I3, I3v.

Synonimy: 1. marny, niedostateczny, nikczemny, zły; 2. drobny, krotki, mały, marny, niewielki, nikczemny; 3. błahy, drobny, lekki, mały, marny, nędzny, nieznaczny, płony, słaby.

BZ, MM