Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [DROBNOŚĆ]

Następne hasło: [DROBUSZKA] »

DROBNY (235) ai

-o- (24), -ó- (1) Oczko.

comp i sup (29 + 1) (nå)drobniejszy; -ejszy (2), -(e)jszy (28).

Fleksja

sg
m	N	drobny, drobniejszy, nådrobniejszy	f	N	drobnå, drobniejszå	n	N	drobn(e)
	G	drobn(e)go		G	drobnéj		G	drobn(e)go
	D	drobn(e)mu		D	drobn(e)j		D
	A	drobny		A	drobną		A	drobné, drobniejsz(e)
	I	drobnym, drobniejszym		I	drobną, drobniejszą		I	drobnym, drobném
	L			L	drobnéj		L

pl
N	m pers	drobni, drobniejszy
N	subst	drobné, drobniejszé
G		drobnych, drobniejszych
D		drobnym, drobniejszym
A	m pers	drobn(e), drobniejsz(e)
A	subst	drobné, drobniejszé
I	m	drobn(e)mi, drobnymi, drobniejszymi
I	f	drobn(e)mi, drobniejsz(e)mi
L		drobnych

sg m N drobny, drobniejszy, nådrobniejszy (14). ◊ G drobn(e)go (5). ◊ D drobn(e)mu (1). ◊ A drobny (12). ◊ I drobnym, drobniejszym (3). ◊ f N drobnå, drobniejszå (6); -å (3), -(a) (3). ◊ G drobnéj (5); -éj (2), -(e)j (3). ◊ D drobn(e)j (1). ◊ A drobną (7). ◊ I drobną, drobniejszą (6). ◊ L drobnéj (4). ◊ n N drobn(e) (4). ◊ G drobn(e)go (5). ◊ A drobné, drobniejsz(e) (9); -é (1), -(e) (8). ◊ I drobnym (4), drobném (3); -ym GostGosp (2); -ém FalZioł, KochPhaen; -ym: -ém WyprKr (2 : 1); ~ -ém (1), -(e)m (2). ◊ pl N m pers drobni, drobniejszy (6). subst drobné, drobniejszé (28); -é (6), -(e) (22). ◊ G drobnych, drobniejszych (40). ◊ D drobnym, drobniejszym (3) ◊A m pers drobn(e), drobniejsz(e) (2) RejKup, RejPos drobnych (1) RejZwierz 72. subst drobné, drobniejszé (47); -é (4), -(e) (43). ◊ I m drobn(e)mi (8) FalZioł (7), Mącz, drobnymi, drobniejszymi (3) UstPraw, SienLek, VotSzl. f drobn(e)mi, drobniejsz(e)mi (6). ◊ L drobnych (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Złożony z wielkiej ilości jednakowych lub podobnych cząstek; rozdrobniony, rzadki (54)
- a. Złożony z małych elementów, szczegółów (o wytworach ręki ludzkiej), misterny (6)
2. Mały, niewielki pod względem rozmiarów, objętości i innych cech fizycznych (104)
- a. Małego wzrostu, niewielki, drobnej budowy (o ludziach i zwierzętach) (25)
  - α. Niedorosły, małoletni, młody (o dzieciach i młodych zwierzętach) (5)
- b. O czasie (1)
- c. O ruchach (1)
- d. Mało intensywny, słaby (2)
3. Mało znaczący, mało ważny, także w zakresie intelektualnym: elementarny, prosty (77)
- a. Mało znaczący (o ludziach); niższego stanu, niezamożny (16)
  - α. W funkcji rzeczownika: człowiek niższego stanu, niezamożny (5)
- b. Małej ceny, niewielkiej wartości materialnej (39)
  - α. W funkcji rzeczownika: »drobne« = drobne pieniądze (1)

1. Złożony z wielkiej ilości jednakowych lub podobnych cząstek; rozdrobniony, rzadki; articulosus, concisus Cn (54): KRwawnik ieſt ziołko maiącze liſcie podobne liſciu włoſkiego kopru/ ma naſobie liſth barzo drobny á gęſty. FalZioł I 80b; Ieſt też kadzidło barzo drobne podobne Arabſkiemu. FalZioł III 31d; zmieſzay A vcżyń proch barzo drobny FalZioł V 112, I 49b, 105d, 108b, 115b [2 r.], V 92v (18); Cżemu mięſo drobno z ſiekane ieſt nieſtrawne. (‒) Bowiem wſzelka rzecż drobna ieſth lekka, á tak y mięſo drobne dla ſwey lekkoſci nie zſtępuie na doł do żołądka GlabGad H3v, H3v; LudWieś Bv; náſypáwſzy gnoiu drobnego á thrzaſkowiſká RejZwierc 107, 143v; BielSpr 53; BudBib Cant 2/15; Siáná w brogi iednákie kłáść: drobne z drobnym/ miążſze z miążſzym GostGosp 18, 48, 104; Kępą rzekáią gdźie chroſt ábo piaſek/ Y drobny laſek. KlonFlis F2v.

W charakterystycznych połączeniach: drobny (-a, -e) gnoj, jagoda, kadzidło, kamień, kwiat, kwiecie (4), lasek, list(ek) (7), mięso, nasienie (2), proch (5), rzecz, siano, sianko (5), szelina, śnieg.

Zwrot: »[co] zetrzeć w drobny proch« = zniszczyć doszczętnie (1): A złoſć wáſzę [...] to ieſt cielcá/ porwałem y ſpaliłem w ogniu/ y ſtłukłem go y ſtárłem w drobny proch [comminutus esset in pulverem] BibRadz Deut 9/21.

Wyrażenia: »drobny deszcz« = psecades BartBydg, Murm, Mymer¹; molles pluviae BartBydg; tenuis pluvia Cn (5): Murm 17; Mymer¹ 4v; BartBydg 125b [2 r.]; Bo śniegowi mowi/ bądz ná ziemię/ á drobnemu deżdżowi/ y gwałtownemu deżdżowi (także). BudBib Iob 37/6.

»kasza drobna« (2): Káſzę drobną/ dla kuchniey Páńſkiey/ w iednjm imieniu dźiáłáć GostGosp 122, 130.

»drobna sol« [szyk 5 : 2] (7): iáko to w ſoli y báłwániech y w drobnéy [in sale bancato ac minuto JanStat 40] SarnStat 375, 374 [2 r.], 375 [2 r.], 386, 928.

W przen (3):

Zwrot: »drobnym proszkiem się przykurzyć« = mieć małe wady (1): Kátholickich záſię modlitw ktorychkolwiek/ gánić nie godźi ſię: [...] iedno iż niektore/ niepewnemi odpuſty/ drugie opácznym nabożeńſtwem/ y inſzym drobnieyſzym proſzkiem nieco ſię przykurzyły LatHar +5.

Wyrażenia: »drobne paździorka« = małe wady (1): RejPos 172v cf »drobny proch«.

»drobny proch« = mała wada (2): widząc też náſze nędzne wycieránie tych plugáwych ocżu náſzych/ z tego drobnego prochu á z tych drobnych páździorek ieden v drugiego RejPos 172v. Cf Zwrot.

a. Złożony z małych elementów, szczegółów (o wytworach ręki ludzkiej), misterny (6): Vkaż ten kolnierzyk ſioſtro Bo nań trzebá pátrzyć oſtro Bo wnim wzorek bárzo drobny Ale wżdy przed ſie nadobny RejRozpr H3; V niei [szaty] rekawi z rzezaniem drobnim. WyprKr 65v, 32v, 62v, 66.

W charakterystycznych połączeniach: drobny (-e) łańcuszek, rzezanie (3), wzorek.

Zwrot: »drobną robotę czynić« = inkrustować; sporządzać mozaikę (1): Vermiculor item, Drobną pſtrą czworogránną robotę czynię. Mącz 485a.

2. Mały, niewielki pod względem rozmiarów, objętości i innych cech fizycznych; brevis Murm; minutus, parvus, vegrandis, vescus Cn (104): Scrupus et diminutive ſcrupulus est lapillus brevis et asper qui in calceo latens plaerunque nos ledit. Kámyſſek drobny á bárzo oſtry y kolący. Murm 123, [idem] BartBydg 140b; FalZioł I 55b, 64c, 115a [2 r.], IV 52c, V 91v (31); GlabGad C3v, O2v; Rozmayte Apparaty I te ynſſe drobne graty Znać yſs niemało Koſtuią RejKup aa5v; iż namnieyſzy ptaſzek/ Zwirzątko/ drzewko/ zyołko/ nadrobnieyſzy krzacżek/ Wſzytko tho w iego dziwney opátrznośći chodzi RejWiz 110v, 7, 23v, 35; RejZwierz 105v; Mnieiſich feretow 48, na kaſdim trzi perly drobne WyprKr 18v, 19, 19v, 65, 66v; Potráwy iey [żony książęcia] bywáły w drobne kęſy sſiekáne/ ktorych żadny áni ſámá ręką gołą nie dotykali BielKron 178, 64, 448; Mącz 31b, 146b; SienLek 85; GórnDworz I; HistLan C3v; RejZwierc 59v, 60, 107; StryjKron 572; KochPhaen 10; WerGośc 217; KochPieś 9; GostGosp 76; KmitaSpit A2v; SkarKaz 83a; CzahTr H2; Lecż ſię drobnieyſze tu nie wſpominaią Wyſpy KlonFlis Dv.

W charakterystycznych połączeniach: drobny (-a, -e) cebula, części, drewka, drzewo, drzewko (2), dzwonki, fijołeczki, graty, gwiazda, gwoździki, kamyk, kamysz(cz)ek (6), kąski, kęsy (6), korzeń, krzaczek, łuska (4), perła, perełka (2), rozynki (10), rożdżka, skiby, sztuczki (2), wyspa, zęby, ziołko.

Wyrażenie: »drobne(-a) pismo, litera« (2 : 1): Częſto ſobie oczy chłodzi Bo mu drobne piſmo ſſkodzi RejRozpr C; RejKup h8v; WujNT przedm 2.

Wyrażenie przyimkowe: »w drobne kąski« (1): Assulatim ‒ Wdrobne kąsky, wdeſzczki. Calep 106a.

Szereg: »mały a drobny« (1): LIlialis [...] kwiathek ma mały á drobny iakoby pſinkowy FalZioł I 77d.

W przen (4): BibRadz Is 41/15; Ale wyłożyć Exekucyą/ wyłożyć Królá: wyłożyć Króleſtwo Krześćijáńſkié/ iákowé ma być/ Frágmentać to ſą: drobné odrobiny to ſą w głębokich koſzách té odrobiny OrzQuin F4; RejZwierc 129v, SkarKaz 82b.

a. Małego wzrostu, niewielki, drobnej budowy (o ludziach i zwierzętach) (25): FalZioł IV 29d, 31c; GlabGad H8v; RejRozm 392; A ieden ſam Stáchnicżek/ w ſwych zwycżáioch godnych/ Stánie im ná ſwym mieyſcu/ zá inych dwu drobnych. RejZwierz 72; Cordyla, Rodzay nieyáki drobnych rybek. Mącz 65c, 149d; SienLek 141; RejZwierc 249v; Pigmeom drobnym niosąc śmierć i zarażenie KochMon 19; ći Sćiborowie [...] Nie przećiw ſie że máią ták drobne vrody/ Tráphiłby tu Báláách ná nietráfne gody/ By ich miał ták zácżepiáć iáko Bálduiná/ Prętką Turcżyn odpráwę wzyąłby od Ruśiná PaprPan Tv; ieſli odmieniwſzy właſny á słuſzny porządek/ dobrzi będą zániedbáni/ á źli będą w wadze: ábo iáko Cato powieda/ ieſli będą drobne rybki [pisciculi] drożey ſzácowáne niżli woły. ModrzBaz 46v; y kóń miernie roſły Lepſzy niż bárzo drobny/ y názbyt wynioſły. WyprPl B3; KmitaSpit A2, B2, B4; KlonWor 61.

Wyrażenie: »drobne bydło« [szyk 2 : 1] (3): Maią mnoſtwo bydła drobnego y wielkiego/ zwłaſzca zrzebczow j ſwierzopek ku iezdzeniu godnich MiechGlab 22; Mącz 149d; RejZwierc 269v.

α. Niedorosły, małoletni, młody (o dzieciach i młodych zwierzętach) (5): Nuż też y wy wſſyſcy ſtárzy ſpołu z drobnyeyſſemi/ Wyznawaycye Páná ſwego chwałámi godnemi. LubPs ff3v; BielKron 423v; RejZwierc 108v.

W przen (2): Ale z Wołem y z Kozą/ y drobné koźlętá [o gwiazdach] KochPhaen 24, 23.

b. O czasie (1):

Wyrażenie: »drobna minutka« (1): że Wielkanoc/ [...] kilkiemnaśćie dni poſtąpiłá ná zad/ tylko zá onych dróbnych minutek/ [...] przyraſtániem. Oczko 30.

c. O ruchach (1): kroki drobne á prędkie GlabGad P7v.

d. Mało intensywny, słaby (2): Té [gwiazdy] záś drobném y bládém świátłem opátrzoné KochPhaen 15; tenże vrząd Ianow odpráwuiąc wedle drobney śiłeczki moiey. SkarKaz 576b.

3. Mało znaczący, mało ważny, także w zakresie intelektualnym: elementarny, prosty (77): RejRozpr G3v; RejKup aa8, bb5v; iuż on máło ſobie thych drobnych przypadkow od ſwiátá y od fortuny waży RejZwierc 22; ModrzBaz 99v; SkarŻyw 253; ábo o drobnieyſze grzechy przyprawiony bywa. LatHar 133; moglibyśćie iuż dla czáſu miſtrzámi być/ á iednák potrzebuiećie drobney náuki o początkách ſłow Bożych/ y sſtáliśćie ſię tácy ktorym mleká potrzebá/ á nie mocnego pokarmu. SkarKaz 155a.

W charakterystycznych połączeniach: drobny (a, -e) chłosta (2), dobrodziejstwo, grzech, nauka, przypadek, stworzenie, uczynek.

Wyrażenie: »drobna rzecz, sprawa« [szyk 7 : 6] (11 : 2): RejRozpr F4v; RejKup aa3v; BibRadz Ex 18/22, 26; GórnDworz N2v, V; á drugić y z drobnemi rzecżámi zoſtánie w zyſku. RejZwierc 109, 100v [2 r.]; ModrzBaz 6v, 55v; CzechEp 164; LatHar 578.

Szeregi: »mały i drobny« (1): iż cokolwiek tu złego vćirpiſz/ możeſz to názwáć Modicum, to ieſt máłą rzecżą/ y drobną. LatHar 578.

»nędzny i drobny« (1): niechay nie truchleie nádźieiá/ nie w nędznych y drobnych vcżynkách moich/ ále [...] w nieoſzácowánych zaſługách twoich polegáiąca LatHar 643.

»drobny a nieznaczny« (1): Ieſt inſzych rzecży wiele ták drobnych á nieznácżnych [sunt alia permulta adeo parva]/ że ich żaden obácżyć niemoże ModrzBaz 6v.

»płonny a drobny« (1): lekce ważeniem rzecży docżeśnych/ iáko I ćieleſnych/ 2. bogactw: potym rzecży płonnych á drobnych. ModrzBaz 55v.

a. Mało znaczący (o ludziach); niższego stanu, niezamożny (16): RejRozpr C2v; RejZwierz 88v; RejAp 30; RejPos 331v; Stáráć ſię o to trzebá/ áby drobnego ſtanu ludźie [humiliores]/ im naywięcey może być/ bezpiecżni byli od krzywd ModrzBaz 77, 83v; Antychriſt ieden przednieyſzy, ále drobnych wiele. WujNT 820 marg; VotSzl E4v.

Wyrażenie: »drobna ślachta« (3): StryjKron 472; Przetoż owey drobney Sláchty co przegorzałkowáli á przekárcżmili ſwoie/ trzebá ſie bárzo ſtrzedz GostGosp 150; GrabPospR M2v.

α. W funkcji rzeczownika: człowiek niższego stanu, niezamożny (5): RejKup b5v; A vmiał v notę trefić [Gamrat arcybiskup krakowski]/ káżdemu cżłowieku. [...] Więc iedny dobrodzyeyſtwy/ á drugye hoynoſcią/ A drobnieyſzym iuż był ſrog/ cżáſem y możnoſcią. RejZwierz 59; RejZwierc 194v; PaprUp Kv; ieſli tym którzy ſie nie porownywáią rádźi/ z ſtráchem Praw rátunku vdźiélamy/ záſtáwuiąc ſie zá drobnieyſzé/ bucznieyſzych niezáhámuiemy. SarnStat 155.

b. Małej ceny, niewielkiej wartości materialnej (39): yſch nycz wyączey yemu zgarſczy nyewzyal yedno 7 quarthnykow drobnych a ſchelyąg ſcheroky LibMal 1547/126v; iż potomſtwo wáſze dźieląc/ co dáley to w drobnieyſze cząſtki maiętnośći/ do vboſtwá prżyść muśi GórnRozm I4v, C2, Ev; áby w folwárcech zá żyto y zá inſze zboże wydatek drobny nie był: bo ſie naydźie zá co inſzego pieniędzy/ ná folwárkowe wydatki/ zebráć. GostGosp 50.

Zwrot: »[komu] drobnego pieniążka nie wierzyć« = nie powierzyć ani grosza (1): Temubych Miał powierzyć pieniędzy? ktoremu, by náwet Szło o głowę, drobnego pieniążká ná wieki Nie wierzyłbym. CiekPotr 73.

Wyrażenie: »drobne (-a) pieniądze (a. pieniążki), myńca, moneta« [szyk 19 : 3] (23 : 1 : 1): LudWieś B5; MurzNT Luc 21/2; A gdyby człowiek duchowny niechćiał bráć pięniędzy drobnych zá dzyeſięcinę/ tákowy ony pieniądze tráći UstPraw E3, E3 [8 r.]; Mącz 502b; BielSat B4v; BielRozm 15; A przyſzedſzy iedná wdowá vboga/ włożyłá dwá drobne pieniądze [duo minuta]/ co waży quádránt. (marg) Quádránt ważył máło co więcey, niżli dwá náſze drobne pieniążki: mniey niżli kwartnik. czterdzieſthą część dráchmy ábo Denáryuſá. (‒) WujNT Mar 12/42, s. 167, Luc 12/58, 21/2; Káźimiérzá Trzećiégo Iágełłá Státut, o przywileiowániu drobnych pieniędzy, których valorem liczą dźiewięć w pulgroſzá, nie iest potrzebny: ponieważ iuż záginęły drobné pieniądze y kwartniki SarnStat 406; áby przerzeczona myńcá drobna nieważna/ iáko Sląſka/ [...] y inſza wſzeláka/ okróm ſzelągów Węgierſkich SarnStat 410, 406, 407, 410. Cf Zwrot.

»drobna rzecz« [szyk 4 : 4] (8): Item [ukradł] do ſchkoly chodzacz kſzyąſchky y ynne rzeczi drobne kthorich ſzią móogł dorwacz LibMal 1545/98v, 1547/126, 1548/140v; RejZwierc 108 [2 r.], 238v; Wprzód koniá cwiczonégo: rzeczy drobné potem Spráwim v rzemieſlników/ iuż z mnieyſzym kłopotem. WyprPl A4v; LatHar +4.

α. W funkcji rzeczownika: »drobne« = drobne pieniądze (1): V kogoby náleźiono dwá groſzá fáłſzywe drobnych. etc. vt ſupra. [tekst niedokończony] [si in ipsa pecunia minuta duo grossi falsi apud quempiam ... reperti fuerint JanStat 373.] UstPraw E3; [Vyrzał záś y wdowę niektorą vbożuchną kłádącą tám [do skarbu] dwá drobne [duo minuta] BudBib Luc 21/2 (Linde).]

Synonimy: 2. mały, niewielki; 3. błahy, lekki, mały, nędzny, nieznaczny, płonny, słaby.

Cf DROBNOSTĄPAŁA, [DROBNOSYPY]

ZZie