[zaloguj się]
[pdf]

NĘDZNY (2735) ai

nędzny (2730), nędźny (5); nędzny : nędźny MurzHist (4:2), Mącz (39:3).

comp i sup (32+25) -nędzniejszy (57); -ejszy (6), -(e)jszy (51). sup nå- (23), nåj- (2); nåj- GórnDworz; nå- : nåj- RejPos (7:1); ~ nå- (19), na- (1), n(a)- (3); nå- : na- RejPos (6:1).

Fleksja
sg
mNnędzny, nędzniejszy fNnędznå, nędzniejszå, nånędzniejszå, nędzn(a), nånędzniejsz(a) nNnędzné, nędzniejszé, nånędzniejszé
Gnędznégo, nędzniejszégo, nånędzniejszégo Gnędznéj, nędzniejszéj Gnędznégo, nędzniejszégo, nånędzniejszégo
Dnędznému, nędzniejszému, nånędzniejszému Dnędznéj, nędzné Dnędzn(e)mu
Anędznégo, nędzniejszégo, nånędzniejszégo Anędzną Anędzn(e)
Inędznym, nędzniejszym, nå(j)nędzniejszym, nędznem, nånędzniejszem Inędzną Inędznym, nånędzniejszym, nędzn(e)m
Lnędznym, nędzn(e)m Lnędznej Lnędznym
Vnędzny, nånędzniejszy Vnędznå Vnędzné
pl
N m pers nędzni, nędzniejszy, nånędzniejszy
m an nędzni, nędzn(e)
subst nędzné
G nędznych, nędzniejszych, nånędzniejszych
D nędznym, nędzniejszym, nędzn(e)m
A m pers nędzné, nędznych
I m nędznymi, nędzniejszymi, nędzn(e)mi, nędzniejsz(e)mi
f nędznémi, nånędzniejszémi
n nędznymi
L nędznych
V m pers nędzni
m an nędzni
subst nędzn(e)
inne formy
sg m G a. A - nędzn(e)go; sg f G a. D - nędzn(e)j

sg m N nędzny, nędzniejszy (306). ◊ G nędznégo, nędzniejszégo, nånędzniejszégo (325); -égo (3) OpecŻyw (2), KochPs, -ego (1) MurzHistSekl, -(e)go (321). ◊ D nędznému, nędzniejszému, nånędzniejszému (149); -ému (1), -(e)mu (148). ◊ A nędznégo, nędzniejszégo, nånędzniejszégo (138), nędzny (77); -égo (2) GórnTroas, SiebRozmyśl, -ego (1) MurzHist, -(e)go (135). ◊ G a. A nędzn(e)go (2). ◊ I nędznym, nędzniejszym, nå(j)nędzniejszym (96), nędznem, nånędzniejszem (4); -em RejPs (2), MurzHist; -ym : -em SkarŻyw (3:1); ~ -em (1), -(e)m (3). ◊ L nędznym (79), nędzn(e)m (1) RejPs. ◊ V nędzny, nånędzniejszy (221). ◊ f N nędznå, nędzniejszå, nånędzniejszå (107), nędzn(a), nånędzniejsz(a) (9). ◊ G nędznéj, nędzniejszéj (80); -éj (2), -(e)j (78). ◊ D nędznéj (34), nędzné OpecŻyw (5); ~ -éj (1), -(e)j (33). ◊ G a. D nędzn(e)j (3). ◊ A nędzną (95). ◊ I nędzną (19). ◊ L nędznej (54); -éj (1), -(e)j (53). ◊ V nędznå (49). ◊ n N nędzné, nędzniejszé, nånędzniejszé (87); -é (2), -(e) (85). ◊ G nędznégo, nędzniejszégo, nånędzniejszégo (71); -égo (2), -(e)go (69). ◊ D nędzn(e)mu (20). ◊ A nędzn(e) (64). ◊ I nędznym, nånędzniejszym (31), nędzn(e)m (1); -ym : -(e)m RejAp (2:1). ◊ L nędznym (54). ◊ V nędzné (7); -é (1), -(e) (6). ◊ pl N m pers nędzni, nędzniejszy, nånędzniejszy (85). m an nędzni (cum sb: robaczkowie (2), jelenie (1)) (3) RejPos, RejZwierc, ArtKanc, nędzn(e) (cum sb: robaczki) (1) RejZwierz. subst nędzné (59); -é (2), -(e) (57). ◊ G nędznych, nędzniejszych, nånędzniejszych (97). ◊ D nędznym, nędzniejszym (57), nędzn(e)m (2); -ym : -(e)m RejPs (1:2). ◊ A m pers nędzné (63), nędznych (3); -ych OrzJan; -é : -ych LubPs (9:1), KrowObr (2:1); ~ -é (2), -(e) (61). nędzné, nędzniejszé (83); -é (2), -(e) (81). ◊ I m nędznymi, nędzniejszymi (16), nędzn(e)mi, nędzniejsz(e)mi (11); -ymi OpecŻyw, BielŻyw, KrowObr, RejWiz, BibRadz, BudBib, SkarŻyw, ReszPrz, ArtKanc, LatHar, WysKaz; -(e)mi RejZwierz, BielKron, ModrzBaz; -ymi : -(e)mi LubPs (2:3), RejPos (3:5). f nędznémi, nånędzniejszémi (11); -émi (1), -(e)mi (10). n nędznymi (1). ◊ L nędznych (16). ◊ V m pers nędzni (31). m an nędzni (cum sb: robaczkowie) (1). subst nędzn(e) (7).

Składnia comp: nędzniejszy nad kogo, co (6), nędzniejszy jako kto, co (4), nędzniejszy niżli kto, co (3); nad kogo, co BierEz, OrzRozm, HistLan, KochPieś, ArtKanc; jako kto, co RejZwierc (2); niżli kto, co WujNT (2); nad kogo : jako kto SkarKaz (1:1); jako kto : niżli kto RejPos (1:1). ◊ Składnia sup: nånędzniejszy nad kogo (1) BibRadz, nånędzniejszy między kim (1) SiebRozmyśl.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia
1. Nieszczęśliwy, godny litości; miser HistAl, Mącz, Modrz, Calag, Vulg, Cn; miserabilis Vulg, PolAnt, Mącz, Calag, Cn; calamitosus Mącz, Modrz, Calag, Calep, Cn; aerumnosus, afflictus Mącz, Calag, Cn; miserandus Calag, Calep, Cn; iacens, misellus Calag, Cn; infelix Vulg; patibilis PolAnt; perditus Mącz; deploratus, dignus misericordia, exspes, gravis aerumnis, infimus, lacrimabilis, lacrimosus, lamentabilis, nudus praesidio, nullus, plorabilis Calag; coopertus miseriis, miserulus, omnibus aerumnis affectus, prostratus Cn (920): BierEz L2, L2v, N3, N3v, O2, R2v; aby ſie vkázala bytz iednácżką miedzy bogiem oytcem/ ij nędznymi grzéſſnymi. OpecŻyw 146; Nadto żeć czałą noc [żona] odpocżynąć nieda wymawiaiąc, tato piękniey chodzi niżli ia, thę to czcżą wſzitci kłaniaiąc ſie iey, ia lepak zewſzech nanędznieyſza BielŻyw 108, 128 [2 r.]; BierRozm 17; Takiez też do ſądu duchownego ma przyſluchacz oſoba nędzna a opvſczona ktora rękami twemi zywnoſczi ſobie zaſluzycz ani zarobicz niemoze. ComCrac 20v; RejJóz K2, K6, M2, M4; RejKup k2v; MurzHist 13v; LubPs ee3; O nędznyſz to Skowronek w tey márney krzewinie/ W ktorą ſie chłop ledá gdy s ſiekierą záwinie. RejWiz 189v, 48, 135, 140v, 148v, 164v, 166v, 172v; RejZwierz 128v; Ieſliż tylko w tym żywoćie w Kryſtuſie nádźieię mamy/ nád wizytki ludźi ieſteſmy nanędznieyſzy BibRadz 1.Cor 15/19, 4.Esdr 9/9, Sap 3/11, Bar 4/31 [32]; OrzRozm H2; BielKron 315; Multo tanto miserior, Tym dáleko nędznieyſzy. Mącz 236b, 31a, 169b, 313a, 509b; Owa s thákimi telko kuńſzthowáć/ y ich niedoſtátki ſtrofowáć mamy/ kthorzy/ áni ſą ták nędzni/ żeby ku vlitowániu ſerce poruſzáli: áni thák bárzo niecnotliwi/ żeby powrozá byli godni GórnDworz O3, S7; iżći tu Pan przed ocży twe położył hiſtorią o ſlepym á nędznym żebraku/ ábyś ſie vcżył/ co tho ieſt miłoſierdzie RejPos 69; Lecżże też ty kędy iedno możeſz nędznego bliźniego ſwoiego ná ćiele iego/ á nie miyay go ná drodze leżącego RejPos 211; vcżmy ſie też tego z dobrodzyeyſtwá iego/ iáko on nam cżyni/ ábychmy też ták cżynili nád nędznieyſzemi á mdleyſzemi bliźnimi ſwemi/ niżlichmy ſámi. RejPos 211v; A támże w ten cżás then nędzny á ſmętny kápłan przyſzedł do niego w tym ſrogim ſmętkn ſwoim RejPos 255v; niewiáſtá nędzna á zboláła cięſzką niemocą ſwoią/ wćiſnąwſzy ſię miedzy onę ćiżbę ludzi/ dotknęłá ſie ſzáty iego RejPos 256v; á wywiedź nas s tych omylnośći ſwiátá tego/ iákoś wywiodł onego nędznego Lothá s pośrzodku onych miaſt Sodomſkich RejPos 262v; gdyż [Konstantynopolim] przyſzło zá niewdzyęcżnoſcią náwiedzenia ſwoiego/ iáko ono nędzne Ieruzalem/ pod moc pogáńſką/ á pod moc okrutnego ſprzećiwniká imieniá ſwiętego Páńſkiego. RejPos 300v; okuń też dławi nędzną płoćicżkę kędy może RejPos 331, 7v, 68, 75 [4 r.], 76 [3 r.], 112v (63); HistLan B4, D2v, E3v; Każą nędznemu kmiotkowi ná iáką robothę/ á on wołku ábo koniká náleść nie może/ płácże ſzukáiąc go/ boi ſie niebożątko RejZwierc 80v; Grekowie też wnetki przyſkocżyli/ tákże nędzne miáſto wzięli y rozſzárpáli. RejZwierc 168, 69, 148v, 167v, 178, [203], 228v; BudBib Sap 3/11; ModrzBaz 53v, 64; KochPs 103, 141; Táká byłá Boſká miłość wonym Neemiaſzu [...]/ ktory maiąc wielgą łáſkę y wielgi vrząd/ v Monárchy świátá wſzyckiego/ ſmutnem ſię y nędznem pokázował SkarŻyw 114, 75, 88, 134, 171, 262, 263, 349; CzechEp 59; NIemoże ná śmierć pátrzáć dźiéćięćiá ſwoiégo/ Nędzna mátká bez wody vmieráiącégo KochMRot C2v; WerGośc 249; Wſzákże nád wſzyſko ſtworzenie/ nędznieyſzego ná tym świećie/ nie máſz nád cżłowieká/ przyſzłá nań zá grzech pomſtá wielka. ArtKanc 13; Calep 665b; Iuż ták grzbietem o źiemię nędzna Troiá dáłá/ Iżby ná ſwoié nogi nigdy nie powſtáłá. GórnTroas 43, 11, 12, 49, 66; Nędznym y zemdlony[m]/ zdrowia nie znam w ćiele GrabowSet O4; Boleſnym Pánie/ k tobie ſwą chorobę/ Przed nogi kłádę/ y nędzną oſobę Vlecż mnie proſzę/ lekárzu prawdźiwy GrabowSet T2, Fv, K4v, Yv [2 r.]; OrzJan 22, 52; Stałem ſię nędznym y pochyliłem ſię práwie do końcá: przez cáły dźień chodźiłem ſmutno. LatHar 162; Bo gdyby tego porządku w kośćiele nie było/ [...] byłby kośćioł Chriſtuſow nędznieyſzy y nierządnieyſzy/ niżli ktora rzecz poſpolita WujNT 460, 1.Cor 15/19; WysKaz 7; Oto ia iedná nędznica między wielą vtrapionych ná świećie nanędznieyſza/ do ćiebie wołam o rátunek y wſpomożenié SiebRozmyśl F; Widząc go [Chrystusa na krzyżu] ták nędznégo/ pánem go miánuie SiebRozmyśl I; KmitaSpit B2v; [samo przyrodzenie pozwala płakać] nád oſtátnią y nawiętſzą nędzą náſzą do ktorey śmierć przywodźi. Co może być nędznieyſzego iáko vmárły? SkarKaz 385a, 275b, 639b; GosłCast 50.

nędzny czym (1): á żebyſmy ćię my nędzni roſtyrkiem/ á ſtrápieni kácérſtwem y roſpáczą/ vpádli POLánie/ iednégo/ prawdźiwégo/ y wiernégo Bogá [...] w Polſzce wiecznie chwalili OrzQuin Y.

Określa rzeczownik pełniący funkcję przydawki orzekającej lub zbliżoną funkcję z elipsą zaimka anaforycznego [w tym rzeczownik w funkcji przydawki: określa podmiot (32), określa dopełnienie (38); z elipsą zaimka: określa podmiot (8), określa dopełnienie (4); w V (13)] (82): Y takli ieſt iż go zwierzę ziadło pewnie wiecie [...] Nalezlichmy y ſukienkę toć iuz pewne znamię Rozdrapaną roskrwawioną a iego ni znacżek A tak ći nam marnie zginął nędzny nieboracżek RejJóz O6v; MurzHist C2v; RejWiz 156; RejPos B [2 r.], 10, 40, 110, 113 (12); Tém niewinna mácochá/ dźiatek piérwſzéy żony Sirót nędznych przeſtrzéga wczáſu z káżdéy ſtrony KochPieś 1; Wámi świádczę bogowie, tobą mężu drogi/ [...] Tobą nędzne Ilium GórnTroas 9; PudłDydo B6.

~ W wypowiedziach osoby mówiącej o samej sobie (w sg a. pl) (63): BierEz O2v; ktoryś mię wyzwolił z roſlicznego vdręczenia nędznego ſlugę twego RejPs 172; Rejóz C3; RejKup g8v, Ov, dd2, dd7v; BielKom D4v; LubPs B5, Fv, I3v, K4, aa2, aa3v; RejWiz 37, 103v, 104, 189v; RejFig Aa8v; BielKron 315; Mącz l00d; OrzQuin Y; RejAp 155v; HistRzym 43, 45, 125v; iż zdárt ieſt on ſrogi Cyrograph/ który byli dáli ná ſię przodkowie náſzy y ná nas nędzne potomſtwo ſwoie RejPos 109, [108]v, 112, 118v, 168v, 181 (20); Iedno mi wżdy gdzie wolny daycie kąćik w domu/ Gdziebych ia nędzny ſtárzec nie wádził nikomu. HistLan Bv; RejZwierc 83; SkarŻyw 172, 224, 263; Iuż nędzne dzieći/ widzim żeś vyrzáłá Lepſzą Oycżyznę WisznTr 16; ArtKanc H2, P4; GrabowSet N3v, P3, Q3, Q3v; LatHar 206; WujNT 545 marg; CzahTr B3; zá tę mą vcżynność to nioſę od ciebie. Ześ mię áni pożegnał nędzney białeygłowy PudłDydo Bv, [B6]. ~

W połączeniu z rzeczownikiem nieosobowym określa posiadacza, nosiciela lub podmiot działający (według schematu: nędzne usta = usta nędznego człowieka) [w tym: o sobie (8)] (14): Y tak ći doſić kłopota maią w nędzney głowie RejJóz P8v; RejKup dd8; Ták iż s ſmutku kruſſą ſie we mnyę nędzne kośći LubPs L4v, L2, X3v, ee3v; RejAp 78; włożywſzy naprzód pálce ſwe do vſzu onego nędznego cżłowieká/ á potym do vſt nędznych iego/ roſkażał [!] ſie otworzyć oney głuehośći y niemośći iego. RejPos 204v; á iżem ſie vprácował w płácżu á w nárzekániu moim/ zálewáiąc ná każdy dzyeń łzámi ſwemi nędzne łoſzko moie RejPos 309, 110, 206v, [290]; Iż iuż przed ſmętkiem wyſchły kośći moię/ á popiołem ieſt potrzęſion chleb moy/ aá ze łzámi ſie záwżdy mieſza nędzne picie moie. RejZwierc 47v; GrabowSet H4v.

Z rzeczownikiem nieosobowym użytym w personifikacji (2): Ták ći ſzkodzą rycerze rozumu y duſzy. A wierz mi gdy nędzną myſl ći wſzyſcy oſkocżą/ Iuż rozum/ boiaźń Bożą/ k zyemi wnet potłocżą. RejWiz 137v; Dziś iuż priwatá rowno s pány chodzi/ Nędzna publiká z dáleká k nim godzi. RejZwierc 222v.

W połączeniach szeregowych (13): Mącz 4d, 224c; OrzQuin Y; GórnDworz C4v; Obacżże [...] co to zá niebeſpiecżna puſzcża á głuchy lás/ ná kthorym leży then nędzny zrániony á złupyony cżłowiek. RejPos 210, 118v, 256; RejZwierc 185v; ArtKanc Q14v; Calep 150b; Wſpomni/ żem nędzny/ ſtrapiony/ vbogi GrabowSet G2; iż mowiſz; Zem ieſt bogáty y zbogáćiałem/ á niczego nie potrzebuię. á niewieſz iżeś ty nędzny/ y mizerny/ y vbogi/ y ślepy/ y nági. WujNT Apoc 3/17; SkarKazSej 674a.

W przeciwstawieniach: »błogosławiony (3), szczęsny, szczęśliwy ... nędzny« (4): Drugi pytał kto by [ſie] iemu zdał ſzcżęſny, odpowiedział żądny ſt[ych] na ktore ſie ty nadziewaſz, ale ci ktore ty ma[ſz] [ſo]bie za nedzne BielŻyw 34; O błogosławieniſzto/ o ſzczęſliwiſzto ſą/ ktorzy zwybranych ſą/ a my ieſteſmy nędźni/ ktorzy ognia/ wiecznęgo czákámy. MurzHist F4; RejPos 10; Błogoſłáwieni ktorzy płácżą/ á nędzni/ ktorzy ſię tu weſelą SkarŻyw 28.

W charakterystycznych połączeniach: nędzna(-y, -e) białagłowa (3), bliźni (9), brat (braciszek) (3), chory, cudzoziemiec, cudzoziemka, dziatki (dzieci) (3), dziewka (2), dłużnik, grzeszny, kapłan, kmiotek (2), Kościoł (2), krolik, matka (3), miasto (5), młodzieniec, mysz, narod [= narodowość] (3), niewiast(k)a (22), niewolnik, ociec (5), orszak, osieł (2), osoba (2), owieczka, pani, państwo, piekarz, pielgrzym, płociczka, poganka (6), pokolenie, potomek (potomstwo) (8), przodek (2), przyjaciel (2), rzeczpospolita (3), si(e)rot(k)a (3), skowronek, sługa, starzec (3), stworzenie (3), tłuszcza (2), towarzysz, tułak, wdowa, wierny (2), wojt (2), zebranie, żebrak (żebraczek) (3); nędzna(-y, -e) głowa (3), kości (2), łożko, myśl, picie, serce (3), sumnienie, usta (2); barzo nędzny (2), tak (8).

Wyrażenia: »nędzny(-i) czł(owi)ek (a. człowieczek), ludzie« [w tym: w V (11)] = patibiles homines PolAnt [szyk 110:39] (122:27): ForCnR C4; RejKup g8v; MurzHist C2v; Co ią dáley nędzny cżłowiek rzekę/ Do boga ſie w tych rzecżach vciekę/ Ten opátrzyć me śiroctwo racży BielKom D4v; LubPs B5, K4, aa3v, hh6; RejWiz 96, 155, 165v; RejZwierz 1; BielKron 315, 352v; RejAp 63v, 78, 114, 146v; GórnDworz O3 [2 r.]; HistRzym 6, 43, 45, 88, 91v, 125v; Rozumieiąc temu/ iż żadne podpomożenie w ſmuthku á w vpadku cżłowieká nędznego iemu wiernieyſze być nie miáło / iedno cnotliwa żoná iemu náznáczona od niego. RejPos 42; A co ſie wam zda/ ieſliby kto [...] mogł vzdrowić chorego á nędznego cżłowieká w ſobothę? RejPos 225v; S ktorey [Ewanjelijej] thu obacżemy co ſie nád nędznym cżłowiekiem páráliżem záráżonym dzyało RejPos 233v, 6v, 10, 10v [2 r.], 15v, 19 (97); RejZwierc 4, 59v, 138, 140v, 200v, 201; BudNT Act 14/15 [14]; KarnNap A4v; A pan záś ſłyſząc ludźi nędznych nárzekánié/ Y płácz nieutulóny/ y ćięſzkié wzdychánié: Powſtánę ia (powiáda) ná rátunek ſmutnych/ A wyrwę ie z niewoléy Tyrannów okrutnych. KochPs 17; SkarŻyw 135, 172; ArtKanc D8v, P6v, T4, T19; GrabowSet Dv, Q3, Q3v; LatHar 49, 206, 241; WujNT 545 marg; WysKaz 11; Byſmy tyło ná tym świećie w Chryſtuśie nádźieię mieli: nędznieyſzychby ludźi nád nas nie było. SkarKaz 207b; CzahTr B3; SapEpit A4v.

»nędzna(-y) dusz(yczk)a, duch« = miserula anima Cn [szyk 17:3] (19:1): RejKup f7; KromRozm I K; Muſzę mowić w vtrapieniu duchá mego nędznego LubPs hh6v, D, T2, bb4v; RejWiz 189v, 190; Zmiłuy ſie nádęmną [!] miły Pánie/ boć ieſt ták ochorzáła we mnie nędzna duſzá moiá/ iż ia iey ſam nic pomoc nie mogę RejPos 81; Ale then okrutny kát piekielny/ y nád duſzą nędzną y nád ciáłem nigdy ſie vcieſzyć nie może/ s pomſtámi ſwemi RejPos [249]v, 76 [2 r.], 184, 223, 262, [323]v (11); RejZwierc 250.

»nędzny narod (ludzki), lud« [szyk 28:4] (22 :10): Wylicżáiąc nędznego narodu przygody/ Iákie ná nie fráſunki pádną/ iákye ſzkody. RejWiz 96, 181v; RejAp 57, 75v, 118v, 165; iż [czart] vſtáwicżnie ſtał v wrot ſwoich w mocney zbroi/ zdzyeráiąc łup z nędznego narodu ludzkiego RejPos 305v, 33v, 75v, 78v, 89, 102v (22); RejZwierc 205; SkarŻyw 478; StryjKron 757; Zbáwićielu pokornych/ Iezuśie łáſkáwy/ Ktory nas/ nędzny lud ſwoy/ pielgrzymámi znáiąc/ Y sierotámi ſwemi/ ćieſzyſz nie przeſtáiąc GrabowSet P3.

»nędzna nędznica« (1): Me miseram, O nieſtetis mnie/ O ya nędzna nędznicá [!]. Mącz l00d.

»nędzny(-a, -e) niebora(cze)k (a. nieboraczka), nieboga, niebożątko« [w tym: w V (4)] [szyk 17:1] (14:2:2): RejJóz O6v; RejKup Ov; Rychłoſz wyrwyeſz duſſę mą z vpádku tákyego/ Rácżże yą yuż ſam wſpomoc nędzną nyeboracżkę LubPs I3v, Fv, aa2; Náſtáwiał nam krzewiny z roznemi przyſmáki/ Do których dziwno łudzi nędzne nieboraki. RejWiz 103v, 37, 93, 104, 189v; Vciekayże thedy co narychley á vciekay nędzny nieboracżku do tego Páná ſwego/ á chwytay ſie co narychley tey łodki iego/ áby cie nie zálały á nie zátopiły ty márne burzliwośći thego ſwiátá RejPos 176, B [2 r.], 40, 240v, 316v; GórnTroas 62; O wdzięcżne łupy: poki Bog s fortuną byli/ Ná mię nędzną niebogę ták ſie nie zwaśnili. PudłDydo [B6].

»nędzny świat« [szyk 22:13] (35): kthora myloſz [!] pothym czyebye ſczαgnαla ſzchywota panny marie wpadol thego nędznego ſzwyatha. PowUrb +2v; Duſſa moia zawżdy k tobie Iezu wzdychá/ bo natym nędznym ſwiecie pocieſſeniá niemá OpecŻyw 20; RejPs 172; RejKup o2v; RejWiz 166; RejAp BB2, 73v, 74v, 78v [2 r.], 110v; A iáko záſię trudne á cięſzkye ieſt iárzmo ſwiátá nędznego tego. RejPos [291], 6v, 17v, 18, 19v, 71 (13); Rozſtał ſie z nędznym ſwiátem on to miły ſtárzec. HistLan E4v; KochPs 116; SkarŻyw 115, 428, 461; ArtKanc B3; ZNáć/ że ſie człowiek nie ná roſkoſz rodźi/ Bo z płáczem ná ten nędzny świát przychodźi. KochFrag 38; SiebRozmyśl D4v, E3, K, K4.

»nędzna ziemia« [w tym: w V (1)] (20): Bo ná tey nędzney zyemi práwye ſpuſtoſzáłey/ Widziſz yáko vżywam cyęſſkośći nyemáłey LubPs Pv, L, R3, aa5v; RejWiz 145v, 181; A gdj iuż tá nędzna ziemiá zátrwożoná á zátrzęſioná będzie/ ſłuchay iáko gwiazdy poleczą ná ziemię RejAp 64, 63v, 74v [2 r.], 118v, 127, 156v; RejPos 19v, 20v, 52v, 332v; Pátrzayże záſię nędzna ziemiá iákiey nędzy á przypadkom vſtáwicżnie ieſt podłożona. RejZwierc 152v; Płácż á nárzekay nędzna zięmio/ gdyż ná tobie nic inſzego nie máſz iedno gniew á przeklęctwo RejZwierc 191v; SzarzRyt D4.

Szeregi: »nędzny, (a, et) mizerny« [szyk 7:1] (8): MurzHist C2v; owa mizerną á nędzną nyewyáſtą záwſſe byłá/ bo nyemiáłá ſie cżym cyeſſyć/ tudzyeſz znáyąc ſie przeto być wzgárdzoną/ á iákobi przed ludźmi myerzyoną GliczKsiąż C2v; Mącz 224b; RejPos 198, 223v, 257v, 332; Calag 156b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»nędzny a niefortunny« (1): O iáko ia nędzny á niefortunny cżłowiek BielKron 315.

»nieszczęsny (a. nieszczęśliwy) a (i) nędzny« (2): Ach mię nieſzcżeſliwego á nędznego cżłowieká: gdzie poydę/ gdzie ſię obrocę/ á kto ſię nádemną zmiłuie? SkarŻyw 172; LatHar 49.

»nędzny, (a) ubogi (a. ubożuchny)« [szyk 6:1] (7): nie proſzony oney nędzney á vbogiey wdowce ſyná wſkrześił RejPos 243, 10, 176, 192, 196v, 256v, [310]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 2 r.].

»nędzny a uciśniony« (2): iż płácż á łzy iáwnie ſie wylewáią z ocżu onych nędznych á thák márnie vćiſnionyeh wiernych ludzi Páńſkich. RejPos 166v; RejZwierc 140v. [Ponadto w połączeniach niewspółrzędnych 2 r.].

»nędzny a udręczony« (2): Gdy oná nędzna á vdręcżona niewiáſtká [...] dotknęłá ſie ſzáty iego/ nie chciał thego zániecháć Pan/ áby thego był ogłośić á oznaymić nie miał/ iáko tho ieſt wdzięcżna rzecż v niego/ mocna wiárá cżłowieká nędznego. RejPos 257, 46v.

»nędzny, (a) upadły« (11): bo z nędznego/ á vpádłego cżłowieká/ ábo też ze zbrodniá/ á bezecnego/ kiedy kto ſzydzi/ nikt ſie temu nie roſmieie GórnDworz O3; ſłuż kędy możeſz/ przykłádem Páná ſwoiego/ nędznemu á vpádłemu bliźniemu twoiemu/ cżáſu potrzeby á vćiſku iego. RejPos 314, 19v, 163v, 171v, 176, 177 (10). [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»nędzny a utrapiony« (1): O iáko nędzna w ten cżás byłá Rzecż poſpolita á vtrapiona w Polſzcże przez wn- trzne wałki BielKron 361. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.; w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

W przen (169): Wybaẃ od ſrogiey ſſáble Boże duſſę moyę/ Boć ſrogi pyes yuż rozdárł ták páſſcżekę ſwoyę/ Aby pożárł tę nędzną yedynacżkę twoyę. LubPs F2, bbv; O nędzny ſwiecki Pawie y z mięſem y s piory/ Iuż leżyſz oſkubiony/ drudzy cie drą s ſkory. RejWiz 84, 77v, 102v, 106v, 144; Iákiſz tu ſtrach rozdraźnić/ Páná ták możnego. Bo wieręć w tey owcżarni/ Wilká drapycżnego/ Naydzyeſz cżáſem co skubye/ Báráná nędznego. RejZwierz 109, 137v; przypátrzyły ſie ocży náſze/ iáko ten nędzny mieſiąc [tj. Kościół] bywa zdrapany/ znędzony/ y zekrwáwiony RejAp 63v; O nieſzcżęſnyſz to narod ludzki ktory [...] zátłumia tę nędzną pſzenicę Páńſką wiernych á przebránych iego. RejPos 54; iż bárzo nędzna á ſchorzáła w tobie leży oná ſláchetna dzyewecżká twoiá/ duſzycżká niewinna twoiá RejPos 75; áby [czart] co narychley pożárł á rozdrapał onę nędzną owiecżkę á niewinną duſzycżkę twoię. RejPos 196; A rácż odpędzić wſzytki fałeſzniki á wymyſlacże ſwiátá tego/ ktorzy nie pátrzą iedno áby dárli a łupili wełnę s tych nędznych owiecżek twoich RejPos 347v, 10 [2 r.], 23v, 54, 75 [2 r.], 89 (37); Tákże theż ten nędzny á ſmętny więzień tá duſzá ſwięta/ chociay bárzo zboláła w tym plugáwym więzieniu ſwoim/ przedſię [...] iáko może przeſtrzega tego plugáwego á ſproſnego goſpodarzá ſwego RejZwierc 62v, 120, 189.

Określa rzeczownik pełniący funkcję przydawki orzekającej lub zbliżoną funkcję z elipsą zaimka anaforycznego [w tym rzeczownik w funkcji przydawki: określa podmiot (11), określa dopełnienie (8); z elipsą zaimka: określa dopełnienie (2); w V (1) ] (21): Także ty nędzny vbogi rybitwie ſwiátá tego / chocia robiſz cáłą noc á przez wſzytek cżás márnego żywotá w ciemnoſciach obłędliwych twoich/ rućże [!] ſieć twoię ná ſłowo Páńſkie á ná ſwięte obietnice iego RejPos 176.

~ W wypowiedziach osoby mówiącej o samej sobie (w sg a. pl) (20): BierEz O2v; Nie opuſzcżayże panie/ twey nędzney ſiroty/ A racż kiedy vſmierzycz wżdy moie kłopoty RejJóz C3; Weyſrziż namie nieboraka Niedłaż nędznego robaka RejKup dd2, dd7v; RejFig Aa8v; RejAp 155v; Pátrzayże k cżemu ſie przyrowniwa ten ſwięty páſterz tych nas nędznych á błędnych owiecżek ſwoich tą przypowieſcią ſwą RejPos 168v; Coż my też tedy chcemy vcżynić nędzni á mizerni Ierozolimcżycy ſwiátá tego będąc zewſząd oblężeni á iuż práwie zgłádzeni RejPos 198, 112, 118v, 186 [2 r.], 189, 271, 316v, 332v; O bychmy ſie my theż nędzni márynarze obacżyli/ po iákich niebeſpiecżeńſthwiech ná tym omylnym morzu tego obłudnego ſwiátá pływamy RejZwierc 83; ArtKanc H2, P4; Spráwny mnie Boże/ wźiąwſzy z rąk złoſnemu/ W pokoiu/ chlebá/ żebrakowi twemu/ Vdźiel nędznemu. GrabowSet N3v. ~

W połączeniu z przenośnym odpowiednikiem rzeczownika nieosobowego określa posiadacza lub nosiciela (2): iż w tym márnym leſie nie naydzieſz iedno wilki/ niedźwiedzie/ á lwy: ktorzy [...] niſzcżą to ſtadko Páńſkie/ á ze wſzech ſtron ſkubą kędy mogą nędzną wełnę iego RejPos 168v; Bo to obacż/ iż on dobrowolnie przyſzedł do ciebie/ [...] záwiązał łáſką á miłoſierdzyem á onemi obietnicámi ſwemi/ ony nędzne rány twoie RejPos 210v.

W charakterystycznych połączeniach: nędzny(-a, -e) baran, dzieweczka (5), jedynaczka, jeleń, kmieć, marynarz (2), miesiąc, mucha (2), osieł, osiewek, owieczka (24), owczarnia, paw, pielgrzym (5), pszenica, rana, roba(cze)k (2), rybitw, si(e)rota (3), stado, synaczek, wdowiczka, wełna, więzień (6), winnica, woł, żebrak.

a) Z wyrazem użytym metonimicznie (95): RejPs 79v; A nie fraſuycie długo moiey nędzniey [!] głowy Boć na tę ma zawzdy przyſc iaki kłopot nowy RejJóz N4, Bv, P2v, P5; RejKup dd7v; vzdroẃże ſam zátrwożone moie nędzne kośći. LubPs B5; Bo żadnych dobr ſnadź nie vźrzą ty moię nędzne ocży. LubPs hh6v, B2v, B5, D, E, H3v (18); RejWiz 72; RejAp 164; boć iuż we mnie ták ochorzáłá przed ſmętkiem duſzá moiá/ iż ledwe może záwołáć do ciebie nędzny ięzyk moy. RejPos 327v, 119, 192 [2 r.], 197, 214, 214v (17); Przecżże ſię świátem łudźim/ nędzne ſercá ſwe trudźim ArtKanc R19v, P18, Q; GrabowSet F4v.

W charakterystycznych połączeniach: nędzne(-y, -a) członki, głowa (13), język, kości (3), nogi, oczy, przyrodzenie, serce (13), smysl(y) (2), sumnienie (10), wzrok.

Wyrażenie: »nędzna dusz(yczk)a« [szyk 48:1] (49): RejPs 171, 210; RejKup n7v [2 r.], cc7, dd7v; wyrwi nędzną duſſę mą z vpádku tákyego LubPs B5, B2v, B5v, B6 [2 r.], C3v, D4 (20); RejWiz 41; RejPos 82, 84v, 109, 128, 163 (15); Ciężek był poſtronnym/ á ſwoim okrutny/ á ná ſię ſam náokrutnieyſzy: nędzną duſzę ſwoię tákiemi grzechámi męcżąc. SkarŻyw 164; WisznTr 27; ArtKanc Q, Q15; Vlecż/ duſzę troſkliwą Y nędzną; bo zwątpiłá W ſwym zdrowiu GrabowSet H4v; SiebRozmyśl L3v; CzahTr B3v.
Przen (1): Potym zeymie odźienie ſwe/ to ieſt cnoty ktore przyiął ná krzćie á ták nági á nędzny leży w prożnośćiách ſwieckieh. HistRzym 47.
α. W funkcji rzeczownika (145): Miłoćiem bywa nędznemu/ Cierpieć nędzę nie ſámemu BierEz L2v, L2, P4v; O ſzlyczna panno wtobye yeſt zbauyenye wſzytkych ſynow adamonych poczyeſſenye nądznych nybauyenye yątych PatKaz III 124; ForCnR E3v; TarDuch D3; BielŻyw 19, 34, 137; RejPs 32v, 85, 167v; RejJóz B2v, K5; RejKup k3v, Ddv, ee3; KrowObr 164, 174; RejWiz 111v, 122v, 160, 187; Perdere perditum, Nędznego yeſzcze w wietſza [!] nędzę przipráwić. Mącz 92e, 84a, 114c; RejPos 68, 214, 257; BiałKat 228v; BudBib 4.Esdr 9/9; Záprawdę nie ieſt godźien w przygodźie ſwey miłośierdźia drugich/ ktory nád nędznemi niema zmiłowánia. ModrzBaz 68v; GórnTroas 41; W tobie nędzny záſádźił nádźieię/ á złoſny Záwárł wſzetecżną ſzcżekę GrabowSet L2, S; LatHar 28; SkarKaz 385a; Są ludźie ktorzy [...] nic z miłośierdźia nád nędznym nie vczynią. SkarKaz 704b.

W funkcji przydawki orzekającej lub (w zbliżonej funkcji) z elipsą zaimka anaforycznego [w tym w funkcji przydawki: określa podmiot (7), określa dopełnienie (66); z elipsą zaimka: określa podmiot (11), określa dopełnienie (7)] (91): Nieſtetis tobie nędznemu/ ktory maſz po ſmierći twoiey niezlicżone męki ćirpieć. HistAl K2v; BielKron 232v; SkarŻyw 194; KochTr 23; Zebyś teraz nie ſpáłá/ á wyrwáłá ſyná Z niebeſpieczeńſtwá/ w którym nędzny teraz ſtoi GórnTroas 34; OrzJan 20.

~ W wypowiedziach osoby mówiącej o samej sobie (w sg a. pl) (85): Orzeł zá záiącem latał/ A on przed nim chutnie ſkakał: Rzekąc/ pomoż Boże nędznemu/ Nie day mię orłu pyſznemu. BierEz H2v, H3; Iá nędzná niemám ni iedné ſkorupy w ktore bych mu mogła podatz iednę kropię wody. OpecŻyw 149v, 32, 110v, 111 [3 r.], 131v, 148; RejPs 58; Pewnie mi ſie nędznemu ſnadz czos złego ſtało RejJóz G5, B5v, F8, G6, G6v, H5v, I; RejKup n7 [3 r.], cc6v, dd2, dd4v; nieſtetys nam nędznym/ gdzie opuſćimy páná náſzego Alexandrá. HistAl N3v, F4v, Nv, N3v; BOże modlitwy mey łáſkáwye wyſłuchay/ [.,.] vſłyſz nędznego W tym ćwicżeniu twoim ták záſmuconego LubPs N6v; Tuż przed ſprzećiwniki memi rácż tę łáſkę ſpráwić/ Abyś mię wyrwał nędznego gdiż me trapienie znaſz LubPs Q; á to żeglárſtwo właſnie może być przywłaſzcżono ſwiátu burzliwemu/ w kthorym thu nędzni do cżáſu z wielkim nyebeſpyecżeńſthwem prácuiemy. LubPs Y5 marg, C3 [2 r.], D, F2, F3, I3v (25); KrowObr 163v, 176; Mącz 154a, 224c, 256a, 338a; RejPos 47v, 177; MWilkHist F4; ReszPrz 37; ArtKanc A3, Q6v, Q15, R16v, S4, S8; GórnTroas 36, 68; Zá cżym/ promień ſłonecżny/ gdy pędźi świtánie/ Wſtawał kłopot z fráſunkiem/ ná nas nędzne GrabowSet K3v, E2, K4v, L2v, M3, N4; LatHar 416; CiekPotr 63; Cóż mam nędzna powiedźieć? GosłCast 29, 24 [2 r.], 63; PudłDydo B3v [2 r.]. -

W połączeniach szeregowych (8): gdyż on ſam powiáda przez Proroká/ iż nędzny/ vbogi/ á śirotká ieſt w opiece iego RejPos 78v; RejZwierc 95v; nie będźie nigdy w Polſzcże dobrze/ muśi w nieſzcżęśćiu záwżdy obfitowáć/ á w ſkárbiech ſwych ſłábieć/ tudźież też w ſobie mieć wiele nędznych/ chromych/ ślepych/ fráncugowátych. WerGośc 265; OrzJan 20; SWięta Márya/ rátuy nędzne/ dopomoż ftruchláłym/ poćieſz ſmutkiem ſtrwożone LatHar 408, 486; GosłCast 24, 63.

W charakterystycznych połączeniach: opatrzyciel nędznego, pocieszenie, pocieszyciel, pożądanie; bieda(ż) nędznemu (2), łaska, niestetyż (niestocie, niestetyż) (9), pociecha, podać miłościwą rękę, pomoc [vb] (być pomocą [do czego], pomocy dodać) (4), ratunek dać (dodać ratunku) (2), szkodzić, zesłać zmiłowanie; bronić nędznego (2), dręczyć, nie naigrawać, nie wzgardzać, odkupować, (nie) opuszczać (3), pocieszyć, pokarać, ratować (4), rozszarpać, roztrącić, tępić, wspomoc (podpomoc, wspomagać) (4), wybawić [z czego] (2), wyrwać [od kogo, z czego] (2), wysłuchać (usłyszeć), zetrzeć; lutościwy bywać (zlutować się) nad nędznym (2), ludzkość, miłosierdzie, użalenie, zmiłować się (zmiłowanie) (4).

Przysłowie: Aquilam volare doces, Vćziſz [!] vbogiego żebráć/ Nędznego płákáć Mącz 13c.
Szeregi: »nędzny, nieszczęsny« (2): OpecŻyw 131v; Nieſtetis mnię nędznemu/ nieſtetis mnię nieſzcżęſnemu [Heu mihi misero, heu mihi infelici]/ iże mię boská moc potłumiłá HistAl F4v. [Ponadto w połączeniu szeregowym l r.].

»nędzny, ubogi« (2): OpecŻyw 148; On przepuśći śirotce z wyelką ćirpliwofcyą/ Duſſe nędznych vbogich wybáwi z litoſcyą LubPs Q4v. [Ponadto w połączeniu szeregowym l r.; w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

»nędzny a upadły« (3): RejPs 105; gdyż on ieſt obrońcą ſpráwiedliwych/ á opátrzycielem nędznych á vpádłych RejPos 163, 177.

»nędzny, (a) utrapiony« (4): Misericordia solet supplicibus et calamitosis occurrere, Nędznym á vtrapionym oftáteczna pociecha y łáſká s miłoſierdziem złączona. Mącz 74d, RejPos 163; GórnTroas 65; Któż mi doda rátunku/ nędznéy vtrapionéy? GosłCast 24.

W przen (5): HistAl G; Przydz mátko łáſki/ Zrzodło miłoſierdzia/ nędznych lekárſthwo. KrowObr 176v; Mącz 350c; ty z rąk ſrogich Nędzné wyrywaſz. KochPs 49; Nędznych á vtrapionych ſrogié to ſą rány/ Kiedy máią nád ſobą mieć nieznoſne pány. GórnTroas 65.
a. O stanach i czynnościach ludzkich: pełen nieszczęścia, niedoli; będący nieszczęściem; powodujący nieszczęście, niedolę; wyrażający niedolę; poenalis HistAl; malus PollAnt; nequam Vulg; acerbus, durus Modrz (112): BierRozm 24; RejJóz C4; O nedzna moia przygodo Iuż ſnaċ nienaidzie nikogo. By pomogl albo rathowal RejKup f5; Ten yeſt ſam pośilenyem moyey nędzney młodośći. LubPs M, B3, N5, O6v, Sv, T6v, X4; RejWiz 53v; Wſzytki czáſy vbogiego ſą nędzne BibRadz Prov 15/15; Nędzny w tęn cżás ſtan był Zydowſkich źieḿ/ kiedy ie ſobie Aſyrij y Egipcij wydzieráli/ bo miedzy imi byłá Zydowſka źiemiá / dniá nigdy weſołego nie miáłá/ ále záwżdy vſtáwicżne náiázdy y więźienia. BielKron 266; miserabilis respectus, Nędźne á żáłosne pátrzánie ná co. Mącz 406c, 224c; Prot B3v [2 r.]; ále vcżyń to prze me wielkie á nędzne śiroctwo/ á prze moię nieſzcżęſną nędzę HistRzym 25v; RejPos 57v, [105]v, 138v, 159, 183v (12); HistLan B4; RejZwierc 43; KROTHKOSC ZYWOTA náſzego/ y nędzny ſpoſob żyćia: ktori naz [!] na świcéie trapy. BiałKaz B4; ModrzBaz 65, 85; Będąc w onym nędznym wygnániu S. Chryzoſtom/ wiele pogáńſtwá do wiáry świętey [...] pozyſkał SkarŻyw 90; O iákie będzie łykánie y nędzne płákánie/ gdy ná ocży widzieć będziem: z iedney ſtrony niewymowne kroleſtwo niebieſkie: z drugiey wiecżne męki y piekło SkarŻyw 121; y czterdzieści tyſięcy ludzi/ z rozmáitymi dobytkámi w nędzną niewolą wywiedli StryjKron 350, 406, 617, 697; ArtKanc Q11; Nanędznieyſza to boiaźn/ co nie ma nádźieie GórnTroas 32; GosłCast 67.

W połączeniach szeregowych (2): RejPos 223; Bo iuż zła ſławá/ iuż prętkie vboſtwo/ iuż wzgárdzenie v ludzi/ iuż nędzny/ mizerny/ a troſkliwy vſtáwicżnie żywoth/ iuż niebeſpiecżeńſthwo zdrowia/ iuż ſie s káżdego kątá ſtrzedz muśiſz. RejZwierc 35.

W przeciwstawieniach: »nędzny ... szczęśliwy, wesoły« (2): A ták zeznay mi to káżdy/ iáko y then ponury á nędzny/ y ten niepomiernie á wſzetecżnie weſoły żywot/ ieſli to dobrym álbo wdzięcżnym żywotem zwáć może. RejZwierc 104; ále ſam śiebie wſzyſtkiego maſz z ochotą woley Bożey poddáwáć/ przefrymárcżáiąc ten żywot nędzny/ zá on bárzo ſzcżeśliwy/ ktorego nigdy koniec niebędzie. KarnNap Ev.

W charakterystycznych połączeniach: nędzne(-y, -e) błogosławieństwo, bojaźń, czas (4), dni (żywota) (2), kondycyja, łzy, mieszkanie, młodość, niewola (4), oszpecenie, patrzenie, płakanie, poł żywota, praca, przygoda (2), przypadek (2), siroctwo, sposob życia, stan (8), starość, trapienie, wiek (4), wygnanie, wzgląd, zamiana.

Wyrażenia: »nędzne uciśnienie« (2): pomoż mu w nędznym vćiśnieniu á w nieſpráwiedliwośći iego/ rátuy go w gwałcie á w cięſzkośći iego RejPos 211, 309.

»nędzne udręczenie« (1): iedno inż wiecżnie muśiſz wołáć á nárzákać w onym nędznym á mizernym vdręcżenin ſwoim. RejPos 163v.

»nędzny (jest) żywot« [szyk 33:9)] (42): BierEz F, L2; KlerWes A; RejRozm 406; Ták że też według náuki wáſzey/ żywot onych ktorzy bywáią w ciemnicy zámknieni/ mogł być niemniey chwalon/ ktorzy niekiedy żywot nędzny [vitam poenalem] áż do skonánia ſwego wiodą. HistAl K5v; LubPs C marg, H, M2v marg, O6, Y4v (8); RejWiz 83; GórnDworz H3, M2; RejPos Bv, 30v, 163v, 164v, 221 (10); KuczbKat 430 marg; RejZwierc 35, 38v, 87v, 104, 104v; Nędzniſz to ieſt żywot przeprowádzáć ſię ziednego domv do drugiego [Vita nequam hospitandi de domo in domum Vulg] BudBib Eccli 29/29 [31]; BiałKaz B4v, C, Cv; KarnNap Ev, E2; Co ieſlibyś nędzny żywot twoy być rozumiał [Quod si vitam tibi acerbam putares]/ w ták wielkiey poſpolſtwá nienawiśći/ cżemużbyś tedy y w ten cżás nierácżey obierał ſobie niesławny żywot? ModrzBaz 40; SkarŻyw 114; ArtKanc O4; O Nędzny żywot ludzki/ troſkámi ſplećiony/ Chorobámi/ vćiſki/ zewſząd otoczony. GosłCast 23.

Szeregi: »nędzny a mizerny« [szyk 2:1] (3): ktory płácż ná ten cżás/ dáło nam przyrodzenie/ zá znák/ iż nędzny á mizerny żywoth náſz/ ma być ná ſwiecie. GórnDworz H3; RejPos 163v, 233v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»nędzny a niefortunny« (1): Atros dies vocat Cicero pullatos, Nędzne á niefortunne dni. Mącz 18d.

»nędzny a upadły« (1): Abowiem nie máſz iuż nędznieyſzego á vpádleyſzego ſtanu/ iáko nędzny á grzeſzny cżłowiek RejPos 176.

W przen (21): RejPs 64v; Iáko wyſzedł nági z żywotá mátki ſwey/ ták ſie záſię wroći/ á nic nieweźmie [z] ſobą z prace ſwey. Nędzna owſſeki ieſt to chorobá: Iáko prziſzedł ták ſie wroći. Leop Eccle 5/15; bądź tego iſt/ iż ten Pan twoy wywiedzie cie s káżdego nędznego Egipthu á niebeſpiecżeńſtwá twoiego. RejPos 158v; iż to ná nas tá przypowieść przypada/ iż leżymy zráneni [!] á odárći ze wſzech dobrych ſpraw náſzych/ ná tey nędzney drodze ſwiátá tego RejPos 211v; A po zeſciu thego nędznego pielgrzymowánia náſzego/ iuż nam gotuieſz pokoie RejPos [292], 24v, 68, 110, 113, 115 (15).

W charakterystycznych połączeniach: nędzna(-y, -e) choroba, droga (3), Eipt, pielgrzymowanie (pielgrzymstwo) (10), walka.

Wyrażenie: »nędzny upadek« (4): Lecżże też ty kędy iedno możeſz nędznego bliźniego ſwoiego ná ciele iego/ á nie miyay go ná drodze leżącego/ gdy vźrzyſz iáki nędzny vpadek iego á vdręcżenie iego. RejPos 211, 163v, 166; RejZwierc 189.
2. Ubogi, nie mający środków do życia, z trudem zaspokajający podstawowe potrzeby życiowe; niskiego stanu; egenus Mymer1, BartBydg, PolAnt, Mącz; pauper BartBydg, Vulg, PolAnt, Modrz; inops BartBydg, Vulg; egens BartBydg, Cn; miser Miech, Modrz; indigus, sordidus Mącz (116): Mymer1 35; Egenus, pauper, egens, inops, nądzny, nyedostateczny BartBydg 46b; BibRadz *4v; BielKron 112v, 352v; Mącz 100d; A ták tu ſłyſzymy/ iż Pan roſkázuie ſobie chwałę dáwáć ták ná niebie iáko y ná ziemi/ á nie brákuie nic nanędznieyſzemi oſobámi RejAp 156v; Iż widzę miły Pánie iż ty opuſzcżaſz mocarze/ á ſkłádaſz ie s ſtolcow ich/ á podwyſzſzaſz nędzne á pokorne ſługi ſwoie. RejPos 57v; á żadnego by theż nanędznieyſzego od tego nie odćiſka. RejPos 147v; Iż doſycieś thy moy miły ſynacżku vżywał rozmáitych roſkoſzy ná ſwiecie: A then záſię nędzny Lázarz rozlicżnych ſmętkow á vćiſkow ſwoich. RejPos 265v, 17v, 20, 20v, 104v, 314, Ooo4, Ooo4v; tedy pewna rzecż/ że wſzyſtkie Luterſkie kśięgi nic inſzego nie ſą/ iedno prozną pracą y ſzcżerą zdrádą/ á zwodzeniem nędznego poſpolitego ludu. WujJud 75v; GórnRozm G2; chroncie ſie vbogiego Pana Znedznei famileijei/ bi mial naipieknieiſza cerwona tzapke PaprUp L3.

W połączeniach szeregowych (6): Mącz 100c, 403a; GrzegŚm 58; Oto ſłuchay/ iż złość á zátwárdziáłość ich zemdliłá ie/ chociay byli ták wieldzy mocarze/ [...] że vpáść muſieli/ á ſrodze vciekáć przed onym ſłábym nędznym/ á nie zbroynym ludem żydowſkim. RejZwierc 257v; Ktoremiż tedy obietnicámi możemy być pobudzeni ku vcżynieniu miłośierdźia vbogim á nędznym niedoſtátecżnym kmiotkom ModrzBaz 124v; CzechEp 351.

W przeciwstawieniach: »bogaty (2), majętny ... nędzny« (3): Zywot ieſt ludzi bogatich ſzcżęſcie á radoſć, nędznych ſmutek, á ocżekawanie ſmierci. BielŻyw 137; Ktorzy wſzyſcy tyią iáko wieprze/ z iego [antychrysta rzymskiego] prowizyey y nadánia ktore on przez ſwe práktyki/ y z máiętnych y z nędznych/ y nieopátrznych ludźi wyduśiwſzy pobudował. CzechEp 351; GórnRozm L3v.

W tłumaczeniu łacińskiego wyrażenia „egenae res” = ubóstwo (1): Egenae res, N[ę]dzne rżeczy. Mącz 100c.

W charakterystycznych połączeniach: nędzny(-a) apostoł, bliźni, familija, kmiotek, lud (4), Łazarz (3), osoba, pasterz(yk) (3), poddany, sługa; barzo nędzny.

Wyrażenia: »nędzna chudzina« (1): Pan prziydzie przedſię k ſwemu/ á nędzney chudzinie/ Przedſię w łeb przedſię kłopot żadnego nie minie. RejZwierc 245.

»nędzni(-y) ludzie, człowiek« = canalicula, capite censi, proletarii Mącz; homo miser Modrz [szyk 18:3] (15:6): March1 A4v; BielŻyw 137; March3 V5v; RejKup aa8v; KromRozm II f4v; Ludźie ná nich [wyspach] bárzo nędzni/ to ieſt/ nie máiąc nic iedno korzenie/ żywią rybámi á pthaki BielKron 446; Mącz 33a, 37c, 325a; RejAp 74v; á iż namnieyſzym ſercem á naynędznieyſzym cżłowiekiem / ták iáko naywiętſzym krolem á nayzacnieyſzym/ nigdy nie gárdzi ſwięthe Boſtwo iego. RejPos 244v, 23v, 161, 325; A nędzni ludzie głod á vćiſk ćirpieć muſzą. RejZwierc 59v, 39v, 69v, 189v, 234; ModrzBaz 143; CzechEp 351.

»nędzny nieboraczek« (1): Bo y tám ſpráwiedliwość bárzo niebo mija/ Niżli przydzie do ſkutku pan Exekueija. A nędzny nieboracżek niżli doydzye ſwego/ Muśi wſzytko vtráćić y Czo miał właſnego. RejZwierc 244v.

»nędzny stan« (3): Sordido loco natus, Z podłego z niskiego á znędznego ſtanu. Mącz 403a; RejPos [308]v marg; CzechEp 369.

Szeregi: »nędzny a (i) podły« [szyk 1:1] (2): Pan y nanędznieyſzym á napodleyſzym ſthanem gárdzić nie racży. RejPos [308]v marg; CzechEp 369. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»nędzny a prosty« [szyk 1:1] (2): gdyż przez drzewinę piſmo ſwięte nam proſte á nędzne ludzie wſzędy známionuie RejAp 74v; RejPos 57v.

»nędzny, (a, i) ubogi« = inops et pauper Vulg [szyk 4:4] (8): WróbŻołt 85/1; Capite censi, Vbodzi á nędzni ludzie/ którzi nád ciało ſwe nić więcey nie mayą. Mącz 37c, 325a, 403c; RejPos 23v, 164v, 325; Nie máſz pieniędzy ná żołnierzá [...]. Nie máſz ná kośćioły/ ná vbogie y nędzne poddáne SkarKazSej 705a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.; w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

W przen (9):
Wyrażenie: »nędzny Łazarz« [w tym: w V (2)] [szyk 6:3] (9): RejPos 162v, 164v [3 r.], 185v, 192, Ooo4; GrzegŚm 58; A nędzny łázarz vćiſniony bez wſzego miłoſierdzia leży przedewroty náſzymi RejZwierc 260.
α. W funkcji rzeczownika (26): Nie śmiey ſie nigdy z nędznego/ Ale wſpieray nędze iego BierEz G; WróbŻołt 139/13; RejPs 122v, 167, 205, Ff7; BielKom D7; Wſſákoż Pan w nyedoſtátku ráthuye nędznego LubPs Y5v; KrowObr 155v; RejWiz 191; HistRzym 100; będzyeſz też nędznieyſzym vłámował chlebá twoiego. RejPos 171v; BudBib Is 14/30; potkał Lucyaná mnicha zacnego y vcżonego/ [...] ná ktorego wołał ieden nędzny o iáłmużnę. SkarŻyw 452, 102.

W połączeniu szeregowym (1): Pod ſobąs téż ſlomę miál/ námes w tym przykłád dál/ vbogim a pokornym/ ij téż wſſytkim nędznym. OpecŻyw 19.

W przeciwstawieniach: »nędzny ... bogaty (2), możny (2)« (4): BierRozm 20; RejPs 105; áby ná rádę nieſadzano bogátych/ iedno vbogie á nędzne BielKron 214; Iáko ći nędzni od tich możnich ná tjm ſwiecie vćiśnieni/ będą im zá ſię ſrodzy cżaſu ſądu Páńſkiego RejPos 85v.

W charakterystycznych połączeniach: nędzny uciśniony [od kogo]; prześladowca nędznego, wspomożenie; śmiać się z nędznego; czynić sprawiedliwość nędznemu, dawać łaskę, pomagać, ratunk; nędznego w niedostatku ratować, uciskać, wspomagać (2); nędznym nie gardzić.

Szeregi: »nędzny i niedostateczny« (1): Sądźćie vbogiego/ ſierotkę/ á czyńćie ſpráwiedliwość nędznemu y nie doſtátecznemu [Iudicate pauperi et pupillo pauperem, et egenum iustificate]. BibRadz Ps 81/3.

»nędzny a potrzebny« (1): zá vtrátę ſobie pocżytáłá/ ieſli nędzny á potrzebny od kogo inſzego okrom niey pomoc miał. SkarŻyw 139.

»nędzny a (i) ubogi« [szyk 2:2] (4): BielŻyw 88; pauper et inops laudabunt nomen tuum. [...] boć vbogi y nędzny będzie chwalił imię twoie. WróbŻołt 73/21; BielKron 214; SkarKazSej 705a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 3 r.].

W przen (1): Pan z gnoiu poddźwiga nędznego. HistRzym 4.
a. O ziemiach: pozbawiony bogactw naturalnych, nie dający obfitych płodów; o miastach: o ubogiej zabudowie; tenuis Mącz (9): [Juhra] Ieſt kraina barzo nędzna pod gwiazdami ktore po łacinie Polus Arcticus á polaci wozem zową. MiechGlab 62; Iż ſie [Jezus] národził w nędznym miáſtetzku Betleem w ſzopie KrowObr 49; gdyż żadnego w Krześćijáńſtwie Narodu nád Polſkę niemáſz nędznieyſzego. Polſká żadnego niema złotá/ niema ſrzebrá/ áni Winohrádow żadnych OrzRozm C4v; Oppidum tenue, Nędzne mieyśćisko. Mącz 449a; RejPos 167, 301.

W połączeniu szeregowym (1): tám [w mieście Medynatalabi] mieſzkáliſmy trzy dni gdźieſmy obacżyli ziemię bárzo nędzną/ nieurodną/ y nie weſołą/ y złego powietrza/ áż z inąd żywnośći przywożą. BielKron 456v.

W przeciwstawieniu: »nędzny ... żyzny« (1): ktorzy dla nędznych źieḿ álbo przekaz iákich od wody/ od ludzi/ ćiągnęli ſie tám gdzie ſłyſzeli o żyznych á ſpokoynych ziemiách BielKron 294.

W charakterystycznych połączeniach: kraina nędzna(-e), miasteczko (miejścisko) (4), Polska, ziemia (2); barzo nędzny.

Szereg: »nędzny, ubogi« (1): ſámá to rzecż pokázuie/ iż nigdy nędznieyſza/ nigdy vbożſza Polſká nie byłá. WujJud A4v.
b. O rzeczach: małej wartości materialnej; lichy, w złym gatunku; antiquus, misellus, obsoletus, sublestus Mącz (14): BierEz L; Misellum pallium, Nędzny płaſzczyk. Mącz 224b, 425d; Nie ſiedział w żadnym muwánym klaſztorze/ nie dzyerżał wśi/ nie był ogárnion ſługámi/ nędzna byłá kuchnia iego. RejPos 13; á ono leży ná nędzney ſłomie ná okrutnym źimnie/ w iáſłecżkach bydlęcych/ thylko w nędzne chuſtecżki vwinione RejPos 19v; gdy iuż vyrzeli onę gwiazdę/ [...] ktora [...] ſtánęłá nád onym nędznym domkiem/ gdzie było ono ſwięte dzyecię y s pánną mátką ſwoią. RejPos [36]v, 19, 19v, 40v, 243; RejZwierc 156; zakonnicy zwłaſzcżá poſtem Páná Bogá chwalą nád inſze/ v ktorych mięſá niektorzy nie iádáią/ iárzyn warzonych rzadko y máło/ drudzy wtorego/ drudzy y trzećiego dniá ſię pokármem bárzo nędznym poſiláiąc ReszList 165.

W charakterystycznych połączeniach: nędzna(-y, -e) budka, chlewik, chusteczka, domek, kuchnia, pieniążek, płaszczyk, pokarm, pożywienie, słoma, spłacheć, żłob, żywność; barzo nędzny.

Szeregi: »nędzny i plugawy« (1): Ono leży w nędznym y plugáwym żłobie/ Syn miły y rowny, wiecżny Boże, tobie ArtKanc B20.

»sprosny a nędzny« (1): Wyſiedli tedy do nich Hiſzpani chcąc wiedźieć co ſie v nich dźieie/ przywiedli ie do ſwych budek ſproſnych á nędznych BielKron 445v.

c. O sytuacjach ludzkich: odbywający się, spędzony w ubóstwie (3): Piąte mamy bácżyć/ nędzne národzenie Páná ſwego/ á wielkie záſię wneth y z ludzi y z Anyołow triumphy około niego RejPos 21.
Wyrażenie: »żywot nędzny« (1): vſłyſzy iſz w onym klaſztorze powiádaią o iednym bráćie/ [...] ná imię Smáragd/ ktory wyſoce vrodzonym y bogátym będąc wſzytko porzućił/ y ten żywot ták nędzny obrał SkarŻyw 15.
Przen: O bogactwie (1): A ták ie tu Pan y káráć/ y przeſtrzegáć/ y vpomináć racży/ y nędznem to ich bogáctwo przezywáć racży. RejAp 42v.
3. Wynędzniały, słaby fizycznie, szczupły; miser HistAl; emaciatus Mącz; fessus Cn (3):
Wyrażenie: »nędzny na ciele« (1): Emaciatus, Wyſchły/ Nędzny ná ciele/ Chudy. Mącz 102a.
Szeregi: »nędzny a chudy« (1): Bo dzieśięć álbo dwánaśćie świni ktore rodzą/ gdy ſie dobrze chowáią/ więcey dádzą niż cżterdźieśći nędznych/ á chudych. GostGosp 120.

»nędzny a mały« (1): gdyż ty ledwie w nędznym á w máłym ciele będąc [quod vix miserrima corpora sustentas]/ vſiłnie w to dufaſz/ áby páńſtwo Dáriuſowe miał ſobie podbić. HistAl C4.

4. Nic nie znaczący, znikomy, godny pogardy, pogardzany; miser HistAl, Mącz; vanus Mącz (975): BierEz Nv; RejPs 141, 192, 211v; Y nędzna myſz kędy może/ y ta przed nią [nędzą] vcieka RejJóz C5v, F8; A ták bárzo nędzne bogi chwaliſz przećiwniki y cudzołożniki HistAl I8; MurzHist N3; BielKom F; Nędzny to ieſt tákowy Kryſtus ktorego grzeſzny tzłowiek offiaruie. KrowObr 189 marg, Ss4v; Ledá nędzna niewiaſtká káżdego zbłaźniłá RejWiz 28v; Ale nędzne źwirzątko á ptaſzek vbogi/ Albo drzewko zyelone ſtoiąc podłe drogi/ Toć to nigdy nie zgrzeſzy/ bo nie ma rozumu RejWiz 138, 122, Cc7v; RejZwierz 37v, 114v; Mącz 475b; RejAp 39, 43v [2 r.], 181v; nie godzien ieſt/ áby go ſláchćicem zwano/ ále iednym naynędznieyſzym przekupniem. GórnDworz G4v; Nędzny chłopie ktorą vpornośćią ſmiałeś ſie mienić Ceſárzem HistRzym 42v; boś ieſt iáko nędzny robacżek á nikcżemne ździebłko przed ocżymá iego. RejPos 46v, 11, 46v, 47v, 57v, [105]v (28); RejZwierc 195, 249v, 250; Acz mnie tu nie o moię nędzną oſobę/ ále tylko o tę pracę [...] idzie. BudBib c3v; ábyś ty/ poznawſzy ſie nędznym być ſtworzenim Bogá ſwoiego/ zewſzech namędrzſzego/ przed nim ſie vkorzył CzechRozm 60; SkarJedn 377; KochPs 149; A nád chłopá chćiwégo Niemáſz nie nędznieyſzégo: Bo ná drugiégo zbiérá/ A ſam głodem vmiéra. KochPieś 27; ArtKanc N2; GórnTroas 28; GrabowSet S 3t T4; LatHar 595; SkarKaz 44b; GosłCast 14.

Określa rzeczownik pełniący funkcję przydawki orzekającej lub zbliżoną funkcję z elipsą zaimka anaforycznego [w tym rzeczownik w funkcji przydawki: określa podmiot (51), określa dopełnienie (46); z elipsą zaimka: określa podmiot (6), określa dopełnienie (7); w V (26)] (100): Litośćiwye zachowaſz tu káżde źwyerzątko / W błogoſłáwyeńſtwye thwoim nędzne nyobożątko. LubPs ff; Cieſzcieſz ſie tedy tym wy nędzni proſtacy [.,.]/ iż rozumy wáſze y doſtoieńſtwá wáſze máią być od tego Páná oſwiecone RejPos [290]v, 11, 20, 20v, 67, 87 (24); RejZwierc Av, 69, 152v; SkarKazSej 704a.

~ W wypowiedziach osoby mówiącej o samej sobie (w sg a. pl) niekiedy jako wyraz konwencjonalnej skromności (71): RejPs 33, 102, 119, 151, 156, I92v, 220v; RejKup p4v, dd8; WYſłuchay Boże proźbę y modlitwę moię/ Okáż ſłudze nędznemu ná wſzem łáſkę twoię LubPs O5v; Nie nam Pánye rácż przywłaſſcżáć ſtworzeniu nędznemu/ Chwały they ktora należy imyenyowi twemu LubPs Z6v; Cżyſcye to znam nędzny cżłowiek yákom yeſt nie godzien LubPs aa5v, A5, B3v, E3v, K4, L4 (21); RejWiz 108; RejZwierz 130; RejAp 70, 94, 129v; Widziſz nas miły Pánie nędzne á zádłużone ſługi ſwoie przed Máyeſtatem ſwoim RejPos 248v, 34v, 55, 57v, [73], 89 (23); RejZwierc 69, 166v, 246; SkarŻyw 202; NiemObr 99; WerGośc 210; ArtKanc L3, T9; GrabowSet K2, T2; SiebRozmyśl C2, E; Cóż ią o tym wiedźieć mam/ nędzna białagłowá. GosłCast 65. ~

W połączeniu z rzeczownikiem nieosobowym określa posiadacza, nosiciela, podmiot działający lub obiekt, np. nędzne wspomożenie = wspomożenie nędznego człowieka [w tym: o sobie (niekiedy jako wyraz konwencjonalnej skromności) (57); w V (3)] (79): RejPs 43v; RejKup f5, X2v, Ddv, dd3; Vſłyſz z gory ſwey ſwiętey me nędzne wołánye. LubPs B2v; nędznich vſt ſwych otworziciem nieſmiał LubPs K3v; yák muchá mdła ktora s cżáſem ſwym przeminye/ Tákże y nędzna pámyęć ma nye długo thu ſłynye. LubPs Zv, G, G3v, Hv, P2, P2v (19); RejWiz 104v [2 r.], 165v; Coż ſie dáley sſtáło gdy iuż then náſz miłośćiwy Pan [...] zápalił y ofiárował thy nędzne modlitwy náſze? RejAp 72, 31v, 52v; A w tym áby [...] Anyeli twoi ſwięći przyſtąpili ſie do nas/ ná nędzne wſpomożenie náſze. RejPos [73]; A thák náſz wſzechmocny á miłoſierny Pánie/ znáiąc ty ſam nędzne niedoſtátki náſze/ iż my bez rátunku á bez wſpomożenia twego ſwiętego nigdy ſobie pomoc nie możemy RejPos 186; Ale iż ieſt tákie miłoſierdzye twoie/ iż [...] vſtáwicżnie cżekaſz nędznego obacżenia á náwrocenia káżdego nędzniká ſwoiego. RejPos 252v; Cżego nas wſzytkich rácż domieśćić náſz wſzechmogący Pánie/ á rácż weźrzeć ná nędzną pokorę náſzę RejPos [291]; płatnieyſze było v niego ono nędzne vpádnienie niewiaſtki oney v nog iego z oną wiárą mocną iey/ niżli ony wſzyki [!] koſzthy y przypráwy Licemierniká onego. RejPos 309, 30, 67v, 86, 121 [2 r.], 126 (26); RejZwierc 3v; Nie wieſz/ nędzny rozumie/ gdy ćiáłu wſzytkiemu zle będzie/ iſz ty mdleć y zginąć [...] muſiſz? SkarŻyw 115; ArtKanc Q; puśćił/ moie niepráwośći Pierwey/ niż źiemi odda/ nędzne kośći. GrabowSet S3; SiebRozmyśl L; GosłCast 23. Cf »nędzna dusza«.

W przeciwstawieniu: »nędzny ... ważny« (1): Będzie potym bárdzo nędznym/ Im ſie więcey mnimał ważnym. BierEz L.

W charakterystycznych połączeniach: nędzna(-y, -e) białagłowa (2), bogi, chłop, dzieci, jawnogrzesznik (3), jerozolimczyk, kmieć, krześcijanin (2), miasto, miłośnik, mocarz, mrzygłod, mysz (2), niewiast(k)a (3), niewolni(cze)k (2), obywatel, osoba (2), pies, pisarz, poseł, prosta(cze)k (2), przekupień, ptaszę, roba(cze)k (2), setnik, sługa (służ(ecz)ka) (11), stworzenie (24), uczeń, wrobl, zawieszacz (2), zebranie (2), zwirzątko (źwirzę) (3); nędzny (-a, -e) głos, głowa, język (4), kości, mieszkanie (2), modlitwa, myśl, nadzieja, niedostatek (2), obaczenie, oczy (2), oczyścienie, pamięć, początek, pokora (2), powinność, prośba (6), przyrodzenie, ręce (2), rozum (2), serce (2), ślepota, upadnienie, usta (3), uznanie (2), wiara (10), wołanie (5), wspomożenie, wymysł, zbawienie.

Wyrażenia: »nędzne ciało« [szyk 19:3] (22): OpecŻyw 20; LubPs Tv marg, ee5, ffv; RejWiz 124v; RejPos 106v, 109, [136], 163v, 210 (10); Owa nie prożna ziemiá/ nie próżne gory/ nie prożne wody/ gdzyebychmy wſzędy nie ſkryſláli ſzukáiąc pożythkow/ á wſzythko nędznemu ciáłu k woli. RejZwierc 70v, 5, 104v, 133; Stękamy noſząc to nędzne ćiáło. SkarKaz 205b marg, 208b [2 r.].

»nędzne człowieczeństwo« (7): iż muſiał [...] zeſłáć thu ono niewinne Boſtwo ſwoie/ á złącżyć ie s tym nędznym cżłowiecżeńſtwem ciáłá náſzego RejPos 102v, 81, 178v, 248v, 337, 338, [344].

»nędzny(-i) czł(owi)ek (a. ludzie)« [w tym: o człowieku w ogóle (195), o człowieku nieokreślonym (4), o człowieku określonym (zawsze o sobie samym) (18); w V (40)] = homo miser HistAl [szyk 132:85] (210:7): RejPs 131v, 150v, 218v; Itych ſłow niemogę ganicz Ktoremiſz kazał wyſtawicz. Niegodnoſcz człeka nedzneko [!] Ku prziyecziu Pana ſwego. RejKup m6v, o6, p4v, r6, r6v, S; HistAl F5; Bowyem on ná wyeki wyecżnye ná to was poſtáwił/ Aby ták w tym nędznym ludziom moc ſwoyę obyáwił LubPs ff3v, B3v, C [2 r.], E3v, H4v marg, K4 (34); A iż to ieſt rzecż dziwna/ iż z dawnego wieku/ To niebo poſługuie nędznemu cżłowieku. RejWiz 152, 5, 10v, 14, 18, 36v (19); RejZwierz 125; áby Kryſtus nie był zwan zá Syná Bożego/ to ieſt/ za Bogá prawdźiwego vrodzonego z onego Bogá prawdźiwego/ ktory nędznym ſię cżłowiekiem ſtawſzy/ był naubożſzym. GrzegRóżn K2v, E3; A iákoż tu nędzny cżłowiek ma ſzácowáć ſądy álbo ſpráwy Páńſkie RejAp 48v, AA8v, 21v, 120v, 196v; Bo obácż nędzny cżłowiecże/ ieſliż ſie ty maſz cżym chłubić przed oblicżnoſcią Páná ſwego/ á coś thy ieſt/ iáko cie piſmo zowie/ proch/ nędzá/ błoto/ złamáne ździebłko przed nogámi iego. RejPos 201, A6, 5, 9, 11, 18v (130); RejZwierc lv, 3, 4v [2 r.], 57, 156v; wieść ſię do Arycyey kazał/ y tam z ſromotą iáko nędzny cżłek/ ten co ſię Bogiem cżynił/ vmárł. SkarŻyw 601, 202; NiemObr 44, 99; O gdyby to kto obacżył/ co ten Pan vcżynić racżył/ iż dla cżłowieká nędznego/ nie litował ćiáłá ſwego. ArtKanc D8v, N17v, P3, P3v; GrabowSet H2v; WysKaz 10.

»nędzna(-y) dusz(yezk)a, (jest) duch« (15:2): Tym ſie Pánem będę chłubił w moiey nędzney duſzy LubPs Iv, F2v, P2v, bb5v [2 r.], dd2; RejPos 10v, 11, 58 [2 r.], 109 [2 r.], [136] (10); Stąd bacżymy iáko nedzny [!] ieſt ten duch náſz/ to ſerce/ żywot/ y zdrowie náſze/ iż ſámo przez śię nic nie może/ vſtáwicżney podpory Bożey potrzebuiąc. GrzegŚm 51.

»nędzna mizeryja« (1): O nędzna mizerio/ o nędzna ſlepoto/ Coż nam náſze pyeniądze pomogły/ co złoto. RejWiz 104v.

»nędzny narod (ludzki a. człowieczy), lud« [w tymi w pl (1)] [szyk 19:5] (22:2): LubPs X5; RejWiz 178; RejAp 8; Záwżdy nie mogło wytrwáć Boſtwo iego/ áby był w ſobie nie wzruſzał oney pocżętey miłośći á onego ſwego kochánia kthore był ieſzcże w Ráiu zácżął przećiwko temu narodowi nędznemu cżłowiecżemu. RejPos 102; iż im miáł zeſłáć to ſwięte á obiecáne plemię/ [...] przez ktore ieſzcże w łáſkę iego mieli przydź wſzyſcy ći nędzni narodowie ludzcy RejPos 102v; A ták Pan náſz widząc tę ſlepothę ludu onego ſwego nędznego/ [...] iuż pothym ocżywiſcie ſie ná ſwiát zyáwić á okázáć racżył. RejPos 324, 20v [2 r.], 81, 83v, 88, 163v (18); Ale iáko widzimy iż y w źwirzęthach rozne przyrodzenia ſą/ tákże też y w náſzym nędznym narodzie rozne przypadki/ y przyrodzenie/ y obycżáie okázowáć ſie muſzą. RejZwierc 67v, 2v, 76.

»nędzny nędznik« [zawsze w V] (2): O nędzny nędzniku/ izaſz cie iuż może ktore błogoſłáwieńſthwo więtſze potkáć/ ktoreby thu było zá thę wiárę twoię nie wylicżone tobie? RejPos [236]v, 272v.

»nędzne(-y) niebożątko, niebożę, nieboraczek« [w tym: w V (10)] [szyk 14:2] (8:6:2): BielKom C3; Daycye ſłuſſną chwałę Pánu nędzne nyebożątká LubPs ff3v, A5, ff; o nędzny niebożę/ A iákoż ſie ſwiecka myſl s Páńſką zrownáć może. RejWiz 182v; Coż my tedy rzecżemy nędzni niebożątka/ ktorzy ſie wahamy/ [...] przypátruiąc ſie dziwnym ſpráwam Páná tego RejPos 116; Bo nie mnimay ábyć tho iedno ku Piotrowi było rzecżono: ku tobyeć tho ku tobie nędzny nieboracżku/ ktorykolwiek chceſz być iáko Piotr wiernym náſládownikiem Páná ſwego RejPos [279], 87, 177, 184v, 215, 245 (10); RejZwierc [193]v.

»nędzna niskość [= ziemia]« (1): Abych [...] Pilnye záwżdy náſládował twych ſpráwyedłiwośći [!]/ Przez wſſytek cżás pokim tu żyw w tey nędzney niſkośći. LubPs aa5v.

»nędzny świat« [w tym: w V (1)] [szyk 36:8] (44): Nieſtotyſz nędzny ſwiecie/ kto ná tobie żywie/ W roſpuſtnośći ſwowolney/ á co cie ſłucháią/ Ná cnotę á ná Páná nigdy nic niedbáią. RejWiz 168, 34v, 36, 185v; RejZwierz 143; RejAp 57, 66, 105v, 159v, 193; GórnDworz Y6v; RejPos 2v, 3v, 51v, [105], 113v (26); RejZwierc 269; tedy Pan Iezus [...] ná ten świát nędzny przyść/ y cżłowiekiem sſtáć ſie racżył KarnNap D4v; PudłFr 26; SiebRozmyśl C2v, E2v; PaxLiz D3; Nuż/ nuż miłe niewiáſty/ iákoż ſię ſtroićie/ A ná tym nędznym świećie co wżdy iuż broićie? ZbylPrzyg A2v.

»nędzna ziemia« (20): RejWiz 2v, 178v; ieſliże tu ktora ſpráwá ná tey nędzney ziemi przed thym Pánem zákryta być może. RejAp 18, 9, 120; wſtępuymy iáko then Zácheuſz ná wyzſze ſtopienie iáko ná drzewká/ nie tylko patrząc ná tę nędzną zyemię á ná iey niſkośći RejPos 351, 47 [2 r.], 52, 54v, 59v, 63 (11); RejZwierc 2v; NiemObr 9; KochMRot kt; WisznTr 31.

Szeregi: »nędzny a krewki« (1): LubPs A3v cf W przen a). [Ponadto w połączeniach niewspółrzędnych 2 r.].

»nędzny, (a) marny« [szyk 2:2] (4): RejWiz 38, 84, 98v; WerGośc 210. Cf W przen.

»nędzny a mizerny« (8): RejPos 104v, [105]v, 112, 114v, 115, 209, [236]; DZiękuię tobie o prawdźiwy ſynu Bogá żywégo/ [...] żeś raczył przyść w człowieczéy náturze ná ten nędzny á mizerny świát SiebRozmyśl E2v. [Ponadto w połączeniach niewspółrzędnych 6 r.].

»nędzny a nikczemny« (2): Bo iáko ſam to ſwięte Kſiążę o they nieznoſney miłośći przećiwko temu nędznemu á nikcżemnemu narodowi náſzemu powiedáć racży RejAp 8; RejPos 171v. [Ponadto w połączeniach niewspółrzędnych 2 r.].

»podły a nędzny« (1): iáko to ieſt Pan miłoſierny/ á iáko napodleyſzym á nanędznieyſzym cżłekiem gárdzić nie racży. RejPos [308]v.

»nędzny a ubogi« (2): Oſtrzegayże thedy tego káżdy nędzny á vbogi cżłowiecże/ ábyś ſobie nie iekcze ważył tego ták miłośćiwego vpominánia Páná twoiego. RejPos 205v, 193. [Ponadto w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

»nędzny a uniżony« (1): A poſádzić thám racżył cżłowieká nędznego á vniżonego á liche ſtworzenie ſwoie. RejPos 216.

»nędzny a upadły« (2): Ale ſie obroćić ku Pánu ſwemu z nędznym á vpádłym ſercem ſwoim RejPos 327v, 164.

W przen (194): RejPs 141; RejJóz B2; LubPs X4v; O nędzneſz to naſienie cżłowiecżego rodu/ Toć cżęſto márnie tonie/ cżęſto chybia brodu, RejWiz 28v; O nędzna márna Mucho ocż ſie więc nádymaſz RejWiz 98v; Ale gdy tho widamy tu w tym nędznym błocie/ Iż bywaią rádośći po przeſzłym kłopocie. RejWiz 116, 38, 83v, 84, 188v; BibRadz *3; RejAp 10, 20, 37, 54v, 64v, 192; O nędzna owco á márne źwirzę/ ieſliś thy byłá kiedy godná thákiey łáſki Páná twego. RejPos 169; A ták ſie tu wſzyſcy iáko mizerne ryby goniemy po tym nędznym morzu burzliwego ſwiátá tego. RejPos 331; iż y ten rozum / y to podobieńſtwo ták wielkie iemu [człowiekowi] nádáne/ nicby mu było nie pomogło/ gdyż iáko Filozophowie p[i]ſzą/ iż ſie rodzi iáko tablica gołá/ [...] by był nie nápiſał [...] ten wſzechmogący Pan/ ná tey nędzney tablicy/ woley á roſkazánia ſwiętego ſwoiego RejPos 337v; O nędzna mucho/ o mizerny robaku/ iákież tho ieſt ſerce twoie/ iż cie áni ſtrách/ áni tákie dobrodzyeyſtwo/ nie może ruſzyć Páná twego. RejPos 346; O moy miły Pánie/ nie rownaſz to przyiaźń/ iż ty to nędzne błoto á ten nędzny proch á márną glinę zowieſz być przyiacielem ſwoim. RejPos Ooo3v, 20, 20v, 112, 122v [2 r.], 123v (30); Ale miły brácie cżym ſie ma pyſznić tá nędzna muchá? izaſz nie tákże cżłowiek iáko y iny? RejZwierc 53, 137v, 184v, 214v; Nędznym ia proch/ o Pánie GrabowSet F; SkarKaz 84b.

Określa rzeczownik pełniący funkcję przydawki orzekającej lub zbliżoną funkcję z elipsą zaimka anaforycznego [w tym rzeczownik w funkcji przydawki: określa podmiot (18), określa dopełnienie (13); z elipsą zaimka: określa podmiot (1), określa dopełnienie (4); w V (10)] (36): A thák wy nędzni á docżeſni vrzędnicy ſwiátá tego/ á przełożeni nád nim od Páná ſwego/ moglibyſcie ſie lękáć á vſtráſzyć obwołánia tego Prorockiego RejPos 253, 176v, 193, 209, 253, 264v, 325v; A ſwiátu tey nędzney gnidzie/ Nie dáycie ſie márnie zwodzić RejZwierc Av, 69, 152v; (marg) Zle opátrzeni kmiotkowie w tej koronie. (‒) Ták to Kroleſtwo poddáne robaczki nędzne/ z ktorych wſzyſcy żyiem/ opátrzyło. SkarKazSej 704a.

~ W wypowiedziach osoby mówiącej o samej sobie (w sg a. pl), niekiedy jako wyraz konwencjonalnej skromności (25): Bądże naṡ panie od wieka Pochwalion/ jż [...] naṡ nędznych kmieczy Strzeżeṡ yako właſznjch dzieczy RejKup p4v, dd8; LubPs X2 marg, ccv; Ták też nędzne robacżki/ po ſwiátu goniemy/ A gdy nas też połápyą/ áni ſámi wzwiemy. RejZwierz 130; Ták iáko y o onym mężu ſwiętym o Iánie Huſie powiedáli/ Czo ſie Polſkim ięzykiem Gęſią wykłáda/ iż mowił gdy gi tráćić miano: Iż możecie mnię nędzną gęś do cżáſu zátráćić/ ále śiłá Lábęći po mey ſmierći náſtánie RejAp 94, 129v; któreś [pociechy] ty nam/ iáko Pan náſz á głowá náſzá/ ſpráwić racżył/ nędznym cżłonkom ſwoim RejPos 110v, 157v, 171v, 172v, 173 [2 r.], 194v (11); RejZwierc 166v, 246; WerGośc 210; ArtKanc L3, T9; GrabowSet K2, T2. ~

W połączeniu z przenośnym odpowiednikiem rzeczownika nieosobowego określa posiadacza, nosiciela lub podmiot działający [w tym: o sobie (niekiedy jako wyraz konwencjonalnej skromności) (7)] (13): Pánie ieſliżem nálazł łáſkę przed oblicżym twoim/ odpocżyń máło w tym nędznym przybytku moim. RejPos 138; O moy miły Pánie nie trzebáſz tobie żadnych ſzpiegow áni żadnych głoſow o tym nędznym włodárſtwie náſzym RejPos 192v, 1, 87, 87v, 115, 145v (11); A coż owſzem to nędzne kroleſtwo tego mizernego ciałká náſzego miáłoby być mocnieyſze/ áby ſie nigdy odmienić nie miáło? RejZwierc 155; PRzyiąłeś Boże wiecżny/ w mym ćiele/ mieſzkánie/ A nie racżyłeś gárdźić/ nędznym dáchem/ Pánie GrabowSet P2.

W charakterystycznych połączeniach: nędzny(-a, -e) apostoł, bałwan, błoto (2), cesarz (4), członek, dach, dziatki, dzwonica, gałązka, gęś, glina, gnida, gość, handlownik, kmieć, krolestwo, latorosłka, morze (3), mucha (9), nasienie, ostatek, owieczka (owca) (8), pasterzyk, pęcherz, podwoje, proch (3), przybytek (6), roba(cze)k (16), rybitw, skała, smrod, tablica (2), trucina, urzędnik, węzeł, wiła, włodarstwo, włodarz (7), zagroda, zakonnik, ziarnko, ździebelko, źwirzę (3), żebrak.

a) Z wyrazem użytym metonimicznie (92): Azaſz niewieſz nędzna głowo/ Iż wiele pośćić nie zdrowo BierEz H4; iáko ieſt ſkáżone grzechem nędzne przyrodzenie náſze LubPs N5v; Odcyągałem ya od káżdey obłędliwey drogi/ Ony nędzne á bárzo mdłe moye krewkye nogi LubPs bb4, D, Pv, R2, aa5 [2 r.], aa6v (11); RejAp 14, 16, 45; ieſliże też tákową głuchoſcią nie ſą záráżone nędzne vſzy twoie RejPos 204v; oświeć nędzne myſli y ſercá náſze RejPos 237, 37v, 40v, 57v, 58, 67v (45); RejZwierc 67; Cokolwiek pocznie chęć nędzna/ błędliwa/ Twey przytomności wſzytko ſię odkrywa GrabowSet Nv; Ták ćię ięzyk nędzny/ chwalić Boże wſzędźia/ Zá twoię obronę/ y rátunek będźie. GrabowSet P3.

W charakterystycznych połączeniach: nędzna(-y, -e) chęć, głowa, język, mdłości, (2), nogi, oczy (oko) (16), przyrodzenie (3), ręce, rozum (2), serce (27), siły, sumnienie (2), usta (2).

Wyrażenia: »nędzne ciało« (4): ſłuſznie mamy poznáć ochorzáłość á mdłość nędznego á krewkiego ciáłá náſzego LubPs A3v, A3v, P; RejPos C4v.

»nędzne człowieczeństwo« (10): Vpadayże przed ſwięte nogi iego/ á położ przed Máyeſtat iego to nędzne cżłowiecżeńſtwo ſwoie RejPos 196v, 33, 116v, 182, 252v, 253v (10).

»nędzna dusz(yczk)a« (15): tobie poruczamy nędzne duſſe naſſe RejPs 45v, 134; A ták vpaday przed Pánem ſwym nędzna duſſycżko LubPs dd2, 13, Pv, P3v, Z6v, aa5v; RejPos 58, 119v, 158, 186, 328; LatHar 34, 35.

α. W funkcji rzeczownika (35):

W funkcji przydawki orzekającej lub (w zbliżonej funkcji) z elipsą zaimka anaforycznego [w tym w funkcji przydawki: określa podmiot (4), określa dopełnienie (25); z elipsą zaimka: określa podmiot (4), określa dopełnienie (1)] (34): á co pyſzny wniebo chćiał/ ná ziemi ſię nędzny nálazł. SkarŻyw 601.

~ W wypowiedziach osoby mówiącej o samej sobie (w sg a. pl), niekiedy jako wyraz konwencjonalnej skromności (33): Iá nędzny wſſego ludu nizſſy/ nie ieſtem dóſtoien poruſſytz tako ſwiętégo dziewitztwa OpecŻyw 5v; Nieday że iey [duszy mojej] marnie zboṙicż. Bochmy wżdy nędznij wiedzieli Zęchmy ſcżiebie pána mięli. RejKup n7v, x2v, dd4; Vcżynił wyelkye rzecży Pan z nędznymi námi LubPs cc5v, B3v, C3, Gv, Mv, M4 (19); Do ciebie ſie vciekam/ ták iáko do tego/ Ktorego rozumiemy ták miłoſiernego [...]. Widziſz moy miły Pánie ocż idzye nędznemu/ Radbych ſie co nalepiey Boſtwu tákowemu/ Przypátrzył RejWiz 165v; RejAp AA6v; RejPos [203], 313, 313v, 315; ArtKanc B18; GrabowSet T; O Pánie IEzu Chryſté/ [...] oddáiemyć dźięki/ ácż kolwiek niegodne/ ále day to Pánie/ żeby nabożne y tobie przyięmne/ iżeś racżył dla nas nanędznieyſzych z niebá ſtąpić LatHar 272, 140. -

W przeciwstawieniu: »nędzny ... pyszny« (2): Corchorus inter olera Proverb. Nędzny á pyſzny/ Lieby/ Niepoczeſny/ á wżdy chce być widzian. Mącz 65c; SkarŻyw 601.

Szereg: »nędzny a niegodny« (2): ábychmy vznawáli iáka ieſt dobroć Páńſka przećiw nam nędznym á nie godnym/ tákiey łáſki yego. LubPs X5, Z5v.
a. O rzeczach (7): Wſzyſcy ſie márnie tłuką iáko nędzne śklanki. RejWiz 86; Gdyż wſzytko iáko błoto po śmierći zoſtánie/ Iedno nędzna koſzulá tá ſie nam doſtánie. RejWiz 87, 83v; RejAp 38v; RejPos 57v, 262; gdyż iáko nędzne zdziebłko przełomione leżyſz pod nogámi iego RejZwierc 196.

W charakterystycznych połączeniach: nędzne(-a) błoto, deszczka, koszula (2), śklanka, zdziebłko.

b. O dobrach i wartościach doczesnych: nie stanowiący istotnej wartości, niewart starania, niegodny zazdrości; fragilis Mącz (186): BierRozm 7; SeklWyzn Ev; będzie wam zal tego Iż bierzecie nędzne myto za mnię brata ſwego RejJóz O7v, B2v, O8; Nędznecz to kroleſtwo twoie Snadz lepſſe kotaſtwo moie RejRozm 405; LubPs R2; Ze prze nędzne pochlebſtwo/ á márny pożytek/ Ktoregom tám odbieżał/ iużem zginął wſzytek. RejWiz 161v, 5v, 38v, 54v, 88, 114v (10); RejZwierz 26; Misera conditione cum aliquo decertare, Dla nędzney á máłey rzeczki s kim ſie wádźić. Mącz 48d; á kwoli nędznemu ſwiátá tego pochlebſtwu/ á k woli nátkánia mizernego brzuchá ſwego odſtępuiemy á przymy ſie imieniá Páńſkiego. RejAp 25v, 28, 39, 67, 189v; GórnDworz Gg7; A to wſzytko ná ty przymowká/ kthorzy dla márnego ſwiátá tego/ rozmyſláiąc nędzne ſpráwy/ pożytki/ y roſkoſzy iego/ zátłumiáią náukę ſwiętą RejPos 65v; A ták obácż ſie á obácż nędzny á mizerny bogacżu/ [...] porzuć to nędzne bogáctwo twoie RejPos 164v; ktory [król Achab] był dla nędzney winnicżki/ dawſzy ſie zwieść żenie ſwey/ dopuśćił zábić cżłowieká niewinnego. RejPos 188; ieſlibyś ſie ieſzcże obacżyć nie miał/ á nie wierzyć temu Pánu ſwemu/ á więcey wierzyć ſwiáthu themu márnemu á obłędnemu/ á tym nędznym á omylnym łudárſtwam iego RejPos 293; O nędzna roſkoſzy/ o márna pycho/ o krotka krotofilo RejPos 317, A4, 7, 27, 30v, 39 (36); BielSat B4v; Nędzneſz to ſkárby co nas máią w tey niewoli HistLan E3v; O nędzneſz to twoie vżycie cżáſow twoich RejZwierc 37v; A ták nic ſie ty nie przećiẃ tey obłudney obłudzie tey nędzney fortunie RejZwierc I78v; Nędzne to ſzcżęſcie kto w bogáctwiech pływa/ A wolney myſli nigdy nie vżywa. RejZwierc 229, 14, 14v, 36v, 37v, 38 (18); nieták iáko poſpolićie cżynią niektorzi/ co dla nędzney chwały [gloriolae causa]/ o málucżkie rzecży łápáią przycżyn niebezpiecżeńſtwá ModrzBaz 62; iáki to grzech wielki dla nędznego pánowánia/ ták wiele duſz tráćić SkarJedn 257; SkarŻyw 46, 50, 185, 346; ReszHoz 129; ArtKanc S7v; BielRozm 15; Niebeſpieczna ieſt pokuſá [...] oglądáć ſię záſię ná nędzne doſtátki tego świátá WujNT 233; ábowiem te poiedynkowe y bárzo nędzne dobra ſą/ Pan Bog záśię ieſt powſzechne/ y wſzyſtko nápełniáiące dobro WysKaz 8; PowodPr 44; GosłCast 66; KlonWor 14 marg.

W połączeniach szeregowych (3): Nie ważże ſobie więcey pochlebſthwá ſproſnego/ dla nędznego á krotkiego á omylnego pożytku ſwiátá tego. RejPos 123, 319 [323].

W przeciwstawieniach: »nędzny ... wieczny (3), szczęśliwy« (4): MurzHist M2v; RejAp 20v; nie przekłádáć ſobie tu więcey tey nędzney roſkoſzy á docżeſnego bogáctwá ſwiátá tego/ nád ony wiecżne roſkoſzy á wiecżne ſkárby kroleſthwá Páńſkiego RejPos 23; gdyby nie Syná Bożego tá miłość byłá/ ále ſyná cżłowiecżego: nie oná ſzcżęſliwa/ ále nędzna CzechRozm 58v.

W charakterystycznych połączeniach: nędzne(-y, -a) bogactwo (3), chleb (2), chwała, czas, czostka, dłużek, dobre mienie (2), dobro (2), dobrodziejstwo, dom, dostatki, działa, dziedzictwo, fortuna (3), gospodarstwo, grosz, hołd, kęs, kochanie, krolestwo (2), łudarstwo, majętność (2), mądrość (mędrostka) (2). mieszkanie, możność, myto (2), nabycie (6), najem (2), obłuda, osiadłość, panowanie (2), parteka (2), pieniądze (5), płat, pochlebstwo (2), pochłuba, poćciwość, podpomożenie (wspomożenie) (3), pogrzeb (2), pokoj, polewka, potrawa, pożytek (8), rozkosz (7), rzeczka [= mała rzecz], skarb, sława (2), sprawa (3), staranie, szczęście (poszczęścienie) (3), uffy, urząd (2), użycie, widzenie, wiek, wieś, winniczka, włodarstwo, wydartki, wzmożenie, zapłata, zawod, zebranie (2), ziarnko, zwierzchność, zysk (2).

Wyrażenia: »nędzny świat« [w tym: w V (1)] [szyk 16:4] (20): RejKup c6; Dla n[ę]dznego tego świata/ Odprzyśięgaią śię pana. MurzHistSekl ktv; RejWiz 121v; RejPos 7, 54, 67, [77]v, [105]v (15); A ſnadź ieſzcże s tákiemi láty y łákomſthwo/ y ſtáránie roſcie/ że pilnieyſzy thego nędznego ſwiáthá/ niżli wdzięcżnych á wiecżnych przyſzłych rádośći ſwoich. RejZwierc 132; ábowiém ia będąc tym nędznym świátem zábáwioná/ roſkoſzámi iego záwiedźiona/ zániechywáłám tobie ſłużyć SiebRozmyśl D4.

»nędzna ziemia« (1): O nędzna márna zyemio cżemuż nas ták łudziſz RejWiz 87.

»nędzny (jest) żywot« [w tym: w V (1)] [szyk 34:3] (37): Nędznyć śioſtro táki żywot/ Gdzie ieſt záwżdy ſtrách y kłopot. BierEz M4; RejKup ee7; RejWiz 71, 83v; RejAp 20v; GórnDworz G4v; A s tego nędznego á omylnego żywotá docżeſnego [..,] przeſtąpi do żywotá nigdy nie dokońcżonego RejPos 158v, 4v, 30, 116v, 157, 182 (29); KuczbKat 140; Ieſliże nie zá twego nędznego żywotá/ Tedy pewnie po ſmierći nie vydzieſz kłopotá. RejZwierc 244v.

Szeregi: »nędzny a doczesny« [szyk 5:1] (6): Y zda ſie nam iż tym mamy omieſzkáć ſobie tego nędznego á docżeſnego ſtáránia náſzego RejPos 275v, 146v, 184v, [292]v, 316, 351. [Ponadto w połączeniach niewspółrzędnych 4 r.].

»nędzny a (i) krotki« [szyk 3:2] (5): Breve aevum et fragile, Krótki wiek á nędzny. Mącz 27a; RejPos 164v, 221v, 331; Bo obácż iedno w iákiey ſławie [...] tego cżáſu twego nędznego á bárzo krotkiego vżywaſz RejZwierc 37v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 3 r.].

»nędzny, (a) marny« (5): RejWiz 87, 121v, 157v; áni ſie wyſtáwiay tymi nędznemi á márnemi mędroſtkámi twemi. RejPos 288v; RejZwierc 66. [Ponadto w połączeniach niewspółrzędnych 9 r.].

»nędzny a mizerny« [szyk 4:1] (5): Iuż on bog omylny ciemnośći tych ſwiátá tego zwiedzye á záſlepi ocży twoie/ á będzieć pokłádał nędzne á mizerne nábycie ſwiátá tego przed ocży twoie RejPos 223; A czoż mu pomogłá oná nędzna á mizerna mądrość iego RejPos [290], 239, [292]v, 338. [Ponadto w połączeniach niewspółrzędnych 4 r.].

W przen (15): Sąchmy tu iáko myſzy/ co w iámę wlecżemy/ Ná zyemi káżde zyarnko/ gdzyekolwiek znaydzyemy. [...] O nędzna márna iámo/ toć cie ſzpiżuiemy/ A gdy nas pochwytáią/ ná to nie pomniemy. RejWiz 157v, 104v [2 r.]; RejAp 12, 25v; ieſli nie maſz ſpráwnie á z wielką rádoſcią iść zá tym Pánem ſwoim/ opuśćiwſzy to máłe á nędzno myto ſwoie tego niepobożnego żywotá ſwego RejPos 326v, 17, 189, 325v [2 r.], 326, 351 [2 r.]; Y ći co ich tám pod źiemię złoty głod Pod głuchą pędźi/ záżywą nędznych god KlonFlis C2v; Gdyż oto y chłop głupi/ dla nędznego brzuchá/ Wpada w ćięſzką niewolą/ iáko w ſmołę muchá KlonWor 27.

W charakterystycznych połączeniach: nędzny(-a, -e) brzuch (2), gody, handel, jama, kąkol, krolestwo, myto (5), nasienie, wełna.

c. O stanach i czynnościach człowieka: niedoskonały; nieprzydatny, nieważny; bezskuteczny, bezsensowny (28): RejKup f5; GliczKsiąż C4v; RejWiz 102 [2 r.]; Miser animi, Nędznego vmysłu. Mącz 224h; O nędznaſz tho będzie wymowká náſzá RejAp 8, 26; Kto ieſt ták nędzney myſli/ ták máłego á ſtrapionego ſercá/ iżby/ cżytáiąc Alexándrowe/ Ceſarowe [...] dzieie/ zápalić ſie ku tákoweyże dzielnośći nie muſiał GórnDworz G4v; co tho ieſt zá żáłość ſtráćić Páná ſwoiego/ ſtráćić dobrodzieiá ſwoiego/ [...] bez ktorego nędzna nádzieiá twoiá/ bez ktorego nędzne mieſzkánie twoie RejPos 40, 104v [2 r.], 133, 146, 244, 248, 300v, 330v; RejZwierc 14, 18v, 161; Nędzne ich piſmá rozumienie y Egipſka ſlepotá. SkarJedn 95; SkarŻyw A3v; O nędzna twoiá mocy/ nikcżemny Szátánie: nie tylko kośćiołá ták wielkiego [...] Zwalcżyć nie możeſz: ále y cżęſto gęſto iedney pánienecżkiey przekonáćieś nie mogł. ReszPrz 6; niechay nie truchleie nádźieiá/ nie w nędznych y drobnych vcżynkách moich/ ále w niewinney męce twoiey [...] polegáiąca LatHar 643; Y Niemiłowáć ćięſzko/ y miłowáć Nędzna poćiechá SzarzRyt A2v.

W charakterystycznych połączeniach: nędzne(-y, -a) czucie, ćwiczenie, mieszkanie, moc, myśl, nadzieja (3), nauka, oczekawanie, pamięć, pociecha (2), prawo, przestrach, rozum (2), rozumienie [czego], sąd, stopień, straż, uczynek, umysł, wymowka, wyznawanie, zapłacenie.

Wyrażenie: »nędzna mizeryja« (1): O nędzna mizeryo/ o pycho nadęta/ O bezecna ſwawola/ á zła myſl przeklęta. A ktożby to mogł zlicżyć/ co [= ilu] nas pogromiłá/ A z roſkofzy ná ſrogość wiecżną wypędziłá. RejWiz 169.
W przen (1): O nędzne ſzby to było páſterſtwo twoie/ o żáłoſneſzby to było dokonánie twoie RejPos 123v.
5. Zły w ujęciu moralnym, grzeszny, godny napiętnowania; miser HistAl, PolAnt, Modrz; malevolens, malevolus Mącz (674): GDy ſie iuż s pana Iezuſa nędzni żydowie w domu Annáſſowym do wolé naijgrali/ Annáſs [...] poſlál go ku Kaijfáſſowi. OpecŻyw 111v, 102v, 159; RejKup x6; Wnet ſie to okazáło ná nędznym Kaimie/ Ktorego y dziś zła myſl á ſwawola ſłynie. RejWiz 37, 132v, 135v, 172v; RejZwierz 103v, 109v; Coż tu rzeką oni nędzni bałwochwálcy/ co zwodzili ludzi RejAp 9; O nędzni mocarze á przaſládownicy Páná thego/ co ſie kryiecie w tych omylnych ſkáłách á w opokach mizernego ſwiátá tego RejAp 64; Dla cżegoż ſie to sſtáło álbo sſtánie ták mizerne ſpuſtoſzenie tego miáſtá nędznego? (marg) Przycżyná zginienia Bábilonu. (‒) Oto wnet ſłyſzyſz przycżynę/ iż było w wielkich roſkoſzach/ s których roſkoſzy rozbuiáli ſie byli ták bárzo kupcy miáſtá tego nędznego/ że iuż nic o Bogu áni o powinnoſciach ſwych nie wiedzieli. RejAp 148; A cżegożty záſię cżekaſz s tym przyſciem Páńſkim vbogi nędzny wywrotniku á niewierniku ſłowom Páńſkim RejAp 198, CC4, 20, 25, 31, 33 (25); HistRzym 43; O ſmętnaſz to byłá pioſnká onemu nędznemu mocarzowi á kſiążęciu ſwiátá tego cżártowi ſproſnemu RejPos 19v; Y podał iábłko oney nędzney Ewie/ ktorey ſie chciáło być boginią/ á wieſzcżą. RejPos 101; A tu ſie dopirko rozmyſl á obácż mizerny á vpádły cżłowiecże á nędzny łotrze nádewſzytkimi łotry RejPos [105]; A tu ſie wnet w tym ſpráwiſz onym nędznym Achábem krolem/ ktory był [...] dawſzy ſie zwieść żenie ſwey/ dopuśćił zábić cżłowieká niewinnego. RejPos 188; Iáko Pan powiedáć racży o oney nędzney Sodomie/ iż to były wſzytki złośći iey/ pychá/ obfitość/ á marne prożnowánie RejPos 194; O wſzechmogący Pánie iákoż tho ieſt płatne to wierne ſerce v ciebie thego nędznego ſtworzenia twoiego/ á tego cżłowieká w grzechach zboláłego RejPos 234v; muśiſz záwołáć z onym nędznym Ceſárzem Iulianuſem/ ktory ſie był tákież ſprzećiwił Pánu ſwoiemu RejPos 266v, 10v, 26v, 27 [2 r.], 33, [36] [2 r.] (97); BielSat B4v; RejZwierc 10v, 33, 42v [2 r.], 43, 46v (16); iáko możeſz nędzny oycże do ták wielkiey á nieſłycháney przećiw prawu y przyrodzeniu ſproſnośći/ przywodzić myśl ſwoię SkarŻyw 487; iż [Adam] nád wolą Páná ſtworzyćielá ſwego/ nędzny owoc z drzewá iadł zákazánego. ArtKanc B19; BielRozm 15; Iák chytry/ nędzny/ zdawná iádowity Smok/ w sidłách ſwoich nieprzyiaćiel ſkryty. GrabowSet N2; Do teyże [trzeciej części męki Pańskiej] należy policżek dány v Annaſzá od ſłużki nędznego/ Pánu niewinnemu LatHar 316.

Określa rzeczownik pełniący funkcję przydawki orzekającej lub zbliżoną funkcję z elipsą zaimka anaforycznego [w tym rzeczownik w funkcji przydawki: określa podmiot (20), określa dopełnienie (16); z elipsą zaimka: określa dopełnienie (2); w V (13)] (38): pomyſl ſobye co dziś ieſt Herod on nędzny krol/ á co ieſt ten thák zacny miłoſnik Páńſki. RejPos 321, 81, 104v, 120v [2 r.], 176v, 184 (13).

~ W wypowiedziach osoby mówiącej o samej sobie (w sg a. pl) (25): OpecŻyw 101; RejPs 188v; RejKup dd2v; ácż znaſz moy wyelki grzech cżłowyeká nędznego LubPs E3v; RejWiz 121v; RejAp 10v, 68v; O my nędzni á ſzaleni ludzye ktorzychmy ty ludzi mieli zá pośmiech ſobie RejPos 322, 74 [2 r.], 141v, 169v, 192v, 202v (10); Nie ráczże ſię gniewem obruſzáć y przećiwko mnie nędznemu á grzeſznemu twoiemu ſtworzeniu LatHar 218, 48, 99, 148, 296, 471, 582; SiebRozmyśl C. ~

W połączeniu z rzeczownikiem nieosobowym określa posiadacza lub nosiciela [w tym: o sobie (2)] (13): ſproſny cżárt zátkał ty vſzy ich á thy nędzne ięzyki ich RejPos 205; iż też iuż Pan widział w nim [Judaszu] ono nędzne á záwiedzyone ſerce iego RejPos [290]v, 196v, 202, 205, 327. Cf »nędzna dusza«.

W połączeniach szeregowych (11): KrowObr 138; Przeto PAN Kryſtus/ Królem wiernych ſwych [...] ieſt miánowány: á Dyabeł ludźi niewiernych/ mizernych itéż nędznych/ od tegóż Syná Bożego/ Kśiążęćiem wezwány ieſt. OrzQuin P3; A ták ty nędzny á mizerny á grzeſzny cżłowiecże/ ieſliże chceſz vydź tákiey pomſty á tákowey ſrogośći v Páná ſwego/ [...] vniżay ſie co nawięcey przed ſwiętym Máyeſtatem iego RejPos 184v, 65v, 106v, 176v, 248, 327v (9).

W przeciwstawieniu: »nędzny ... dobry« (1): Est malevolorum, ut male volentes sint atque invideant bonis, To yeſt nędznych a mizernych ludźi przirodzenie iż zawiśni ſą y máyą w wielkiey w nienawiśći dobre. Mącz 428c.

W charakterystycznych połączeniach: nędzny(-a, -e) Achab (krol) (3), Adam (6), Amon, Babilon, bałwochwalca, bestyja, bogacz (14), brat (2), cesarz, chłop (2), czart, dziatki, (J)Ewa (7), farao (2), faryzeusz, Heli biskup (kapłan) (2), Herod (3), jerozolimczyk (mieszczanin jerozolimski) (2), Jezabel (2), Kaim (4), kościoł efeziński, krol (21), licemiernik (7), lichotarz, łakomiec, łotr, Magdalena (2), mędrek (4), miasto (14), miłośnik tego świata, mistrz, mnich, mocarz (3), Nabuchodonozor, niedowiarek (3), niewdzięcznik, niewiasta (2), niewiernik (6), omylnik, owoc z drzewa zakazanego, pasterz, pochlebca, poseł, potomek, prawca, przodek (3), Saul, sługa (służka) (4), smok, Sodoma (2), sprzeciwnik, starzec, stworzenie (6), syn(aczek) (2), uczeń, włodarz, wymyślacz (2), wywrotnik, złodziej, Żyd (4); nędzny(-e) język (2), serce, sumnienie (3).

Wyrażenia: »nędzne ciało« [szyk 3:1] (4): A yż wam też nedzne Cżiało Wielie złego ſprawowało Zaty roſkoſy czo miało Będże też wiecznie cżerpiało RejKup ee4v, cc7 [2 r.]; Drugie dwá pieniądzá tráćiemy ná żonę náſzę/ ktore ieſt ćiáło náſze nanędznieyſze/ ktore ſie záwżdy przećiwi duſzy HistRzym 51v.

»nędzny(-i) (jest) czł(owi)ek (a. człowieczek), ludzie (a. ludkowie)« [w tym: w V (29)] [szyk 123:10] (122:11): O nánędznieyſſy a ſſálony cżlowiecże grzéſſny/ ij tzo odpowiéſs panu bogu/ wſſytki twoie rzecży ij wyſtępy wiedzącému. OpecŻyw 191, 101; RejPs 73v; Kiedy wiernie duffacz będę Właſke panſka a wkrew jego Ktora mie Cżłeka nędznego Odwſſech grzechow oċziſczyła RejKup dd2v, G, Dd, dd6, dd7v, ee3v; LubPs E3v, K3 [2 r.], L marg; KrowObr 141, 189; RejWiz 50; Nędznić to ludźie kthorzy ćię trapili [Nocentes peribunt qui te vexaverunt Vulg] BibRadz Bar 4/30[31]; GrzegRóżn Ov; Mącz 428c; OrzQuin P3; RejAp 1, 1v [4 r.], 2, 19v, 27v (12); HistRzym 69v, 121v [2 r.]; A ták iuż on cżárt/ [...] widząc w tey krewkośći cżłowieká nędznego/ widząc iż ciáło iego záwżdy przykłonne ku grzechowi ieſt/ [...] pilnie ſie ſthára o vpadek iego RejPos 49v; Tákżeć też porucżono ieſt kápłanom nowego zakonu káráć/ przeſtrzegáć/ á vpomináć nędzne ludzi/ áby ſie ſtrzegli tego márnego trędu á grzechu ſproſnego RejPos 214v; A tu dáley ſie przypátruy ieſzcże lepiey záſlepieniu nędznego cżłowieká/ w ktorym ſie iuż márny grzech roſkorzeni RejPos 322v, 5v, 7v,10, 19v, 29v (85); Ná tákowyć tu z dawná ſwiát zły á przeklęty/ Nárzekał tymi ſłowy Ambroży mąż ſwięty/ Mowiąc o iákaż to ieſt w nędznych ludzyoch wádá/ A w zacnośći ich ſzpetna mogę rzec przyſádá/ Gdyż pieniądzom dáleko więtſzą cżeść dziáłáią HistLan E3v; SkarŻyw 262, 453; KochMRot Bv; NiemObr 68; ArtKanc C6; Phil K3; Iuż tedy teraz/ nędzny cżłowiecżku/ wpuść ſię w głębokość ſmutku niezmiernego/ ktoryś ſię dobrowolnie ſpuśćił w przepáść grzechu ſtráſzliwego. LatHar 151, 99, 148, 582, 671; WysKaz 5.

»nędzna dusza« [w tym: w V (2)] [szyk 6:1] (7): RejWiz 79v, 157; RejPos 192v, 223v, 321v, Ooo4v; O Duſzo moiá/ duſzo mizerna/ duſzo nędzna/ nędznego cżłowiecżká/ otrząśni ſię z leniſtwá twoiego: vważ złość twoię LatHar 148.

»nędzny(-a) grzesznik, grzesznica« (5:1): iedno muśiſz s tymi nędznemi grzeſzniki á s tymi iáwnogrzeſzniki ćilnąć ſie zá thym Pánem ſwoim RejPos 167v; ArtKanc A11v; Modlćie ſię zámną nędznym grzeſznikiem. LatHar 48, 296, 471; Oto ia téż vpadam nędzna grzéſznicá/ ná oblicze ſwoie SiebRozmyśl C.

»nędzny(-e) narod (ludzki), plemię narodu ludzkiego, pokolenie ludu« [w tym: w V (2)] [szyk 12:2] (12:1:1): O nędzny narodzie ludzki toć v ciebie lekkie poważenie woley á roſkazánia Páńſkiego RejAp 11, 15v; Ale iż narod nędzny ludzki/ gdy był odpadł prze grzech á prze niepoſłuſzeńſtwo przodká ſwego/ á wypadł s tey możnośći á s tey opieki tego wielmożnego á nieſkońcżonego Boſtwá/ iuż był przyſzedł w poſłuſzeńſtwo á w opeikę [!] páná inego/ á páná złego á okrutnego/ to ieſt/ cżártá ſproſnego. RejPos [344], 75v, 102, 102v, 157, 195v [2 r.] (10); RejZwierc 76, 204v.

»nędzny nędznik« [w tym: w V (16)] [szyk 12:5] (17): O nędzny nędzniku ktoriżeś kolwiek ieſt/ iż do twoich vſzu iáwnie á iáſnie przychodzi to żáłoſne kołátánie Páná twego/ á thy áni głoſu iego ſłyſzeć/ áni tey nędzney forti ſwoiey iemu otworzyć chceſz. RejAp 45v, 9, 14, 92v; O nędzny nędzniku ktorykolwiek nie ſłuchaſz iżći ſie ozywa Pan thwoy/ owom ia ieſt Iezus thwoy/ zbáwiciel twoy/ cżemu mie nie ſłuchaſz/ cżcmu mie przeſláduieſz? RejPos 285, 141v, 168, 175, 183v, 248 (12); RejZwierc 67.

»nędzny nikczemnik« (1): O nędzny nikcżemniku y iákież ieſt ſercze twoie/ ieſli będzieſz zániedbawał ábo zániechawał tákiego dobrodzieyſtwá Páná ſwoiego RejPos 167v.

»nędzny obłudnik« (1): O nędzni á omylni obłudnicy ſwiáta tego RejPos 345v.

»nędzny świat« [w tym: w V (9)] [szyk 45:14] (59): O nędzni ſwieczie omylny Thoć bląd wtobie barzo ſylny. RejKup G; RejWiz 33v, 167v; Tákać dziś ſpráwiedliwość ná tym nędznym ſwiecie/ Ze gdzie może hárdy pan/ tu ćichego gniecie. RejFig Ee3v; RejAp 5, 11v, 12, 27v, 43 (13); O nędzny ſwiecie toć v ciebie wſzędy á wſzędy opák potráwy ſtáwiáią/ łotroſtwo/ wſzetecżeńſtwo/ pochlebſtwo zá ſtoły á ná máieſtaciech ſiedzi RejPos 322v, 7v, 12, 21v, 54v, 65 (41); RejZwierc 141v.

»nędzna ziemia« [w tym: w V (1)] (4): RejWiz 152; Słuchayże co záſię mowi thenże Ian s. ku nędzney zyemi y ku náſládownikom iey: A tobie będzye biedá nędzna zyemio/ iż sſtąpił diabeł do ciebie RejPos 332v, 332v.

»nędzny(-a) złośnik, złośnica« [zawsze w V] [szyk 2:1] (2:1): O nędzna złoſnico widziſz á ſłyſzyſz czo tobye właſniſz kochánkowie twoi vcżynić máyą. RejAp 146v, 98; Niewiem ſnać o złośniku nędzny/ Co wżdy ná ćię mam wywrzéć? GosłCast 67.

Szeregi: »nędzny a grzechem zarażony (a. zaślepiony)« (2): RejAp 2; vcż ſie/ iż bez opátrzności Páná twego [...] ty ták ſproſnego grzechu tego/ nigdy prażeń być áni ſie vmiárowáć możeſz/ gdyż to ieſt ſłodki wrzod/ á przytodzona to niemoc káżdego nędznego á grzechem zarażonego cżłowieka. RejPos 228v.

»nędzny, (a, i) grzeszny« [szyk 7:2] (9): OpecŻyw 101; ácżechmy wſzytko grzeſzni á nędzni ſprzećiwnicy iego RejPos 147v, 147, 176; y owſzem ieſtem nędzny/ y ze wſzech nagrzeſznieyſzy SkarŻyw 593, 453; LatHar 99, 218, 582. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.; w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

»nędzny a marny« (2): RejPos 124v, 193. Cf W przen.

»nędzny, (a, i) mizerny« [szyk 10:3] (13): KrowObr 141, 189; Mącz 428c; O nędzny á mizerny cżłowiecże/ coż ty rzecżeſz/ ktory tu nie znáiąc żadnego ſtráchu áni żadney przygody/ ná káżdy dzyeń przyj z ſie thego Páná ſwoiego RejPos 104v, 164v, 166, 184, 20 lv, 212v (9); LatHar 148. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 1 r,].

»nędzny a obłędliwy (a. obłędny)« (2): ſnadź było lepiey nigdy nie znáć tego ſwiátá tak nędznego á obłędnego/ y tego mizernego bogáctwa iego/ niżlibyś miał przyść w tákie ſrogośći á ná ták ſrogie dekretá Páná ſwego. RejPos 163, 120v.

»nędzny a obłudny« (1): á iżbychmy ſie temu nędznemu á obłudnemu ſwiátu nigdy nie dáli odłudzáć RejZwierc 141v.

»nędzny a szkarady« (1): Nędzny á ſzkárády chłopie/ coſz to mowiſz á łżeſz? HistRzym 42.

»nędzny, (a) upadły« [szyk 39:1] (40): proſimy pokornie ſwiętego miłoſierdzia thwoiego aby nas nędzne a vpadłe ſtworzenie ſwoie przywieſc raczył na drogi takiey prawoſci RejPs 188v; LubPs K3; RejAp 19v; tymeś ſłowem poráźiłá onę omylną wiárę oney nędzney á vpádłey Iewy RejPos 273; A thu ſie iuż możeſz obacżyć káżdy nędzny á vpádły cżłowiecże/ co tho ieſt poznáć tego Páná RejPos 293, 54v, 87v [2 r.], 89, 100, [105]v (36); Thák żeby teraz Pan práwie mogł záwołáć ná Polſkę náſzę/ iáko wołał ná onę nędzną á vpádłą Sodomę RejZwierc 260. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 2 r.].

»nędzny a występny« (1): á rácż być miłośćiwym Bogiem y Oycem mnie nędznemu á wyſtępnemu ſynacżkowi ſwoiemu. RejPos 202v.

»nędzny i złośliwy (a. zły)« (2): Iezu ktorys od nędznego y złoſliwego biſkupiego ſlugi policzek cierpliwie podiął. TarDuch C2; RejPos 314v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.; w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

W przen (129): Nie będzieć ſie mógł wymáwiáć Kiedy mu Pan będzie łáiáć: O Ezopie nędzny kárwie/ To odnieśieſz ná ſwym gárbie. BierEz A2; RejZwierz 41 v; A ták ſłuchay nędzny Báláámito/ á wyſtęṕ s poſrzodku złych zwycżáiow ſwoich RejAp 28v, 27, 27v, 35v, 36v, 39 (10); iż on ná cię tákież záwoła przez Duchá s. [...]/ chodziſz nędzny á niedowierny Tomaſzu/ á iuż ogląday iáwnie rány moię RejPos 121; Gdyś niechciał być wierną ſolą Páná ſwego/ bądźże oną nędzną á márną ſolą/ ktora ma być we błoto wtłocżona RejPos 124v; Thák iáko ſam Pan ná tháką márną á ſproſną gáłąś dekret vcżynić racżył/ iż ma być precż odciętá y w ogyeń wrzuconá / kthora nie przynośi á nie okázuie pięknych owocow s ſiebie. A toć ſą ty kwiatki á ty wdzyęcżne owoce s ſzcżepu tego nędznego RejPos 172; O nędzna świnio/ o márna iáſzcżorko/ izaſzby tobie nie lepiey ſłucháć á odnośić ná ſobie ty ſwięte ſłowá á obietnice Páná ſwoiego RejPos 175v; O nędzni rybitwi/ bluźnirze/ á mátácże/ á zwodnicy ſłowá Bożego RejPos 176v; O nędzny Ierozolimcżyku/ aáwłaſnieyćiby ſnadź rzecz Sodomcżyku/ przecż cie ty ſłowá Páńſkie nie ruſzą? RejPos 196; Pátrzayże co tu ſobye s tego zá pociechę vmnożyć maſz nędzny celniku á nędzny iáwnogrzeſzniku ſwiátá tego RejPos 325, 7v, 54v, 123 [3 r.], 123v [2 r.], 124v (62); RejZwierc 186, 244v.

Określa rzeczownik pełniący funkcję przydawki orzekającej [w tym rzeczownik w funkcji przydawki: określa podmiot (15), określa dopełnienie (1); w V (10)] (16): A coż ty chceſz vcżynić nędzny Apoſtole/ [...] ktory leżyſz á kochaſz ſie w obfitoſciach ſwoich. RejPos 104v, 120v, 176v, 184, 192v, 202 (9).

~ W wypowiedziach osoby mówiącej o samej sobie (w sg a. pl) (7): A my tu nędzne iaſkołki chcemy wylátywáć z rozumy ſwemi/ [...] á domyſláć ſie więcey niżli nam należy RejAp 68v, 10v; O nędzny ſwiecie nacżże ty to nas przywodziſz/ ty nędzne ſzáfárze tego thák dobrego Páná náſzego/ iż ták chodzimy iáko z záſlepionemi ocżymá kwoli tobie RejPos 192v; Tákże theż y my vcżyńmy nędzni Zácheuſzowie/ kthorzy vſtáwicżnie iáko iáwnogrzeſznicy leżemy ná tym nędznym mycie RejPos 351, 74 [2 r.], Ooo2v. ~

W połączeniu z przenośnym odpowiednikiem rzeczownika nieosobowego określa posiadacza (5): A thu iuż będzie otworzona iemu tá nędzna fortá twoiá ná to ſwięte kołátanie iego RejAp 46, 45v; náwroć ſie záſię do nędznego Ieruzalem twego/ to ieſt/ do obłędliwego ſercá ſwoiego RejPos 40, 109, 196.

W charakterystycznych połączeniach: nędzny(-a, -e) anjoł boży, apostoł (2), Babilon (2), bałwan, bąk, bogacz, celnik, Dawid, forta (2), Galilea, idumejczyk, jaskołka, jawnogrzesznik (5), jerozolimczyk (4), Jeruzalem (5), Jop, Judasz (2), karw;, kąkol, klucznik, krolestwo, książę kapłańskie, Mateusz (2), matka, najemnik (2), owieczka (owca) (7), pasterz (9), pijanica [czego], podnożek, poganin (2), prorok, rybitw, rzymianin, Saul, sirotka, smok, Sodoma, sol (2), Symon (2), szafarz (9), szczep, szynkarz, świnia, Tomasz (2), włodarz (4), Zacheusz (2).

a) Z wyrazem użytym metonimicznie (32): odnoẃ duchá prawego w mej nędznej wnętrznośći LubPs N4, L4, N5v, T6v, aa6v; áni ſie obacżyſz gdy márnie vpádnie thá nędzna głowá twoiá. RejAp 36; Nie wznośże ná pychę á ná nádętość márną ſwiátá tego tey nędzney páſzcżeki ſwoiey RejPos 184v; przedſię tego rzec nie możeſz/ áby było bez grzechu nędzne ſumnienie twoie. RejPos 201v, 10, 65, 89, 171v, 172v (15); RejZwierc 191v.

W połączeniu szeregowym (1): áby ty nędzne á kámieniſte/ á tym ćirniem zároſłe ſercá náſze fſbie ku cżći wychędożyć racżył/ á náſiać w nie tey ſzcżyrey prawdy ſłow á wierney náuki twoiey RejPos 65v.

W charakterystycznych połączeniach: nędzna(-y, -e) głowa, paszczeka, przyrodzenie (3), serce (9), skrytości, sumnienie (5), umysł, uszy, wnętrzności, zmysły.

Wyrażenia: »nędzne człowieczeństwo« (4): O wſzechmogący náſz miły Pánie/ podayże z łáſki ſwey ſwięthey podpárcie ſercá y myſli temu nędznemu cżłowiecżeńſtwu náſzemu RejPos 241 v, 115v, 194v, 326v.

»nędzna dusza« (4): RejPos 147v, 158, 317; Nie odkłáday lutośći/ Od nędzney Duſze/ grzechy obćiążoney GrabowSet S4v.

Szereg: »nędzny a upadły« (1): iż nie zbuduieſz dobrey woley [...] w nędznym á vpádłym vmyſle moim. RejPos 119v.
Przen (1): Bo iuż nie máſz nędznieyſzego páná ná ſwiecie iáko fraſunk á kłopothy/ coby gorzey ſługam ſwym płáćił. RejZwierc 153v.
α. W funkcji rzeczownika (21): O nędzny dla cżego ſie y thám y ſam tułaſz thák wielkie złoſći popełniáiąc HistAl I; LubPs S marg.

W funkcji przydawki orzekającej lub (w zbliżonej funkcji) z elipsą zaimka anaforycznego [w tym w funkcji przydawki: określa podmiot (4), określa dopełnienie (12); z elipsą zaimka: określa podmiot (2); w V (2)] (18): A ſnadz wy nędzni ſſaleni ktorzyſćie ſnadz niemym zwierzętom podobni wſrogoſćiach ſwoich/ ſnádnie byſćie to mogli obaczyć RejPs 139v; Tákże y dziśieyſzy Heretykowie/ wiáry iedney Kátolickiey odſtąpiwſzy/ iedney ſobie nigdy vcżynić nie mogą: ále máią nędzny [lege: nędzni] wiár wiele/ y zátymże Bogow wiele. SkarJedn 20; Duſzo vporna/ ślepegoś to wodzá/ Przewodnikiem obráłá/ Nędzna GrabowSet L.

~ W wypowiedziach osoby mówiącej o samej sobie (w sg a. pl) (15): OpecŻyw 113; TarDuch D4v; Raċ ſzmienicz ſwoy gnieph burzący Ktorym ya nądziy [lege: nędzny] zaſlużył Zem them kſthałtem naſwié[c]ie zył RejKup p6; MurzHist H2; Biádá mnie nędznemu/ żem namilſze rodzice ſwe zábił. HistRzym 116, [89]v; RejPos 214, 252v; Prośiemy was/ [...] błogosłáwieni męczennicy/ [...] ábyśćie ſię zá námi nędznymi y grzeſznymi do Páná wſtáwili SkarŻyw 120, 184, [237], 304; O Báráńku náſz iedyny/ który głádźiſz náſze winy/ prośim ćię nędzni grzeſzni/ śmiłuyże ſię nád námi. ArtKanc 15; LatHar 150, 228. ~

W połączeniu szeregowym (1): obiecuiąc to pewnie/ iż káżdy nędzny/ vpádły/ á grzeſzny/ ma przycżyńcę v Bogá Oycá ſwego RejPos 176.

W charakterystycznych połączeniach: nędzny uzna się; ach nędznemu (2), biada (2), niestety; przyczynić się za nędznym, wstawić się [do kogo].

Szereg: »nędzny, (a, i) grzeszny« (7): A on grzechy náſze nośił ná ciele ſwym/ gdyż dla nas nędznych á grzeſznych vmárł. HistRzym [89]v; RejPos 214; SkarŻyw 120, 184; ArtKanc 15; LatHar 150, 228.
a. O stanach, cechach i czynnościach ludzkich: będący grzechem, wynikający ze złych pobudek; pełen grzechów, spędzony w grzechach, prowadzący do grzechu (89): RejKup p6; O wſzechmogący Boże/ iákie okrucieńſtwo/ Ledá prze nędzny vpor/ wdáć ſie w to ſzaleńſtwo. RejWiz 172; BibRadz 2.Mach 15/5; RejAp 2, 25v; iednegoś [nędznika] złupił/ cżyniąc doſyć oney nędzney pyſze ſwey / á drugi drży cżekáiącz ábyś mu dał odrobin s ſtołu ſwego RejPos 82v; iż mu [nędzniczkowi] záwżdy chceſz być Bogiem miłośćiwym/ á odpuśćić mu nędzne przewinienie iego. RejPos 247v; márnaſzby to byłá nádzyeiá twoiá/ gdyż niewieſz iáko w ocemgnieniu Pan może cie roſkázáć poſtháwić przed ſobą/ ták iáko tu ſłyſzyſz/ á ták niegotowego/ żebyś y vſt nie vmiał rozyewić ná nędzną wymowkę ſwoię. RejPos 248v; Iż náuká twoiá á ſłowá twoie moy miły Pánie/ ſą iáko pochodnia/ ktore oświecáią nogi moie/ y káżde nędzne poſtąpienie moie. RejPos 337v, 31, 34v, 51, 119, 138v (13); Aleć nie máſz ná ſwiecie iuż nędznieyſzey rzecży/ Iedno kto chwałę właſną więcey ma ná piecży. HistLan F5v; RejZwierc 69v, 188v, 225, 246v, 252; ModrzBaz 43, 65, 67v; LatHar 150; WysKaz 36; A nędzna butá żydowſká/ iuż w ten cżás byłá pod iárzmem Ceſárzá pogáńſkiego. PowodPr 61.

W połączeniu szeregowym (1): á ná thoż ſie tho ma vdáć nędzne/ niepomierne/ á niepobożne łákomſtwo twoie? RejZwierc 69v.

W charakterystycznych połączeniach: nędzna(-y, -e) buta, łakomstwo (2), myśl (3), niedbałość, odmienienie, omyłka (2), potępienie, prywata (2), przestępek, przewinienie, przywara, pycha (2), rada, rzecz (3), sprawa (5), strach, swowoleństwo, upor (2), wiara, wymowka, zwyczaj.

Wyrażenia: »nędzny grzech« (5): Onożći iuż idzie báránek ten Boży który ma zgłádzić nędzne grzechy naſze. RejAp 12v; RejPos 245, 258, 309v [2 r.].

»nędzna krewkość« (7): LubPs X2 mury, aa6, bb4v, bb5; RejPos 133v, Ooo4v; Znáiąc tedy do ſiebie ty nędzne krewkośći/ Ktoremim náruſzyłá oyeowſkiey miłośći/ Proſzę teraz oyeże moy przebácżże wizytkiego HistLan D2.

»nędzna obłędliwość (a. obłudność)« [w tym: w V (1)] (3): O nędzna obłudnośći/ o nádzyeio łżywa/ Iákaſz tu ieſt twa ſpráwá omylna fáłſzywa. RejWiz 83; á iáko ſlepi ieden zá drugim lezyemy pádáiąc w thy doły nędznych obłędliwośći náſzych RejPos 173, 196.

»nędzny (jest) żywot« (3): O nędznyſz to ieſt żywot cżłeká tákowego/ Ktory powinowáctwá zápomni ſwoiego. RejWiz 30v; RejAp 98; á przecż ták nie vmiárkuieſz tego nędznego żywotá twego RejPos 248v.

Szeregi: »nędzny a marny« [szyk 2:1] (3): A ſłuchay iáko drogo zá ceniono ty nędzne á márne przeſtępki náſze RejPos 248, 196, 309v.

»nędzny a mizerny« (3): on lew rycżący [tj. szatan] do ktorego przyſtał prze nędzną á mizerną omyłkę ſwoię RejPos 330v, 195v, 196.

»srogi a nędzny« (1): Słuchayże iáko nas tu ten wſzechmogący Pan á ociec s tey ſrogiey á nędzney niedbáłośći przeſtrzegáć á vpomináć racży RejPos 345.

»nędzny a swowolny« (1): á k woli nędznemu á ſwowolnemu żywotowi twemu bárzo krotkiemu á obłudnemu/ woliſz vſłyſzeć ty ſrogie á ſtráſzliwe głoſy nád ſobą cżaſu onego oſądzenia twego. RejAp 98.

W przen (37): ſłyſząc dáleko rożne ty dwie drodze/ tych ktorzy odpocżywáią w Pánu/ á tych co ſie dáli thym nędznym winem omylnego ſwiátá tego vwieść. RejAp 124, 123; iż ſwiát rozlicżnych á dziwnych przypraw miał ſobie ſzukáć á nábywáć ná ten nędzny á bárzo ſzkodliwy wrzód ſwoy. RejPos 327, 172v, 211v, 237, 327 [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: nędzne(-y) choroby, rany, wino (2), wrzod (2), wycieranie oczu, zarażenie.

Wyrażenie: »nędzny upad(ek)« [szyk 28:1] (29): RejAp 1v; á tu dopirko Pan dopuśćił tey mocy poſłom onym ſwoim/ dawſzy im Duchá ſwego ſwiętego/ Aby poznawſzy thákie ſerce táką ſpráwę cżłowieká nędznego/ rozwięzowáli on nędzny vpadek iego RejPos 119, 75 [2 r.], 88, 107, 117, 118v (27); GrabowSet D3v.
6. Dotkliwy, bolesny, straszny, okrutny dla kogoś; miser Mącz, Modrz (23): O nędzneſz tho á prawie wilcże práwo twoie/ ktorym ták ſą ſrodze vćiſnieni ludzie niewinni w nędzney ſpráwiedliwośći twoiey. RejZwierc 189v, 189, 225, 228; iáko też y Páſterz nieieſt godźien tego przezwiſká/ gdy owce rozgania/ z nalepſzey paſze zgania/ á owcżarnie nędznemi ſzkodámi ábo vpádkámi nápełnia. ModrzBaz 21v.

W charakterystycznych połączeniach: nędzny(-a, -e) dekret, liczba, prawo, rzecz, sprawiedliwość (4), szkoda.

Wyrażenia: »nędzny świat« (5): Narzekaią na nedzni ſwiat Iż ieſt ſroſſy ſnać nizły [!] kat. RejKup c8; RejPos [137]v, 163, 336 [2 r.].

»nędzne ubostwo« (1): Tamo pyſſni wſſelką ſromotą będą napelnienij / a łakomi nánędznieyſſym vboſtwem będą ſciſnienij OpecŻyw 191v.

Szeregi: »nędzny a (i) srogi« (2): [Pan płacze] nád złym á nád ſwowolnym miáſtem/ kthore iuż było z dawná przeźrzáne ná ſrogi vpadek ſwoy/ á ná nędzne y ſrogie ony dekretá iego. RejPos 195v, 317.

»zły a nędzny« (1): Miserrimum istud verbum et pessimum est habuisse et nihil habere, Przed tym mieć á yuſz nić nie mieć zła á nędzna to rzecz yeſt. Mącz 151a.

W przen (8): Iuż to wrzod niezgoiony/ iuż ná wieki boli/ Gdy iuż tám kto oſiędzye ná tey nędzney roli [= w piekle]. RejWiz 170v; Dzyerży cie w nędznym więzyeniu ten nikcżemny ſwiát RejPos 10; miececie ony nędzne ſieći ſwoie ná ty niewinne rybki Páná ſwoiego RejPos 176v, 101v, 118v [2 r.], 339v; RejZwierc 244v.

W charakterystycznych połączeniach: nędzna(-e) ciemność, rola [= piekło], sieć (2), więzienie (4).

7. O śmierci; zwykle dotyczy śmierci w ogóle, świadczącej o marności spraw doczesnych; też o śmierci nie w normalnych, godziwych warunkach (19): oto biegamy zá ſwiátem á zá niewolniki iego/ ktorzy toż máią co y my iedno do nędzney godziny ſwey RejPos 316v; gdy przydzye cżás nędznego záwołánia náſzego RejPos 343, 177.
Wyrażenia: »nędzne (bywa, jest) dokończenie (a. dokonanie (żywota))« [szyk 5:3] (8): Zdáło ſię ſzalonym iż vmieráli/ á dokończenie ich mniemali być nędzne [et aestimata est afflictio exitus illorum] BibRadz Sap 3/2, Iob 20 arg; yákie było nędzne dokonánie żywotá iego/ ták iż robacy pádali z márnego ciáłá iego. RejPos 27; krotki á mizerny żywot/ á nędzne dokońcżenie RejPos 138v, 127, 138v; RejZwierc 131v; BudBib Sap 3/2.

»nędzna śmierć« [szyk 4:1] (5): RejWiz 144; Po ſmierći nędzney Krolá Ludwiká/ Ferdynánd Kſiążę Rákuſkie/ mienił ſie mieć bliſkoć ná kroleſtwo Węgierſkie BielKron 204v; RejPos 109v, 305v; ArtKanc M12v.

W przen (3): Mieſzkay z námi miły Pánie/ bo ſie iuż náſz on nędzny wiecżor nie dáleko do nas przybliża. RejPos 110v.
Wyrażenie: »nędzny upadek« (2): iż iuż poznaſz [...] then prętki/ nędzny/ á pewny vpadek ſwoy RejPos [310]; Azáż nie widziſz álbo nie ſłyſzyſz iż przed progiem twoim iuż iáko odzwirny ſtoi vſtáwicżnie nędzny á prętki vpadek twoy? RejZwierc 69v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (4): Atratus, pullatus, Mizerny/ Nędzny. Mącz 18d; Turpis et miser, Szpátny y nędzny. Mącz 470b, 353c; Zydzi mowią Micháh/ tłumácży ſię/ kto tu? Albo/ nędzny/ álbo bijący. BudBib I I55b marg,
*** Dubium (1): Aby naſ wniegotownoſczi naſſy, nyeprzyacziel niezaſtal A nad nedzne naſſe nieſtlumiel. ConPiotr 30.
[Kwalifikacja niektórych użyć niepewna z powodu wieloznaczności kontekstów. Wyraz występuje 1949 r. (71 %) w tekstach Reja, z tego 1399 r. (51 %) w „Postylli”].

Synonimy: 1. biedny, chudy, mizerny, niefortunny, nieszczęsny, nieszczęśliwy, ubogi, uciśniony, udręczony, upadły, znędzony, żałosny; 2. biedny, chudy, mizerny, niedostateczny, nieopatrzny, potrzebny, potrzebujący, ubogi; b. lichy, marny, nikczemny; 3. błahy, chudy, lichy, mały; 4. biedny, błahy, lichotny, lichy, marny, mizerny, nikczemny; 5. grzeszny, krewki, marny, mizerny, sprosny, upadły, zły; 6. dotkliwy, srogi, zły.

Cf NĘDZA, NĘDZARZ, [NĘDZEK], NĘDZNIK, [NIENĘDZNY]

ZZa