Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NIEOPATRZNOŚĆ

Następne hasło: NIEOPATRZONY »

NIEOPATRZNY (41) ai

nieopatrzny (38), nieopatrny (3); nieopatrny Calep (2); nieopatrzny : nieopatrny Mącz (3:1).

W pisowni łącznej (34), w rozłącznej (7).

e, o oraz a jasne.

Fleksja

sg
m	N	nieopatrzny	f	N	nieopatrznå	n	N	nieopatrzn(e)
	G			G	nieopatrzn(e)j		G	nieopatrzn(e)go
	D	nieopatrzn(e)mu		D			D
	A	nieopatrzn(e)go		A	nieopatrzną		A	nieopatrzn(e)
	I			I	nieopatrzną		I	nieopatrznym

pl
G		nieopatrznych
D		nieopatrznym
A	m pers	nieopatrzn(e), nieopatrznych
A	subst	nieopatrzn(e)
L		nieopatrznych

sg m N nieopatrzny (8). ◊ D nieopatrzn(e)mu (1). ◊ A nieopatrzn(e)go (6). ◊ f N nieopatrznå (2). ◊ G nieopatrzn(e)j (1). ◊ A nieopatrzną (2). ◊ I nieopatrzną (1). ◊ n N nieopatrzn(e) (1). ◊ G nieopatrzn(e)go (1). ◊ A nieopatrzn(e) (1). ◊ I nieopatrznym (1). ◊ pl G nieopatrznych (5). ◊ D nieopatrznym (2). ◊ A m pers nieopatrzn(e) (6), nieopatrznych (1) KmitaSpit. subst nieopatrzn(e) (1). ◊ L nieopatrznych (1).

Sł stp notuje, Cn s.v. nieostrożny, Linde XVI – XVII w.

Znaczenia

1. Nieświadomy, nie zdający sobie sprawy, nie spodziewający się (13)
- a. W funkcji rzeczownika (2)
2. Nieostrożny, nieuważny, niedbały (5)
3. Nierozważny, nierozsądny (3)
- a. W funkcji rzeczownika (1)
4. Nie zabezpieczony, nie przygotowany (9)
- a. W funkcji rzeczownika (1)
5. Podjęty bez przemyślenia, wykazujący nierozwagę (8)
6. Zaniedbany, nie leczony (1)
7. Nieoczekiwany (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Nieświadomy, nie zdający sobie sprawy, nie spodziewający się (13): Y ten że mię ſtrzegł [...] od tych ktorzy podſtępliwemi rádámi ſwemi mnie nieopátrznego vłowić chćieli RejPs 24v; Boby lepiey ſwych właſnych rąk prace/ y cżołá ſwoiego potu pożywáć: niż ſię ná záduſzny chleb: chytrze z nieopátrznych ludźi wyduſzony ſpuśćiwſzy CzechEp 65; Aby kto nieopátrzny cżytáiąc I. M. wywody w błąd ſię záwieść nie dopuſzcżał CzechEp 323, 65, 103, 351; CzechEpPOrz *3v; Nadſługuią młokoſom/ ludźiom zgłupiá hoynym: Dźiedźicom nie opatrznym KlonWor 55.

W porównaniach (2): CzechEp 410; Swiat śidłem ieſt ktory bogáctwy y roſkoſzámi/ iákoby nętą ptáká wabi/ aby go nieopátrznego vłowił y z ſobą do piekłá w prowádźił. WysKaz 12.

Szereg: »nieopatrzny i nieczujny« (1): ták duchowne dobrá/ máią teſz nieprzyiaćioł wiele/ ktorzy z nich nie opátrzne y nie cżuyne Chrześćiány rozbijáią. SkarŻyw 16.

a. W funkcji rzeczownika (2): áby [ksiądz Powodowski] ták tym ludźi pomamiwſzy/ y to w nieopátrzne wmowiwſzy/ mogł tym beſpiecżniey ſwoie záráźliwe wynálaſki prowádźić CzechEp 209, 417.

2. Nieostrożny, nieuważny, niedbały; incautus Mącz, Calep, Cn (5): malus nauta, Nieopátrzny/ Niepilny żeglarz. Mącz 205b, 42b; Głowna żyłá idźie od głowy/ á przez nię druga żyłá przechodźi: ktorą drugdy nieopátrzny lekarz miáſto głowney záćina SienLek 36; Calep 518a.

nieopatrzny około czego (1): Vrząd kędy goſpodarzá nád zákazánie nieopátrznego około ogniá y wyſtępnego bacży/ lepiey go káráć przed przygodą/ niż po przygodźie. GostGosp 144.

3. Nierozważny, nierozsądny; imprudens Vulg; inconsideratus Cn (3): nieracż bacżytz miły panie zamieſſkaloſci mé/ ijżem iako cżlowiek nieopatrzny vcżynila OpecŻyw 32v; Ieſt ten ktory ſtráći duſſę ſwą dla háńby/ á od nieopátrzney perſony ſtráći ią Leop Eccli 20/24.

a. W funkcji rzeczownika (1):

W przeciwstawieniu: »nieopatrzny ... opatrzny« (1): Vſtá nie opátrźnych [!] głupie rzecy [!] będą powiádáć: ále ſlowá opátrznych gwichtem będą ważone. Leop Eccli 21/28.

4. Nie zabezpieczony, nie przygotowany; incustoditus Mącz (9): Margrábiowie potáiemnie przyćiągnęli do Rogożná/ gdzie był Krol weſoł s ſwemi dworzány [...]/ vderzyli ná krolá nieopátrznego y zábili go BielKron 368, 113, 220, 391; Mącz 75d; Wiele tych fortelow bywa/ ktorymi nieprzyiaćielá nieopátrznego łácno pożyć BielSpr 27; BielRozm 2; KmitaSpit A3.

a. W funkcji rzeczownika (1): rádził/ áby [...] wyciągli w nocy ná Greckie woyſko nád ich nádzyeię/ á vderzyli ná nieopátrzne BielKron 59v.

5. Podjęty bez przemyślenia, wykazujący nierozwagę; improvisus HistAl (8): BierEz Rv; aby poządliwoſci doczeſne nie vcięzyły a niezwiodli nieopatrznych miſli naſſych RejPs 189v; WIele ſie tego przydawa ludziem Rycerſkim iż nieopátrznym położeniem Woyſká/ kleſkę ſzkodliwą podeymuią. BielSpr 7v; iż to iednę biáłągłowę potkáło/ że oná z nieopátrznego vſiędzienia w łáźni bes wiádomośći/ y poznánia męſzcżyzny płodem záſzłá CzechRozm 162v, 150v; nieopátrzną rádą ſam z ſwemi ſye gubi. ZawJeft 40.

W przeciwstawieniu: »opatrzny ... nieopatrzny« (1): daleko wolę mieć ſtarſzych poważnoſć opatrzną/ nizli młodych pirzchliwoſć nie opatrzną HistAl B5.

Szereg: »głupi a nieopatrzny« (1): tedy to głupia á nieopátrzna Filozofia. CzechRozm 122v.

6. Zaniedbany, nie leczony (1): Solent neglecta ulcera scatere vermibus, Zwykli ſie we wrodźiech [!] nieopátrznych robacy zálęgáć. Mącz 371a.

7. Nieoczekiwany (1): wpadſſy wnieopátrzną nędzę [subito defecerunt Vulg Ps 72/19] á ſtráchem ogárnieni bárzo nagle y ſtem wſſytkiem mogą ſie wniwecz obroćić. RejPs 107.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Improvidus ‒ Nie opatrny. Calep 514a.

Synonimy: 1., 2., 3. niebaczny; 1. nieczujny; 2., 3. niemądry, nieostrożny.

Cf NIEOPATRZONY, OPATRZNY

LWil