[zaloguj się]
[pdf]

OPATRZNY (152) ai

opatrzny (132), opatrny (11), opatrzni (3), opatrni (3), opatrzny a. opatrzni (3); opatrzny : opatrny ZapWar (5:7), Mącz (10:1); opatrzny : opatrzni FalZioł (3:1), GliczKsiąż (1:1), ZapKościer (36:1); opatrny : opatrni Calep (3:3).

o oraz a jasne.

comp i sup (1+4) n(a)opatrzni(e)jszy (5).

Fleksja
sg
mNopatrzny, n(a)opatrzni(e)jszy fNopatrznå, opatrzn(a) nNopatrzn(e)
Gopatrzn(e)go G G
Dopatrzn(e)mu Dopatrzny D
Aopatrznégo, opatrzni(e)jsz(e)go Aopatrzną Aopatrzn(e)
Iopatrznym Iopatrzną I
L Lopatrzn(e)j L
pl
N m pers opatrzni, opatrzni(e)jszy
subst opatrzn(e), opatrzni(e)jsz(e)
G opatrznych
D opatrznym
A m pers opatrzné
I m opatrznémi, opatrznymi
f opatrznémi

sg m N opatrzny, n(a)opatrzni(e)jszy (57). ◊ G opatrzn(e)go (18). ◊ D opatrzn(e)mu (10); -ęmu (1), -(e)mu (9). ◊ A opatrznégo, opatrzni(e)jsz(e)go (13); -égo (4), -(e)go (9). ◊ I opatrznym (7). ◊ f N opatrznå (5), opatrzn(a) (3). ◊ D opatrzny (2) ZapKościer 1582/26, 1583/54. ◊ A opatrzną (2). ◊ I opatrzną (3). ◊ L opatrzn(e)j (1). ◊ n N opatrzn(e) (1). ◊ A opatrzn(e) (1). ◊ pl N m pers opatrzni, opatrzni(e)jszy (15). subst opatrzn(e), opatrzni(e)jsz(e) (3). ◊ G opatrznych (2). ◊ D opatrznym (2). ◊ A m pers opatrzné (2); -é (1), -(e) (1). ◊ I m opatrznémi (3) GliczKsiąż, BibRadz, SarnStat, opatrznymi (1) BielŻyw; ~ -émi (1), -(e)mi (2). f opatrznémi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. Przewidujący, zapobiegliwy, baczny, ostrożny; circumspectus Mącz, Calep, JanStat; providens, providus Mącz, Calep, Cn; cautus Mącz, Calep; prudens Calag, Vulg; consideratus Calep, Cn; curiosus, oculatus, paratus, sagax Mącz; provisus HistAl (143): OpecŻyw 53; PatKaz III 121; FalZioł V 48v, 51, 52v; Gdy w ſzcżęſciu będzieſz nie podwyſſay ſie, a gdi ſie ſzcżęſcie zmieni bądz opatrzny BielŻyw 19, 29; GlabGad 03v; Leop Eccli 42/9; A dla tegoż mamy być dobrze opátrznemi y vzbroionemi przeciw wſzytkim niebeśpiecżeńſtwam. BibRadz II 57b marg, Ták ſą dobrze opátrzni Biſkupi/ iż biſkupſtwo Koleńſkie rowna ſie śrzedniemu kroleſtwu. BielKron 285v; Káźimierz iáko opátrzny Krol: pełne miał ſtodoły y ſpichlerze zboża w káżdym imieniu BielKron 375, 103, 161v, 375 marg, Llll4v; Homo non modo prudens, verum etiam (quod vidi) curiosus, Nie tylko mądry ále też opátrzny/ Pieczołowity. Mącz 73a; Ut cautus est ubi nihil opus est, Iákoć opátrzny gdzie nie potrzebá. Mącz 264d, 42a, 259c, 279d, 364a, 405d (11); NIewiem iákoby kto mogł thák opátrznym być/ iżby ſye mu niegdy Przygodá nieprzydáłá SienLek 14v; Stárzy ludzie walecżni opátrzni gdzie ſie z woyſkiem położyli ná noc [...] okopáli ſie wálem iż wał był rowno z namioty BielSpr 7v; tá nauká walki/ nie mniey w iáwnym potkániu/ iáko w tháiemnym ześćiu nieprzyiaćielá wſpomága opátrzne Rycerſtwo. BielSpr 20, 1; Calag 212a; CzechEp 103; Cautus. Prudens, circunspectus et qui sibi scit cavere. – Oſtrozny, opatrny. Calep 174a; Consideratus – Kazdą rzecz rozwazaiący, mądry, oppatrny. Calep 246a; Providens. Prudens, qui praevidet futura et cavet. – Opatrni. Calep [867]b, 199b, [867]b; iż należy ná opátrznégo Páná przeſzłych rzeczy pámięć máiąc/ pilno przeglądáć przyſzłé SarnStat 369 [idem] 382, 651, 902, 1104; Máiętność ſpráwuiąc/ ták opátrzna byłá/ W klubie zwykłey trzymáiąc/ nic nie roſproſzyłá. PaxLiz E; Odmykáć do bogacżá zdrayca ſię nie leni. Lecż Chryſeros opátrzny cżuł ſię w powinnośći: Przygotował ſię dobrze dla tákowych gośći. KlonWor 42, 42, 77.

opatrzny na co (1): w ſpráwach dzielny/ y wręcżnych robotách miſterny/ gniewáć ſię z ſercá nie vmiał/ wmiłośći bliźniego był gorący/ miłoſierny/ mądry/ y opátrzny ná wſzytko. SkarŻyw 460.

opatrzny na czym (2): PApirius był w Rzymie ták ſláchetne dzyecię/ Ná wſzem dobrze opátrzne PaprPan N, C3.

opatrzny w czym (10): [przygody i szkody inych ludzi] Cżynią cżłowieká mędrſzego/ w ſwych rzecżach opátrznieyſzego. BierEz K4; BielKom C5v; GliczKsiąż N3; GroicPorz 112v; HistRzym 87v; BielSpr 25; Cokolwiek pocżnieſz miły ſynu/ Bądz we wſzytkim opátrzny [Attende tibi fili in omnibus operibus tuis] BudBib Tob 4/15; SkarŻyw 527; ActReg 24; ITem, Rotmiſtrze máią bydź w tym opátrzni [providere debebunt; Ciż Rotmiſtrze máią tego pilnowáć JanStat 334]/ áby nikogo zá towárzyſz nie prziymowáli/ ieno nawięcéy ná ośm koni SarnStat 428.

W połączeniach szeregowych (9): BielKom C5v; piſánim ſwym wyſtáwili Papieżá áż do niebá/ yż ieſt náucżony/ pilny/ ſpráwiedliwy/ cżuyny/ y opátrzny BielKron 216v, 305, 400v, 409v; Ma też Moſkwá ſwe dáry oſobne w rzecżách Rycerſkich że ſą cżuyni/ opátrzni/ poſłuſzni BielSpr 66v; BiałKaz Iv; GórnRozm Kv; SarnStat 454.

W przeciwstawieniu: »gnuśny, nieopatrzny ... opatrzny« (2): HistAl B5; Vbeśpieczenie czyni człowieká gnuśnego/ niedbáłego/ nie poſluſznego: á boiaźń/ opátrznego/ poſłuſznego/ porżądnego GórnRozm Kv.

Szeregi: »opatrzny a dowcipny« (1): Mącz 399b cf W przen.

»opatrzny i gotowy« (1): Azaż by Bog przedſię nád tobą woley ſwey wykonáć nie mogł: gdyby to iuż ták chćiał mieć? choćiaż byś ty niewiem iáko opátrzny y gotowy był bronić ſie ſámego? CzechRozm 232v.

»mądry a (i) opatrzny« [szyk 3:1] (4): BielŻyw 146; Bo pátrz iż mądry á opátrzny goſpodarz gdy poſtrách iáki będzie ſłycháć o iákim ogniu/ [...] o wnet wodi ná dom nánośi. RejZwierc 134; BielSpr b4; wnieſzcżeśćiu ćierpliwy/ wpowadze mądry y opátrzny/ á w modlitwie práwie vſtáwicżny. SkarŻyw 527.

»roztropny a opatrzny« (1): KOth z lacinſkiego iakoby roſtropny á opathrzny FalZioł IV 7a.

»rozumny a (i) opatrzny« (2): rodzicowye ſtym ſwym obycżáyem nie zdádzą ſie być ludźmi rozumnemi á opátrznemi/ gdy wychowánie dobre wſobie tłumią á opákuyą. GliczKsiąż F3; GórnRozm H2.

»rządny, opatrzny« (1): Wenetowie ledwie rządni opatrzni in sua Rep. Ius Ciuitatis mu dali ActReg 24.

»opatrzny a sprawny« (1): Gdyż też y przygodá zá káżdym chodźi: iáko woyná/ práwo/ ogień/ powodź/ zły vrodzay/ grad/ chorobá: co opátrzny á ſpráwny cżłowiek/ bez grzechu/ ma mieć ná piecży. GostGosp 2.

W przen (9): Na opatrznieyſzy ieſt cżas, bo wſzitkich rzecży doznawa. BielŻyw 3; daleko wolę mieć ſtarſzych poważnoſć opatrzną/ nizli młodych pirzchliwoſć nie opatrzną HistAl B5; I kto rządzi/ opatrzną mocą niebieſkie y ziemſkie rzetzy/ iedno Marya? KrowObr 164; Provida solersque natura, Opátrznego á dofcipnego rozumu. Mącz 399b; Mátká opátrzna kośćioł Chrześćiáńſki/ [...] vpátruie ludźi/ vpátruie cżás vpátruie y mieyſce rć. NiemObr 85; iż ludzka złość żadną miárą ze wſzyſtkich ſtron rozumną y opátrżną bydź nie może (marg) Pan Bog niecnoćie y złości rozum odiął. (–) GórnRozm H2; SarnStat 1036, 1056, 1185.
α. W funkcji rzeczownika (4): W ſercu opátrznego odpocżywa mądrość: á nieuki wſſelkie wyćwicży. Leop Prov 14/33, Eccli 21/24.

W przeciwstawieniu: »nieopatrzny ... opatrzny« (1): Vſtá nie opátrźnych głupie rzecy będą powiádáć: ále ſlowá opátrznych gwichtem będą ważone. Leop Eccli 21/28.

Szeregi: »mądry a opatrzny« (1): łácno o ſzcżęśćie mądremu á opáthrznemu. BielKron 400v.

Personifikacja (1): A poſłáwſzy po ſwą radę/ po pana Mądrégo/ Opatrznego/ Sprawiedliwego/ ij Cznego z Miłoſiernym/ roſkázáł aby ſami na tey rzecży ſiedli. ForCnR D3v.

a. Tytuł grzecznościowy stosowany wobec mieszczan piastujących godności; providus JanStat [zawsze w połączeniu z imieniem lub nazwiskiem] (55): Iakom ya nye sezwal zlyachatnego [!] pawla swyelgyey opaczi do opathrnego franciska myesczanyna warshewskyego nyezbyl go y nyezadal yemv cztherech ran krwavich ZapWar 1518 nr 2207, 1503 nr 1912, 1508 nr 2048 [2 r.], 1518 nr 2205, nr 2231, [1519] nr 2246 (13); Wyrażono w Krakowie przez Floriana Bawara ij Iána Sandetzkiégo/ nákładem opatrznégo męża pana Iána Hallera. OpecŻyw [194]; Przysżedwszy przed prawo nasze miasta Kośćierziny Opatrzna Anna Maraszikowa Ciotka, Opatrznego Wociecha Maraſzyka W Wielgim Podliesiu mieſzkaiący przy ktory także sprawie bel Sliachetny Dauid Tesmer Pan tegoż wyzei napisanego. ZapKościer 1580/10, 1579/1v [2 r.], 2 [2 r.], 3v [2 r.], 1580/10, 11v [2 r.] (32); opátrznégo A. [providum A; opátrzonégo JanStat 522] ná Woźnégo źiemie Krákowſkiéy obráliſmy y poſtrzygli SarnStat 573, 830, 955, 1120.
2. Wynikający z przezorności, rozsądku; circumspectus Calep (2): Bo wſzytki twe drogi ſą łátwie/ á opátrzne ſądy twe [iudicia tua in providentia]. BudBib Iudith 9/5; Calep 199b.
3. Dotyczący spraw wymagających zapobiegliwości (3):
Wyrażenie: »opatrzna niedbałość« (3): A by nie Pan Bog ſtrzegł z miłoſierdzia ſwego/ á czo wiedzieć nacżby nam iuż dawno wyſzły thy opáthrzne niedbáłośći náſze. RejZwierc 186, 191v żp.
4. Zaopatrzony (3):

opatrzny w co (1): áby ćwicżeni do boiu/ y w potrzeby woienne opátrznieyſzy byli GrabPospR K2v.

opatrzny czym (1): Gromiłá [Wanda] Niemcá bronią opátrznego. KlonKr A3v.

W połączeniu szeregowym (1): Miáſtá by lepſze były/ opátrznieyſze/ powáżnieyſze/ mocnieyſze. BielKron 334v.

*** Dubium: Może błędnie zamiast: „opatrzeniem” (1): My przerzeczonym y innym złym rzeczam chcąc zábieżeć/ y króleſtwá náſzégo nie vſzkodzeniu y tákże Kośćiołom y Klaſztorom opátrznym chcąc pomoc [Ecclesiarum et Monasteriorum utilitatibus provida circumspectione providere cupientes JanStat 723] SarnStat 904.

Synonimy: 1. baczny, mądry, pieczołowity, roztropny, rozumny.

Cf NIEOPATRZNY, OPATRZONY

AK