[zaloguj się]
[pdf]

ROZTROPNY (312) ai

roſ-, ros- (305), roz- (7).

Oba o jasne.

comp i sup (nå)roztropni(e)jszy (10 + 1).

Fleksja
sg
mNroztropny, roztropni(e)jszy fNroztropnå, roztropn(a) nNroztropné
Groztropnégo, roztropni(e)jszégo Groztropn(e)j, roztropni(e)jsz(e)j Groztropn(e)go
Droztropnému Droztropn(e)j Droztropn(e)mu
Aroztropn(e)go, roztropni(e)jsz(e)go, roztropny Aroztropną Aroztropn(e)
Iroztropnym, roztropni(e)jszym, roztropn(e)m Iroztropną Iroztropnym, roztropn(e)m
Lroztropnym Lroztropn(e)j Lroztropnym
Vroztropny V V
pl
N m pers roztropni, roztropni(e)jszy
subst roztropné
G roztropnych
D roztropnym, roztropni(e)jszym, roztropnem, roztropnęm
A m pers roztropné, nåroztropni(e)jszé
subst roztropn(e)
I m roztropn(e)mi, roztropnymi, roztropnęmi
f roztropnymi, roztropn(e)mi
n roztropn(e)mi
L roztropnych
inne formy
sg f A a. I - roztropną

sg m N roztropny, roztropni(e)jszy (74). ◊ G roztropnégo, roztropni(e)jszégo (13); -égo (3), -(e)go (10). ◊ D roztropnému (3); -ému (1), -(e)mu (2). ◊ A roztropn(e)go, roztropni(e)jsz(e)go (13), roztropny (2). ◊ I roztropnym, roztropni(e)jszym (16), roztropn(e)m (1) RejPs. ◊ L roztropnym (2). ◊ V roztropny (1). ◊ f N roztropnå (16), roztropn(a) (4). ◊ G roztropn(e)j, roztropni(e)jsz(e)j (7). ◊ D roztropn(e)j (4). ◊ A roztropną (9). ◊ I roztropną (10). ◊ A a. I roztropną (1). ◊ L roztropn(e)j (4). ◊ n N roztropné (14); -é (1), -(e) (13). ◊ G roztropn(e)go (5). ◊ D roztropn(e)mu (1). ◊ A roztropn(e) (2). ◊ I roztropnym (28), roztropn(e)m (1); -ym : -(e)m RejWiz (4:1). ◊ L roztropnym (4). ◊ pl N m pers roztropni, roztropni(e)jszy (21). subst roztropné (8); -é (1), -(e) (7). ◊ G roztropnych (15). ◊ D roztropnym, roztropni(e)jszym (3) BielKron, RejZwierc, KołakCath, roztropnem (1), roztropnęm (1) MurzNT (1:1). ◊ A m pers roztropné, nåroztropni(e)jszé (8); -é (2), -(e) (6). subst roztropn(e) (4). ◊ I m roztropn(e)mi (6) Leop, ModrzBaz (2), WujNT (2), SkarKazSej, roztropnymi (2) KromRozm II, BibRadz, roztropnęmi (1) MurzNT. f roztropnymi (1) KwiatKsiąż, roztropn(e)mi (1) RejZwierc. n roztropn(e)mi (1). ◊ L roztropnych (4).

Składnia comp: roztropniejszy nad kogo (3).

Składnia posit w funkcji comp: roztropny nad kogo (2), nad kim~(1).

Sł stp, Cn notuje, Linde bez cytatu.

Mądry, myślący, wiedzący (312): Scitus, Mądry/ roſtropny też piękny/ foremny/ miſterny. Mącz 372c.
A. O ludziach (198):
a. Podejmujący decyzję lub przystępujący do działania po uprzednim zastanowieniu się, rozważny, rozsądny, przewidujący; prudens HistAl, Vulg, Modrz, Calag, Cn; disertus, facundus BartBydg, Calep; solers Mącz, Calag; discretus Mącz, JanStat; praeditus prudentia Calag, Cn; eloquens, sapiens BartBydg; cogitans, intelligens, videns PolAnt; civilis, compos mentis, disciplinosus, industrius, navus, pervigil, sagax, sensatus, vigilans Mącz; cautus, ingeniosus, percautus, perspicax, praestans prudentia, sanus, sobrius Calag; rationabilis JanStat; callidus, dexter, frunitus Cn (192): BierEz B2v, N4; OpecŻyw 4v, 156v; ForCnR D2v; disertus, sapiens, eloquens, facundus, rosprawny, rostropny BartBydg 43; FalZioł I 122a, V 47; GlabGad N4, N6v; Nad nieprzyacielmi moimi vcżyniłes mie roſtropnym prźikazaniem twoim WróbŻołt 118/98; Bo obiecuie pan roſtropnem vczynić káżdego RejPs 46v; BielKom B8v; LubPs N5v; GroicPorz ev; Leop Eccli 20/29, 1.Petr 4/7, YY4v; Trudna rzecz ieſt bárzo náleſć niewiáſtę roſtropną. BibRadz Eccle 7 arg, Prov 14/35, Eccli 10/1, 33/3; Rzecżon był Diphes/ to ieſt/ dwoygá przyrodzenia mąż/ iż był vrody wielkiey ktemu roſtropny nad ine BielKron 27, 28, 56v, 67 [2 r.], 71v, 73 (24); Mącz 49a, 496a; HistRzym 53v; KuczbKat 335; RejZwierc 17v, 77, 84v, 134, 221v; BielSpr 31v, 38v, 68v; BudBib Eccli 10/1; CzechRozm 116v; ModrzBaz 17, 92; SkarŻyw 31; CzechEp [3]; KochWz 140; Facundus, Disertus: a fando, quod ea quae mente conceperit, ad audientes facile et ornate profert – wimowny, roztropni. Calep 405a; KołakCath B; WujNT 40, Matth 24/45, Luc 16/8, 1.Tim 3/2, s. 743 marg (11); SarnStat 25, 902, 904; KlonFlis E4, G4v.

roztropny w kim (1): My głupi dla Chriſtuſá; á wy roſtropni w Chriſtuśie [prudentes in Christo]. WujNT 1.Cor 4/10.

roztropny w czym [= w działaniu] (2): FalZioł V 20b; Przeto oni ſtarzy á mądrzy ludzie dziatki ſwe w tej nauce naprzod vcżyć dawali/ aby ku wſzytkim rzecżam byli pochopnieyſzi/ y w ſprawach wſzitkich roſtropnieyſzy. KłosAlg A4.

W połączeniach szeregowych (16): PatKaz III 109; BielKron 153, 187v, 301; Civilis etiam, Obyczáyny/ Dworski/ Roſtropny. Mącz 55a, 242d, 355b, 364a, 382d, 399b; OrzQuin O2v; więc chocia [dworzanin] będzie trefnym/ ſkorym ná odpowiedź/ bácżnym/ roſtropnym/ ták w mowie/ iáko we wſzytkich inych ſpráwach/ y poſtępkach: iednák to będzie znáć/ iż v páná w lekkiey ieſt cenie GórnDworz M5v; BiałKaz H3; ModrzBaz [16]; Calag 212a; KochTr 12.

W przeciwstawieniach: »roztropny ... głupi (5), szalony (a. szaleństwo) (4), niemądry, prosty« (11): Wſzelka żoná roſtropna/ dom ſobye buduie/ Ale głupya rękomá/ gotowy zepſuie. BielKom B8; Leop Eccli 21/27; W ſercu człowieká roſtropnego odpocżywa mądroſć/ á znáć ią wpoſrod ſzalonych. BibRadz Prov 14/33, Prov 15/14, Eccli 27/12, 32/20; RejZwierc 2v; BielSpr 1; BudBib Eccli 19/20; BiałKaz H3; WujNT 1.Cor 4/10.

W porównaniach (3): bądźcieſz tedy roſtropnęmi iako wężowie MurzNT Matth 10/16 [przekład tego samego tekstu (2)] KrowObr 237v; WujNT 43.

Przysłowie: Mąż roſtropny ieden raz błądzi. BierEz K.
Wyrażenia: »w mowie roztropny« [szyk 3:1] (4): abyſmy w mowie roſtropni byli á nie mowili czo ſlina do vſt przynieſie. GlabGad C2; GórnDworz I5, M5v; Szkołá dawa nam mowce wymowne/ dawa wielkim Pánom porádniki w mowie roſtropne y wdźięcżne [dat ... consiliarios disertos ... prudentes] ModrzBaz 129v.

»w umyśle roztropny« (2): [Maryja była] panną nyetelko na czyele ale y na duſſy wſerczu pokorna wſlouye uazna wumyſzle roſtropna wmouye rzatka veczczyenyu uſtauyczna PatKaz III 109, 145.

»uważnie roztropny« (1): Bo ſie ieden rodzi ſrogi drugi dobrotliwy/ ieden pyſzny drugi pokorny/ ieden hoiny drugi łákomy/ ieden opiły drugi trzeźwi/ ieden mądry á vważnie roſtropny drugi záſię głupi á tępy á s przyrodzenia ni ocż niedbáły RejZwierc 2v.

Szeregi: »baczny i (a) roztropny« = callidus et disertus Mącz; rationabilis atque discretus JanStat [szyk 4:2] (6): Wargi ſubtilne nie daleko odwiſłe, cżłouieka roztropnego y we wſzitkim bacżnego znam⟨ionują⟩ GlabGad Ov; Leop 1.Reg 25/3; [król rozkazał, aby przywiedziono] Młodźieniaſzki ná ktorychby żadnego nákáżenia nie było/ piękne na weyzreniu/ y dowćipne ku wſzelákiej mądrośći y náuce/ á roſtropne y baczne [intelligentes cogitationem]/ ktorzyby ſię zgodźili ku ſłużbie ná krolewſkim dworze/ á iżby byli vczeni piſmá y ięzyká Káldeyſkiego. BibRadz Dan 1/4; Mącz 322a; SarnStat 352, 929.

»roztropny a ćwiczony« (1): ROzmáithe obycżáie mogą być wynáleźione od roſtropnych á ćwicżonych ſpráwiec BielSpr 25.

»mądry, (a, i) roztropny« = sapiens et prudens HistAl, PolAnt [szyk 15:1] (16): OpecŻyw 8v, 122; HistJóz B2; FalZioł V 31v; HistAl A8v; MurzNT Matth 11/25, Luc 10/21; GroicPorz hh3; BibRadz Prov 21/11, Is 5/21; BielKron 107v; Mącz 17a; Thákże y mądry á roſthropny cżłowiek/ gdy co rozważnego á ſtátecżnego zácżąć ma/ pirwey ma vważyć ſobie cel RejZwierc 22v, 2v; że ſie cżłowiek tákowy mędrſzym y roſtropnieyſzym cżyni nád BOgá. CzechRozm 215v; SkarKazSej 658a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»roztropny, (a) opatrzny« [szyk 1:1] (2): KOth z latinſkiego [mylna etymologia: cautus] iakoby roſtropny á opathrzny/ Ieſth zwierzę myſzam nieprzijazne FalZioł IV 6d; BielSpr 1. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»oprzątny a roztropny« (1): THákże y piwo máiąc ſwoy browar/ by też dobrze połowicę do kárcżmy dał á połowicę ſobie zoſtáwił/ tedy zá onę połowicę weźmie pieniądze ſwoie. [...] wżdy oprzątny á roſtropny cżłowiek ſnádnie ſie wżdy y tym y owym podeprzeć może. RejZwierc 111.

»ostry a roztropny« (1): Wſzák wieſz iż narod Polſki/ ácż powiedáią iż s przyrodzenia oſtry á roſtropny ieſt/ ále ſnadź [...] RejPos 357.

»pochopny i roztropny« (1): KłosAlg A4 cf roztropny w czym.

»roztropny, (a, i też) rozumny (a. dobrego rozumu, a. rozumem obdarzony)« [szyk 2:2] (4): GlabGad O8v; Mącz 90b, 216b; bo tho nadroſzſzy ſkarb v káżdego/ iż ieſt/ á iż cżłowiekiem roſtropnym á rozumem od Bogá obdárzony ieſt. RejZwierc 97v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»stateczny, roztropny« (1): Wſzákże też Pániam Wdowom mieyſce záchowamy/ Ieſli ie w tym ſtátecżne/ roſtropne/ vznamy. BielSjem 16. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»roztropny, uczony« [szyk 1:1] (2): Náuczay mądrego á będźie thym roſtropnieyſzy/ vcz ſpráwiedliwego á będźie tym vczeńſzy. BibRadz Prov 9/9; BielKron 177. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

W przen (2):
Wyrażenie: »roztropne serce« [szyk 1:1] (2): Day z roſtropnym ſercem chodzić w nich [dniach naszych]/ gdyż ie krotkie znamy. LubPs T6v; Serce roſtropne [cor intelligens] ſzuka vmieiętnośći/ ále vſtá ſzalonych karmią ſię głupſtwem. BibRadz Prov 15/14.
Przen (11): Bo Páńſtwu káżdemu cáłemu á roſtropnemu/ ktore ſie ma ná ſwey pilney pieczy/ nic żaden Krol ſkáżonymi obyczáymi ſwymi ſzkodźić nie może MycPrz II A4v.
Wyrażenia: »roztropna(-y) dusza (a. duszyca), duch« [szyk 4:1] (3:2): Bo by nie tá roſtropna duſzá w nim rządziłá/ Iákażby tho beſtia ná wſzem márna byłá. RejWiz 119v, 129v; RejZwierc 4 [2 r.], 113v.

»roztropne lata« = dorosłość (2): GroicPorz eev; Abowiem ácżechmy w on cżás mogli y ludziom y Rzecżypoſpolitey więcey ſłużyć/ ále nie ták potrzebnie y nie ták rozważnie/ iáko iuż teraz przyſzedſzy ku roſtropnieyſzym látam ſwoim. RejZwierc 162v.

»roztropna natura« [szyk 1:1] (2): PatKaz III 132v; Ták náucżyłá roſtropna náturá Vrobić Sżkutę zmyślnego Mázurá KlonFlis E4v.

Szeregi: »rozumny a roztropny« (1): ták iáko o onym Adámie cżytamy/ iż wpuśćił weń Pan duchá żywiącego/ to ieſt duchá rozumnego á roſtropnego/ áby tu ſwe to źwirzęce ciáło ták onym roſtropnym duchem rządził á ſpráwował RejZwierc 4.

»roztropny a słusznie upomiarkowany« (1): Bo ieſli w ſobie obacży gniew roſthropne á ſłuſznie vpomiárkowáne ciáło/ iuż go ſnádnie vſkromić może onemi miotłámi duſznemi co s cnoty á s powſcięgliwośći robią. RejZwierc 73.

α. W funkcji rzeczownika (29):
αα. »roztropny« (28): Roſtropny ſzcżęśćiu nie wierzy BierEz M, L3v; Leop Ez 27/9; Niebędźieſz brał dárow/ gdyż y roſtropne záſlepiáią dáry BibRadz Ex 23/8; BielKron 81v, 90v; Roſtropny ma pilno vpátrowáć co pod pokrywką wre. RejZwierc B, 84v; BudBib Eccli 19/26; WisznTr 23.

W przeciwstawieniach: »roztropny ... maluczki (a. mały, a. malutki) (5), nieuk, szalony« (7): KromRozm II p2v; Nieukowie ſzaleńſtwo/ dzyedzicżnie trzymáią/ A roſtropni/ koronę náuki miewáią. BielKom B8v; Bogáctwá roſtropnemu/ ſą ku pocżćiwośći/ A záſię ſzalonemu/ ku iego lekkośći. BielKom B8v; KrowObr C; RejPos 287; BiałKaz D4v; Dźiękuię tobie Oycze Pánie niebá y źiemie/ żeś te rzeczy zákrył przed mądremi y roſtropnemi/ á obiáwiłeś ie málutkim. WujNT Matth 11/25.

Szeregi: »roztropny a baczny; roztropny z bacznym« (1;1): A ták w roſthropnym á w bácżnym iuż wżdy przyrodzenie zgołá wſzytko ták záboleć nie może/ áby ſie powſciągnąć nie miáło od tego co mu nie przyſtoi. RejZwierc 73; GrabowSet Nv.

»mądry i (a) roztropny« = sapiens et prudens Vulg [szyk 5:1] (6): KromRozm II p2v; KrowObr C; GrzegRóżn K3; Dziękuię tobye Boże Oycże Pánie niebá y zyemie/ iżeś zákrył tháiemnice ſwoie od mądrych á od roſthropnych/ á obiáwiłeś ie málucżkim. RejPos 287; BiałKaz D4v; WujNT Matth 11/25.

Personifikacja (8): Sąćz ini dobrzi mężowie: ktorym imienia Roſtropny/ Sprawiedliwy/ Mierny ForCnR A4, C2, C2v, C3 [2 r.], C4, Dv, E2v.

ββ. »roztropna« (1): TAć [św. Barbara] to ieſt mądra oná Pánná/ á iedná z licżby roſtropnych. LatHar 469.
b. Inteligentny, pojętny (1): Docilis, Latwy ku vczeniu Roſtropny/ Dobrego poyęcia. Mącz 93b.
c. Biegły w swoim zawodzie, doświadczony (5): Náuká lekarſtw Końſkich/ dobrze doświadczona od roſtropnych Máſztálérzow/ kowalow/ y roſtuchárzow SienLek 164, 116v; Roſthropny márynarz gdy ſie ma puśćić ná głębokośći morſkie tedy opátruie żagle ſwoie/ powrozy/ máſzty/ y kotwice ſwoie. RejZwierc 131v; WujNT Luc 12/42.
α. W funkcji rzeczownika (1): Théż gdy mu [koniowi] ząb wilczy wyrośćie/ ſzukay roſtropnégo coby ij znał SienLek 169v.
B. O działaniach i cechach ludzkich (113):
a. Dokonany przez roztropnego człowieka lub cechujący go, poprzedzony zastanowieniem, przemyślany (106): A dla tego ma około tego baba praczować/ aby temu ſluſzną pomocz bez omieſzkania roſtropną/ á vżytecżną dać mogła. FalZioł V 25v; Boże ſluby ſą ty, aby cżłowiek gdy czo dobrego ſlubuie panu bogu, aby ten ſlub był roſtropny, aby był dobrym vmyſlem vcżynion. WróbŻołt Sv; LubPs M4v marg; A o coż ſie tu iuż troſkáć? owſzem pilnieyſza o tho ſie ſtáráć/ áby to kiedykolwiek przidzie co powinnie prziść ma/ prziſzło z dobrjm rozmyſłem z roſtropnym poſtánowieniem/ z vſpokoionym ſumnieniem á z boiáźnią Bożą. RejZwierc 166; Mądre tedy to ieſt w tey pieśni wſzytkiey wiáry w krotce wyznánie: vtwierdzenie nádzieiey y náuká pokuty/ trzezwa y roſtropna modlitwá/ nábożne á proſte do Bogá ſerce. SkarŻyw 358.

W połączeniu szeregowym (1): Consilia evigilata, Ocucone/ zbudzone rády/ to yeſt dobrze mądre/ báczne á roſtropne. Mącz 496b.

Wyrażenia: »roztropne baczenie (a. baczność, a. obaczenie)« [szyk 15:1] (16): Wſzákże to przełożonych roſtropnieyſzey bácznoſći niechay będźie poruczono. GroicPorz dd3; RejWiz A6, 9v, 16, 16v; RejZwierz 75v; RejZwierc A3v, 14v, 19, 65v, 66v (10).

»roztropna cnota, poczciwość, zacność« (1:1:1): A vżyway ſwych cżáſow w roſtropney zacnośći. RejWiz 32; Tákżeć y cżłowiek mądry á bácżny á roſtropnemi cnotámi ozdobiony/ nie iednoć ſobie dobry/ ále wielu ludziom cnoty iego á poććiwe obycżáie iego záwżdy ſie przygodzić mogą. RejZwierc 71v, 103v.

»roztropne ćwiczenie« [szyk 8:2] (10): RejWiz 63, 88v, 90v, 100v, 118; RejAp AA4v; [Mądrość jest jak ozdobny ratusz w zacnym mieście.] A náuki pocżćiwe/ á ćwicżenia roſtropne ſą iákoby gośćińce do onego miáſtá RejZwierc 14v; Z rozumu ſławá á s ſławy bacżenie/ Czo wſzytko ſpráwi roſtropne ćwicżenie. RejZwierc 214, 31v, 52.

»roztropny dowcip« (1): subactum ingenium, Roſtropny dowćip. Mącz 6b.

»roztropna mądrość« (2): LubPs M4v; Cżyńże ſobie ſyropek z roſtropney mądrośći/ A nie dáy ſie vwodzić nikcżemney chćiwośći. RejWiz 79.

»roztropna(-y, -e) myśl (a. rozmysł, a. zmysł, a. myślenie)« [szyk 4:2] (6): Serce myſlą roſtropną podpárthe ieſt [cor firmum in mente intellectus] iáko tynkowánie wapienne ktorym ſćiany narownywáią. BibRadz Eccli 22/20, *3; Abowiem gdyż tylko ſą dwá rodzáie naſzego żywotá. Ieden ſwobodny/ ktory wſzyſtek ná pokoiu á ná ſpeculacyach/ to ieſt roſtropnych myſleniach zawieſzon ieſt. KwiatKsiąż F4v; RejZwierc 54, 73, 162v.

»roztropne obyczaje« (1): DRugą roſkoſz może zwáć/ kiedy zdrowe ciáło/ W roſtropnych obycżáioch/ iż będzye buiáło. Zdobiąc ze wſząd ſwe ſpráwy/ pięknemi cnotámi RejZwierz 134.

»roztropne(-y, -a) pohamowanie, pomiar, powścięgliwość« (1:1:1): A wſzákoż y w cżytániu/ y w káżdey ſpráwie ſzkodá przyrodzeniu gwałtu cżynić/ á w káżdey rzecży dobrze ieſt roſtropnego pomiáru vżywáć. RejZwierc 15, 79, 162.

»roztropny postępek« [szyk 1:1] (2): ABowiem gdy iuż kto [...] ſpráwuie ſie cnothą á rozumem w káżdym roſtropnym poſtępku ſwoim/ á iż to ludzie do niego obacżą/ iuż ſie będzie káżdy ćiſnął do przyiáźni y do towárzyſtwá iego. RejZwierc 21; OrzJan 49.

»roztropna praca« (1): Roſtropna pracá przy poććiwey ſławie/ Ieſt iáko przyſmák przy wdzięcżney potráwie. RejZwierc 221.

»rada roztropna« (1): Mącz 496b cf W połączeniu szeregowym.

»roztropny rozum« = ingenium Mącz [szyk 5:1] (6): GlabGad P7v; Mącz 46b; Ale ku pocżćiwemu żywotowi żadne nie ſą náuki potrzebnieyſze/ iedno kthore ſą rozumem roſtropnym á poważnemi cnotámi ozdobione. RejZwierc 13v, 71, 71v, 214.

»sąd roztropny« (1): Tákim ſądem roſtropnym Solon był vcżcżony/ Iákimeś ty od Bogá Oycże obdárzony. SapEpit B.

»roztropna słuszność« (1): iákobychmy wżdy w roſtropney ſłuſznośći ſpraw/ zwycżáiow/ y poſtępkow ſwych poććiwie vżywáć mogli. RejZwierc A3.

»roztropna sprawa (a. rozprawa)« (2): TO z dawná y fortunny/ dom [tj. ród Latalskich]/ y z dobrą ſławą/ Y w ſwych rzecżach ná wſzytkim/ z roſtropną roſpráwą. RejZwierz 70; RejZwierc 161.

»roztropna stałość« (1): A cżymże ſie bronić? Roſtropną ſtałoſcią. RejZwierc 153.

»roztropne uważenie (a. rozważenie, a. rozważanie)« (16): A cżymże ty chući náſze rozne/ á zwłaſzcżá kthoreby były ſzkodliwe/ okroćić mamy? iedno rozumem á roſtropnym vważeniem? RejZwierc 12v, 25v, 73v, 76v, 77v, 80v (16).

Szeregi: »baczny a roztropny« (1): Tákie wſzytki znáki iáko wyſzſzey námieniono zależą ná bácznym á roſtropnym vznániu Sędźiego. GroicPorz hh4v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»mądry, (i) roztropny« (2): Táką wiárę mądrą/ y roſtropną/ Apoſtoł ś. wſzędźie zálecał. NiemObr 89; Tych poſtępków ich mądrych roztropnych/ ieſli ich náſzládowáć będźiemy/ łácno/ co nam ſłuży/ odpráwimy OrzJan 49. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»nadobny a roztropny« (1): Ale gdy cżłowiek pomierny/ á nadobną á roſtropną poććiwoſcią od Páná obdárzony/ vmiárkowawſzy ſthanicżek ſwoy/ pomiernie á poććiwie á pobożnie cżaſow ſwych vżywa RejZwierc 105v.

»ostry a roztropny« (1): Excellere ingenio, Oſtrſzego á roſtropnieyſzego rozumu być. Mącz 46b.

»poważny a roztropny« (1): ſláchćicowi pocżćiwemu [...] nadobna wſpaniłość pomiernie ozdobiona nie wádzi/ [...] ktora ſie záwżdy w poważney á roſtropney myſli ciągnie RejZwierc 54.

»roztropny i sprawiedliwy« (1): Tak ze ony [poddani] przeciwko niemu [królowi]/ za roſtropne y ſprawiedliwe Panowanie/ iako tez nielubem y nielaſkawem ſobie niewdzietznoſc pokazowali PaprUp Av.

Iron. (1): Bo go vſłyſzyſz ieſzcże w mięſopuſty po oney roſtropney bieſiedzie/ á on ſobie dobrze tuſzy/ iż nam dali Bog prętko poſt zbieży/ bo ná krothki dzień wyſzedł. RejZwierc 159.

α. O wypowiedziach: przekonujący, zawierający mądre treści (19):
Wyrażenia: »roztropna mowa (a. wymowa)« [szyk 4:2] (6): BielKom B4; BielKron 107v, 131; Declamatorius – Do roztropnei mowi przinalezący. Calep 291b; Lecz y wſzytkim piękna zabáwá doſtawánie mądrośći/ y pámiętánie roſtropnych mow y przypowieśći y wykłádu ich. SkarKaz 80a; ZbylPrzyg ktv.

»roztropna (przy)powieść« [szyk 5:1] (6): APOPHTEGMATA. To ieſt. Krothkie á roſtropne powieśći/ cżłowiekowi poććiwemu ſłuſznie należące RejZwierc 209, 210, 211, Aaa4v; Chwáłá z roſtropney powieśći pochodzi [in enim sapientia dicetur laus] BudBib Eccli 15/10; SkarKaz 80a.

»roztropna rada« [szyk 1:1] (2): Wzruſzą ſie myſli ludzkye ná hárdość ná zwádę/ Opuśćiwſzy y rozum y roſtropną rádę. RejWiz 128v; BielKron 17.

»rzecz roztropna« [szyk 2:1] (3): Serwius [...] wiele inych rzecży Senatowi roſtropną rzecżą przekłádał/ ták o Rzecżypoſpolitey iáko o właſney. BielKron 103, 324, 326v.

»słowa (były) roztropne« [szyk 2:1] (3): OpecŻyw 2v; Bacżąc iego zdradę Skánderbeg/ odpowiedział mu roſtropnemi ſłowy/ mowiąc: [...] BielKron 242v; RejZwierc 210.

Szeregi: »roztropny a dworski« (1): Apophtegmatá zá onych ſtárych poważnych á vcżonych ludzi zwano te ſłowá y powieśći roſtropne á dworſkie RejZwierc 210.

»roztropny i pobożny« (1): Pamiętálićby wżdy ná to że ſię Chiſtyaninowi nie godźi/ y błędu nagrubſzego gwałtem podwrácáć/ ále tylko nápominániem roſtropnym y pobożnym/ thakże y przez ćichość ku zbáwieniu przywodźić. CzechEp 43.

β. O emocjach: zracjonalizowany, usprawiedliwiony, poparty rozumem (5): Roſtropne żądánie pomſthy nád ſprzećiwniki. LubPs N6 marg; ABowiem mądrego á pocżćiwego cżłowieká gniew roſtropny ná wiele ſie dobrych rzecży y obroćić y przygodzić może. RejZwierc 77v, 77v marg, Bbb2; Wſzákże Chryſtus widząc proſte ſerce Piotrowe y ochotę cżerſtwey wnim ku ſobie vprzeymośći/ y przetoſz miłość iego roſtropną cżyniąc/ [...] vkazał mu chwałę niebieſkiey rádośći y zapłáty SkarŻyw 598.
b. Wykonany przez biegłego w zawodzie, doświadczonego (1): kthoremu niedoſtátkowi/ ieſt doſkonáłe lekárſtwo/ roſtropne wyięćie/ bes kthorego żaden záſtárzáły kámień wybáwion być niemoże SienLek 105.
c. Nauczający roztropności (4): Abowim wierz mi iż młode wychowánie roſtropne śiłá pothym obycżáiow dobrych ná ſtárość káżdemu vmnożyć może. RejZwierc 7v; A ták pomierny gniew nie ieſtći gniew ále roſtropne karánie á nápominánie/ áby ſie potym oni tego ſtrzegli co im to należy/ á tym ſie karáli á vpomináli. RejZwierc 77v.
Wyrażenie: »roztropna rada« (1): Domowi [sławią Waszą Wysokość] s ſławnych á zacnych ſpraw y przykłádow W.W. A poſtronni z roſtropney á vważoney rády á przeſthrzeżenia W.W. RejZwierc 119v.
Szeregi: »roztropny a pomierny« (1): A ták potrzebny ieſt gniew poććiwego cżłowieká/ áby roſtropnym á pomiernym nápominániem/ á cżáſem też y poććiwym karániem/ niſzcżył/ zácierał/ á ku dobremu końcowi przywodził ty ſproſne wſzetecżeńſtwá ludzkie. RejZwierc 78.

»roztropny a uważony« (1): RejZwierc 119v cf Wyrażenie.

d. O dziedzinach nauki: związany z myśleniem, niezwiązany z praktycznym działaniem (2): ábowiem krolowie przerzecżeni [...] nie chowáli ná dworze ſwoim żadnego ſługi ktoryby był cżego oſobnego nie vmiał/ ták wolni/ kupni/ iáko kápłani/ bądź to w rycerſkich rzecżach/ bądź w náukach/ tákież rzemieſlech/ y inych rzecżach roſtropnych BielKron 9.
Wyrażenie: »roztropna nauka« (1): KwiatKsiąż Iv cf Szereg.
Szereg: »roztropny a rozumny« (1): A Retorika tedy trzecia ieſt miedzy roſtropnymi á rozumnymi naukami KwiatKsiąż Iv.

Synonimy: A. rozmyślny, rozsądny.

Cf NIEROZTROPNY

RS, (ALKa)