[zaloguj się]
[pdf]

MĄDRY (1743) ai

ai (1740), sb m (3) [w funkcji n-pers].

mądry (1724), mądr (15) [w tym: w przyslowiu „(Polak) mądr po szkodzie” (11)], mądry a. mądr (4).

comp i sup (168 + 66) -mędrszy (224), -mędrzszy (7), -mądrzejszy (2), -mędrzejszy (1); -mędrzszy Calep (2); -mędrszy : -mędrzszy CzechRozm (4:1), CzahTr (1:4); -mędrszy : -mądrzejszy BielŻyw (1:1), Mącz (3:1); -mędrszy: -mędrzejszy RejPos (7:1); ~ -ejszy (1), -(e)jszy (2). sup nå- (62), nåj- (4); nåj- GórnDworz, KochFr, GórnTroas; nå-: nåj- ModrzBaz (4:1); ~ nå- (55), na- (1), n(a)- (6); nå- : na- PudłFr (1:1).

Fleksja
sg
mNmądry, mędrszy, nåmędrszy, mądr fNmądrå, mędrszå, nåmędrszå, mądra, mądr(a), mędrsz(a) nNmądré, mędrszé, nåmędrszé
Gmądrégo, mędrszégo, nåmędrszégo Gmądréj, mędrszéj, mądry Gmądrégo, mędrszégo
Dmądrému, mędrszému, nåmędrszému Dmądr(e)j, mądré, mądryj Dmądrému
Amądrégo, mędrszégo, nåmędrszégo, mądry Amądrą, mędrszą Amądr(e)
Imądrym, mędrszym, nåmędrszym, mądr(e)m Imądrą, mędrszą Imądrym
Lmądrym Lmądréj, mędrszéj Lmądrym
Vmądry, nåmędrszy Vmądrå, nåmędrszå V
pl
N m pers mądrzy, mędrszy, nåmędrszy
subst mądré, mędrszé
G mądrych, mędrszych, nåmędrszych
D mądrym, mędrszym, mądrem, nåmędrszem
A m pers mądré, mędrszé, nåmędrszé, mądrych
subst mądré
I m mądrymi, mędrszymi, mądrémi, mędrszémi, nåmędrszémi
f mądrymi, mądr(e)mi
n mądr(e)mi, mądrymi
L mądrych, mędrszych
V subst mądr(e)

sg m N mądry, mędrszy, nåmędrszy (502), mądr (13); ~ (attrib) mądry (208); ~ (praed) mądry (71), mądr (13); mądr RejRozpr, RejZwierz (2), Strum, PudłFr (2), PaprUp, CzahTr; mądry : mądr RejJóz (1:1), Mącz (3:1), Prot (2:1), KochPieś (1:1), PowodPr (1:1). ◊ G mądrégo, mędrszégo, nåmędrszégo (98); -égo (7), -ego (1) KochPs, -(e)go (90). ◊ D mądrému, mędrszému, nåmędrszému (87); -ému (11), -emu (1) KochFr, -(e)mu (75). ◊ A mądrégo, mędrszégo, nåmędrszégo (133), mądry (5); ~ -égo (10), -ego MurzHist (2), -(e)go (121). ◊ I mądrym, mędrszym, nåmędrszym (99), mądr(e)m (4) FalZioł, MurzNT, GliczKsiąż, GórnRozm; -ęm (1), -(e)m (3). ◊ L mądrym (9). ◊ V mądry, nåmędrszy (6). ◊ f N mądrå, mędrszå, nåmędrszå (59), mądra (2), mądr(a), mędrsz(a) (4); ~ (attrib) -å (43), -a (2); -a March1; -å : -a SkarŻyw (4:1); ~ (praed) -å (13). ◊ G mądréj, mędrszéj (12), mądry (1) Mącz; -éj (1), -(e)j (11). ◊ D mądr(e)j (4), mądré (1) OpecŻyw, mądryj (1) MurzHist. ◊ A mądrą, mędrszą (13). ◊ I mądrą, mędrszą (32) [w tym: -am (1)]. ◊ L mądréj, mędrszéj (5); -éj (2), -(e)j (3). ◊ V mądrå, nåmędrszå (2). ◊ n N mądré, mędrszé, nåmędrszé (16); -é (1), -(e) (15). ◊ G mądrégo, mędrszégo (9); -égo (2), -(e)go (7). ◊ D mądrému (3); -ému (1) SarnStat, -emu (1) KochTr, -(e)mu (1). ◊ A mądr(e) (8). ◊ I mądrym (8). ◊ L mądrym (2). ◊ pl N m pers mądrzy, mędrszy, nåmędrszy (194). subst mądré, mędrszé (37); -é (2), -(e) (35). ◊ G mądrych, mędrszych, nåmędrszych (157). ◊ D mądrym, mędrszym (43), mądrem, nåmędrszem (7); -em MurzNT (3), RejPos, GórnRozm (2); -ym : -em BielŻyw (2:1); ~ -em (2), -ęm (1), -(e)m (4); -em : -ęm MurzNT (2:1). ◊ A m pers mądré, mędrszé, nåmędrszé (56), mądrych (1); -é :-ych SkarKaz (4:1); ~ -é (4), -(e) (52). subst mądré (18); -é (4), -(e) (14). ◊ I m mądrymi, mędrszymi (42), mądrémi, mędrszémi, nåmędrszémi (34); -ymi BierEz, KromRozm II, BibRadz (6), KwiatKsiąż (3), OrzQuin, GórnDworz, WujJud (4), CzechRozm (2), CzechEp, NiemObr, KlonŻal, ReszPrz, WerGośc, Calep; -émi KrowObr, Goski, ProtBaz, HistRzym, RejZwierc (2), PaprPan (2), KochMRot, ArtKanc, BielRozm, PaprUp (2), SkarKazSej (3); -ymi: -émi BielŻyw (2:1), RejPos (1:4), BudBib (2:2), ModrzBaz (2:3), SkarŻyw (1:2), GórnRozm (1:1), WujNT (7:1), SkarKaz (1:4); ~ -émi (1), -(e)mi (33). f mądrymi (2), mądr(e)mi (2); -ymi OrzQuin; -(e)mi RejZwierc; -ymi : -(e)mi LatHar (1:1). n mądr(e)mi (2), mądrymi (1) SkarŻyw (2:1). ◊ L mądrych, mędrszych (8). ◊ V subst mądr(e) (1).

Składnia comp: mędrszy (a)niż(li) kto (33), nad kogo (27), miedzy kim (1); (a)niż(li) kto PatKaz II (2), BielŻyw, RejKup, KrowObr, Leop, RejFig, BielKron (3), GrzegRóżn, Mącz (2), GórnDworz (2), RejPos (3), BiałKaz, CzechEp, BielSjem, GórnRozm (2), GostGosp, GosłCast (3); nad kogo OpecŻyw, PatKaz III, LubPs (2), RejAp, CzechRozm (3), KochPs, Phil (2), WujNT (2), SkarKazSej (2); (a)niż(li) kto : nad kogo RejZwierz (1:1), BibRadz (1:1), WujJud (1:4), ModrzBaz (1:2), PaprUp (1:2), SkarKaz (1:1); nad kogo : miedzy kim BierEz (1:1). Składnia sup: namędrszy z kogo (3), miedzy kim (2), nad kogo, co (2), kogo (1) OpecŻyw; z kogo CzechRozm, SkarŻyw; miedzy kim BielŻyw; nad co BielKron; z kogo : miedzy kim : nad kogo ModrzBaz (1:1:1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Posiadający zdolność trafnego rozróżniania dobra i zła, trafnego rozumowania, rozwiązywania trudnych sytuacji; inteligentny; dużo wiedzący i umiejący, uczony; sapiens Vulg, HistAlt, PolAnt, Mącz, Modrz, Calag, Cn; prudens Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calep, Cn; cordatus Mącz, Modrz, Calep, Cn; philosophus Mącz, Modrz, Cn; intelligens PolAnt, Mącz, sensatus Vulg, Mącz; sollers Mącz, Calep doctus Modrz, Calep; catus, scitus Mącz, Cn; argutus, circumspectus, compos animi a. mentis a. rationis, ingeniosus, sagax Mącz; praestans Calag; consideratus, conspicuus Calep; assecutus sapientiam a. boni summam, maturus anima Cn (1580):
a. O ludziach (też o zwierzętach ujmowanych antropomorficznie) (1534): Chceſz być mądrym więcey ſłuchay/ Ale ięzyká powśćiągay BierEz F4v; Liſzká też byłá zbládnęłá/ A drząc ták odpowiedziáłá: Toć mię mądrą vcżyniło/ Co ſie temu przygodziło. BierEz K4, D2, D3v, E2, E2v [3 r.], E4 (22); OpecŻyw 12v, 16v, 30, 33, [34]v, 76v, 183v; OpecŻywList C2v; panna bądącz wzyuoczye matky ſwey mądrſza byla nyſz wſzytky doctorouye PatKaz II 80, 77v; PatKaz III 111; HistJóz B2v; BartBydg 10b; FalZioł +2v; bo żadny nie może być rzecżon moczny iedno ktoż mądry ieſt. BielŻyw 53, nlb 6, s. 2, 53, 78, 104 (14); GlabGad A3, C2, P4v, P8; MiechGlab *3v; BierRozm 4; KlerWes Av; LibLeg 7/41, 67v, 68, 8/160v; March3 V5v, V8v; WróbŻołt 106/43; RejRozpr F4v; SeklWyzn c4; RejJóz C2v, P2; RejKup h8v, i8v, t5; HistAl A, I8, K5v, L5v, L8; MurzHist T; MurzNT 33v, 186 marg; KromRozm II b; cżego wſſytkyego nye potrzebá mnye thu przypominać/ drugim to mędrſſym zoſtáwuyę GliczKsiąż H4v, D6, G4, N6v; LubPs Y6, bb3v, hhv; KrowObr 205v; Ale byś był namędrſzym/ byś był y anyołem/ Przedſię bez Páńſkiey łáſki záwżdy będzyeſz wołem. RejWiz 137v, 5v marg, 8v, 17 [2 r.], 33v marg, 44 (17); Leop Gen 41/39, Ex 36/1, Iudic 5/29, Ps 106/43, Prov 14/15 (13); RejFig Dd4v; RejZwierz 62, 67v, 101v, 112v, 122; Nie chćiey być mądrym ſam v ſiebie BibRadz Prov 3/7; Corká mądra łácno mężá doſtánie/ ále kthora plugáwie żywie przynoſi ſmętek oycu. BibRadz Eccli 22/4, Prov 8/33, 9/12 [2 r.], 20/26, 26/12, 16 (20); SOLon on mądry [...] wielką winą zákázował złorzeczyć vmárłemu OrzRozm M2v, D2 marg, D4v marg, Ev, I2, K (15); miedzy ktorymi zbiegi był ieden mąż vdatny á mądry Tráſybulus BielKron 121, 11, 21v, 46v, 81, 81v [2 r.] (19); Abowiem ieſliże ſtare ludzie dla tego mędrſzymi ſądziemy być/ y ich przeto radźi słuchamy/ iż przez długie żyćie y naſobie wiele rzeczy doświatcżeli/ y od inſzych wiele widzieli y słyſzeli. KwiatKsiąż H4, E2v, F4, G; Excellens animo et forma, Weſpołek vrodźiwy y mądry. Mącz 46c, 11a [2 r.], 16a, 41c, 62c, 65b (21); OrzQuin C3v, R2v, T4; O mnie w mądrey Grecyey nawięcey báiano. Prot A3, A2v, B3, B4, C, C4; SienLek 28, 95 [2 r.], 95v, V2; RejAp 43v; GórnDworz B2v, C3, D, G5, H2v (13); Ale Koło/ iż nie ieſt z proſtych Liniy/ przetóż ſtárodawnym y mądrym Geometrom trudność zádawáło GrzepGeom H3v; HistRzym ktv, 13, 13v, 23, 23v (21); RejPos 35v, 153v, 191v, 194, 341, 341v [2 r.], 342v; To ieſt namędrſzy czo ieſzcże w pokoiu/ Rozmyſla co ma przypáść w przyſzłym boiu. RejZwierc 228v, 23v marg, 46v, 80v, 114v, 145 (19); WujJud 148v, 188v [2 r.], 249v, L16v; WujJudConf 156v; RejPosRozpr c2; RejPosWstaw [413]v [2 r.]; A o ktorą kolwiek rzecż (w) mądrośći y (w) rozumie pytał ſię v nich krol/ tedy ználezli ſię dzieśięć kroć (mędrſzemi) nád wſzytki wieſzcżki y cżárowniki/ ktorzy (byli) we wſzem kroleſtwie iego. BudBib Dan 1/20, Prov 14/1, 20/1, 26, 26/12, 16 (12); Strum Q3; BiałKaz D4, Lv [2 r.]; BudNT przedm b [2 r.], b6v, b7v, c2; StryjWjaz B4v; CzechRozm 100, 147v, 267v; PaprPan kt, C2, E4, G2, H (21); nie iedney/ ábo nie kilku oſob rády w ſpráwowániu rzecży vżywáć máią/ ále wiela oſob/ y tych nie ledá iákich/ ále co przednieyſzych y co mędrſzych ModrzBaz 24v, 3v, 11, [16] [2 r.], 23v, 47v [2 r.] (25); SkarJedn 127; Oczko A2v, A3v, A4; Calag 563b [2 r.]; KochPs 183; iednák zrządzenie było Boſkie/ [...] iſz ná ták ſtráſzliwe náwáłnośći morſkie/ dał ták mądrego y przeświętego ſterniká Leoná SkarŻyw 317, A3, 93, 101, [223], 238 (17); StryjKron 1, 145, 512; CzechEp 6, 55, 117, 220, 229; NiemObr 13, 107, 128, 141, 142 (8); KochFr 91; KlonŻal C3; KochDz 106; KochMRot B3v, C; Nápiſał niekiedy mądry on Pogánin Cicero ReszPrz 22, 100 [2 r.]; WerGośc 244; WerKaz 291 [2 r.]; BielSjem 12, 16; KochPieś 4, 10; PudłFr 11, 39; Y baczyſzże ty to/ iż wy mędrſzymi niźli Bog widzeni bydź chcećie? GórnRozm E3v, B2, D3v, E2, G, G4 (11); Iedno iż rożne ſądy/ rozdał w náſze głowy/ Ciebie mądrym vrodźił/ á mnie nie dał mowy. KmitaPsal Av; PaprUp C3v, H3, K3, L3v; ZawJeft 22; ActReg 70, 97, 119; Calep 338a, 789b, [869]b, 917b, 945a; Złodźiey mądry dłużey trwa niż niedbáły: wſzákoż obá vpádną GostGosp 20, 1, 80, 116; Phil G3, I, N3 [2 r.], S2; KochPij C2v; GrabowSet Y2; KochFrag 46; OrzJan 4, 51, 61, 62, 69 (8); LatHar 66, 327, 469 [2 r.]; WujNT Matth 7/24, s. 147 marg, 237, 1.Cor 10/15, s. 739 marg, 841, Zzzzz4v [2 r.]; ták też nie ten ieſt prawdźiwie mądry/ ktorego obłudny świát głupim rozſądkiem ſwoim rozumie y ma zá mądrego/ ále ten/ ktorego miſtrz wſzelákiey mądrośći Duch ś. zá takiego być przyznáwá. WysKaz 3, 3 [2 r.], 13; SarnStat 155, 1266, 1288, 1293; KlonKr D; KlonKrGum Av; Młodemu też by namędrſzemu/ nie przyſtoi ſtáre náuczáć SkarKaz 42b, )(3v, 42b, 80a, 81a, 85b (9); GosłCast 17 [3 r.]; PaxLiz D2v; SkarKazSej 658a [3 r.], b, 659b, 660a, b (20); KlonFlis D3v, E; SapEpit B, [B2]; KlonWor 63, 65 [2 r.].

mądry ku czemu (2): á iż z dźiećińſtwá vmieſz piſmá ś. ktore ćię mogą vcżynić mądrym ku zbáwieniu/ przez wiárę CzechEp 120 [idem] NiemObr 73.

mądry na co (3): GlabGad N8; ModrzBaz 65; Ale chcę ábyśćie byli mądrymi ná dobre/ á proſtymi ná złe [sed volo vos sapientes esse in bono et simplices in malo]. WujNT Rom 16/19.

mądry w czym [= w zakresie czego] (12): Oná [piegza] ie táko ćieſzyłá/ Iż w tych rzecżach mądra byłá: Dziatki nic się nie lękayćie/ Prześpiecżnie iutrá cżekayćie BierEz O, K4 [2 r.]; BielŻyw 101; GliczKsiąż L3; Leop Eccli 21/14; Logodaedalus, Mądry w rzeczi/ Pięknych słów vżiwáyący. Mącz 196d; Byłá y vrody wdzięcżney/ á mądra w poſtępkách ſwych/ żywot niepokalány wiodłá. SkarŻyw 124, 581; StryjKron 215; ArtKanc S17; WujNT Zzzzz4.

W połączeniu z rzeczownikiem oznaczającym władze umysłowe człowieka, czasem użytym metonimicznie (8): Wſzakoż mądremu rozumowi nie zda ſie tho rzecż ſłuſzna, aby dla iedney niewiaſty abo dwu [... ] Iuż by więc wſzytkie miały ſtradać dobra od Boga cżłowieku danego. GlabGad A2v; Leop Ex 36/8, Iob 9/4; dałemći [Salomonowi] ſerce mądre/ ták iż żadny przed tobą rowien tobie będzye BielKron 76v; Mnie ſie ták widzi/ żem doſyć iuż powiedział/ zwłaſzcżá w. m. mądrym vſzom GórnDworz X3; był on licá kraſnego/ wzroſtu vroſlego/ ſmyſłu mądrego/ głoſu iáſnego/ ſercá śmiáłego HistRzym 6v; RejZwierc 150; GostGospSieb +2v.

W połączeniach szeregowych (80): OpecŻyw 115v; ForCnR D3v; PatKaz III 121; FalZioł V 51v; GlabGad A2v, M7, O2, O4v, O6, P4; HistAl A8v; MurzHist B3; KromRozm II p4; GroicPorz C2v; KrowObr C; UstPraw A4; LeszczRzecz A2v; Athene miáſto mądre/ zacne/ y waleczne OrzRozm Pv; BielKron 32, 146, 184v, 186, 186v; y nieleda około iakich ále około nawybornieyſzych/ znamienitych á mądrych ludzi Xiąk mamy ſię bawić. KwiatKsiąż K3v; Mącz 77a, 145d, 328b, 355b, 364a (9); A ták/ chcemyli rozumnymi/ mądrymi/ ſpráwiedliwymi/ męznymi/ vtćiwymi/ to ieſt dobrymi á cnotliwymi ludźmi [...] być: [...] ſłuchaymy Kápłaná OrzQuin G2, O2v; RejAp 42v; GórnDworz M, V8v, Ee2, Ee3, Gg4, Ii5, Kk5v; HistRzym 22v, 23, 57v; RejPos 23v, 288; RejZwierc 19, 71v; RejPosRozpr cv; BudBib Deut 1/13; BiałKaz H3, Iv, I4, K2v; PaprPan Gg3; ModrzBaz 22v, 30, [41], 86, 138; SkarŻyw 317, 460, 527; CzechEp 134; GórnRozm K3v; Calep 259a, 989a; GostGosp 2; SkarKaz )(3, 549b, 611a, b, 633b; SkarKazSej 663a, 667a, 691b, 698b, 701a.

W przeciwstawieniach: »mądry ... głupi (a. głupik) (37), szalony (27), prosty (a. prostak) (15), błazen (4), niemądry (3), tępy (2), ciemny, nieświadomy, złośliwy« (89): March1 A3, A4v; BierEz Q2; OpecŻyw [192]; GlabGad M4, M7v, N8, N8v, P7v; March3 V; KromRozm II n4v, p3 [2 r.]; KromRozm III C8; BielKom B6v; RejWiz 28; Ludzie złoſlywi rozſypuią miáſtho: ále mądrzy vzkramiáią pierzchliwość [Homines pestilentes dissipant civitatem, sapientes vero avertunt furorem]. Leop Prov 29/8; Szalony wſmiechu podnośi głos ſwoy/ ále mąż mądry záledwie ſie potáiemnie będzie ſmiał Leop Eccli 21/23; Głupie Kxiążętá Táneyſkie/ mądra rádá Fáráonowá/ dáły rádę niemądrą. Leop Is 19/11, Prov 14/1, 3, 29/9, Eccle 4/13, Eccli 21/29; Tha pochodnia ieſt słowo z mocą Duchá s. zá ktorego ſpráwą ſtawáią ſię mądre ſercá ludzkie/ kthore z przyrodzenia ſwego ſą tępe y ćiemne. BibRadz I 341a marg, Prov 15/5, 21/11, 20, I 341b marg, Eccle 7/5 (10); BielKron 79v [2 r.], 80, 80v, 81v, 108; KwiatKsiąż E3; OrzQuin C2; GórnDworz C2; RejPos 6v [2 r.], 181v, [340] [2 r.], [340]v [3 r.], 341 [2 r.], 343; KuczbKat 5; RejZwierc 2v; WujJud 130v; RejPosWstaw [414]v; BudBib Prov 26/5; BiałKaz H3; BudNT Matth 25/2, 4; Lepiey temu on głupik niż mądry krol ſproſtał. PaprPan Hhv; ModrzBaz 28v, 135 marg; Y Mędrzec poświádcża/ iż wino á białegłowki/ mądre ludźi w błazny odmieniáią. WerGośc 244, 254; KołakSzczęśl C2; Ieſli kto zda ſię ſobie być mądrym miedzy wámi ná tym świećie/ niech ſię sſtánie głupim/ áby był mądrym. WujNT 1.Cor 3/18 [przekład tego samego tekstu KromRozm II p3, BibRadz, WujNT Zzzzz4v, WysKaz]; Mamy być mądrymi w dobrym á proſtymi we złym. WujNT Zzzzz4, Matth 25/2, s. 105 marg, Matth 25/4, 8, s. 108 (13); WysKaz 5 [2 r.]; SkarKaz 519b, 580a; iż ludźie młodźi/ nie świadomi/ nie ćwiczeni/ w R. P. rządy czynią: drugim mędrſzym y ćwiczeńſzym/ y ſtárſzym/ tákie ná ſkázę wſzytkiey korony przeſzkody czynią. SkarKazSej 663a, 662a [2 r.]; Mnie teſz ktobie wyſłáli Wieśniacy Co mędrſzego/ bo ſámi proſtaoy RybWit Cv.

W porównaniach (2): KuczbKat 20; Bądźćieſz tedy mądrymi iáko wężowie; á ſzczyrymi iáko gołębice [Estote ergo prudentes sicut serpentes et simplices sicut columbae]. WujNT Matth 10/16.

W charakterystycznych połączeniach: Arystyp mądry(-a, -e, -rzy), białogłowa (2), biskup, bogomowca, cesarz (2), corka, Cycero, czytelnik (3), dziecię (4), dziewica, dziewka (3), Eipczanie, gospodarz (3), Grekowie (Grecyja) (3), gwiazdarz, hetman (6), Hezyjod, historyk, Homer, jeometra, jeździec, kancelaryja, kapłan, katolik, konsylijum, krol (35), krolewna, Kryzypus, kto(ż) (9), Latynowie, lud, małpież, małżonka, matka, mąż (26), miasto, mistrz, młodzieniec, monarcha, mowca (4), niewiasta, ociec (4), orszak, osoba (4), pan (36), pani (2), panna (panienka) (5), patryjarcha, pisarz, poganin, polityk, poseł (2), prawnik, preceptor, prorok (3), prynceps, przyjaciel, rada, robotnik (3), rozum (2), rycerz (2), rządziciel, Rzymianin, senat, senator (4), serce (3), sędzia (9), sługa (5), smysł, Solon (5), spowiednik (5), sprawca (3), stan, starzec, sternik, Sybilla, syn (5), Tales, tłumacz, ubogi (3), uczeń, umysł, ustawca praw (prawotworca) (3), uszy, walecznik (2), wojewoda, zakonodawca, złodziej, żołnierz, żona (4); barzo mądry (8), dobrze, jako (19), na schwał, nazbyt (3), prawdziwie (3), rządnie, tak(o) (30), wielce (wielmi) (6), wysoce; mądry ku zbawieniu (2); mądry na dobre, na złe (2); mądry w dobrym (2), w postępkach swych, w radzie, w rzeczy (2); co (na)mędrszy (5); daleko mędrszy (2), trochę; by(wa)ć mądry(m) (202), być mian, chciec być, (u)czynić (się) (21), domnimawać się być, okaz(ow)aé się (2), (o)powiedać (się) być (3), rozumieć być, (z)sta(wa)ć się (zostać, nastać) (18), ukazać się być, widzieć się (być) (być widzian(y)) (8), zdać się (być) (14); czynić mądrego (4), naleźć (8), rozumieć być, (u)znać (2); mieć (się) (za) mądrego (25); za mądrego być mian, popisować się, przezwać, rozumieć, sądzić, wzięty; mądrym liczyć się, nalezion (2), słynąć (3), sprawić, stawić się, udawać się, (nazywać, być nazwan, przezwać być) (10).

Przysłowia: Kożdy mędrſzy poſzkodzie. BierEz K3, L4v; Bywa mędrſſy ná oſtátek Kogo czwiczy niedoſtátek RejRozpr I4v; A nikt niemądr áſz po ſkodzie RejRozpr Kv, I3v; Bo żadny mądr nie bywa aliż więcz po ſzkodzie RejJóz I2; RejKup g2v, q5; RejZwierz 128; sero sapiunt phryges, proverbium, Po ſzkodzie polak mądr. Mącz 298c, 491d; Prot A2; Strum E4; StryjKron 632; á oni mędrſzymi sſtawſzy ſię po ſzkodźie/ polepſzyli ſię. WerGośc 220; KochPieś 39; PudłFr 43; PaprUp K2v; Obácż Polaku: á bądź przed ſzkodą mądry. PowodPr 84 marg, 84; VotSzl B2v; CzahTr C3v. [Ogółem 22 r.].

Yużći dzis nye tylko kury mądre/ ále też y ſáme yáycá GliczKsiąż P4v; Delphinum notare doces, Proverbium, Proſtak doktora vczy/ yáye chce być mędrſze niſz yego máć kokoſz. Mącz 81a; á też iuż teraz mędrſze ſię iáycá náyduią/ niż kokoſzy ktore ich nálęgły. CzechEp 197.

Słucháiąc mądry mędrſzym zoſtánie SkarKaz 79a, 79a; SkarKazSej 661b. Cf α.

bydlo/ ſwinie/ kozy/ Mądrſze niż ten paſtirz bozy. RejKup i8v; iáko ſzkáráda/ á ſzkodliwa rzecż ieſt/ kiedy máią być owce mędrſze/ ktore páść trzebá/ niż páſterz ktory ie páść ma. GórnDworz Ee6.

Kto chodzi z mądremi/ mądry bywa BudBib Prov 13/20; SkarKaz 580a. Cf α.

Niema być ſlugá mędrſzy/ á niſſli pan iego. KrowObr 109.

To iuż tu vcżniowie mędrſzy nád miſtrze. WujJud 208.

NIe to mądrosć mądrym być/ álbo wielkosć świátá Rozumem chćiéć ogárnąć KochFr 131.

Wyrażenia: »mądry filozof« (6): RejZwierc 14v, 15v, 267; BiałKaz D4; A ták co przed dawnemi cżáſy Ariſtoteles on mądry Philoſoph o ślácheckiem ſtanie mawiáł [quod olim ab Aristotele philosophorum acutissimo de nobilibus dictum est]/ to też zá náſzego wieku właśnie może być mowiono. ModrzBaz 42v; WujNT 140.

»mądra głowa« [w tym: z mądrą głową (8)] = argutum caput Mącz (19): RejKup m6v, bb6v; A być lepyey rozumiał co mądroſcią zową/ Ták ſie ná to zgodzili wſzyſcy z mądrą głową. RejWiz 62v, 28, 32; RejFig Bb; Mącz 16a; GórnDworz H, Q7v, Bb7v; RejZwierc 229, 231, [238], 240v, 246; MEmius on Agrypá ſwoią mądrą głową/ Iuż náſzych nie celuie łágodną wymową PaprPan T2v; PudłFr [3]; GórnRozm K2v; Ale o tym doſyć/ mędrſzey głowy to rozum VotSzl B2v.

»ludzie mądrzy, czł(owi)ek mądry« = (homo) prudens Vulg, Mącz, Modrz, JanStat; (homo) sapiens PolAnt, Vulg, Modrz, JanStat; vir sapiens Vulg, PolAnt, Modrz; (homo) philosophus Mącz, Modrz; vir prudens Modrz, Vulg; vir intelligens PolAnt; argutus homo Mącz; homo a. vir cordatus Modrz; vir magna prudentia a. sapientia praeditus Cn [szyk 108:96] (134:70): BierEz C3v, D3v; ForCnR A3, C2v; PatKaz III 135v; BielŻyw nlb 4, s. 83, 97, 110; BielŻywUng [172]; GlabGad F4, K8; KłosAlg A4; RejPs 73; KromRozm I K4v; MurzHist E2; MurzNT Matth 11/25, s. 61 [2 r.], Luc 10/21; KromRozm II q; KromRozm III B7; Diar 66, 68; DiarDop 109; GliczKsiąż K8, Nv; GroicPorz bv; KrowObr C2; RejWiz 8v, 80v, 129v [2 r.], 151, Cc4v; Leop Prov 14/3, 21/22, 29/9, Eccli 21/20; BibRadz 1.Par 27/32, Iob 34/34, Prov 21/20, I 341a marg, Eccle 7/5 (12); OrzRozm B2v, Pv, S3v; BielKron 25, 79v, 80v, 81v, 136, 262; KochZg B; KwiatKsiąż E2, K3v, P4r [2 r.]; Mącz 16a, 207a, 250d, 297d, 340c, 419b, 440b; SienLek 5, 14v, T3v; LeovPrzep a3v, H4; GórnDworz G7v, Nv, S2, V2, Aa8, Hh5; GrzepGeom A4, B2; HistRzym 23, 23v, 68; RejPos 288, 306; A wſzákoż miedzy dwiemá rzecżámi ſtráſznemi á złemi mądry cżłowiek záwżdy mniey ſobie złą obiera. RejZwierc 42, B [2 r.], 19, 22v, 49, 62 (27); BielSpr b4; RejPosRozpr c2v; RejPosWstaw [212]; BudBib c3, Tob 4/19, Eccli 9/21[23], 20/7; WierKróc Av; O tym wiem / iż nie tylko tobie teraz/ cżłeku mądremu/ ále zdawná przed tym/ głupſtwem to iednym było/ v ludzi mądrych świátá tego CzechRozm 59v, A2v, 2; ModrzBaz 2, 3v, 4v, 7, 7v (21); ModrzBazBud ¶6v; Oczko 29v; SkarŻyw 147, 373, 484; CzechEp 54; KochFr 78; WerGośc 244, 254, 257; PudłFr 5, 70; GórnRozm Ev [3 r.], E2v [2 r.], F3, G, H3 (15); KochWr 26, 27; GostGosp 118; GostGospSieb +4v; Phil M, M3 [2 r.]; KochFrag 47; OrzJan 30; WujNT Act 13/7; SarnStat 64 [2 r.], 184, 195, 249, 655 (10); SkarKaz 79a [2 r.]; VotSzl D4; CzahTr G3, I3v; Wiele nam pomagáią praeceptorowie y towárzyſtwá y rozmowy z ludźmi mądremi SkarKazSej 663a; KlonFlis A3v.

bibl. »mądre panny (a. panienki), dziewice« = prudentes a. sapientes virgines PolAnt, Vulg [szyk 22:4] (15:11): KrowObr 229; RejAp 138, 158; A z iáką gotowoſcią pod figurą dzyewic mądrych/ mamy záwżdy ſtać przed Máyeſthatem ſrogim Páná ſwego RejPos 343, 6v [3 r.], 181v, [340], [340]v [4 r.], 343 [2 r.]; á bądź záwżdy gotow/ á miey zápaloną lámpę w ręku ſwoich/ iáko ony pięć mądre pánny/ ktore z ochotą puſzcżono do páłacow Páńſkich RejZwierc 170v; WujJud 130v; BudNT Matth 25/4; LatHar 188, 396, 456; WujNT Matth 25/4, 8, 9, s. 108; SkarKaz 552a.

»mądry Salomon« [o królu Salomonie lub jako uosobieniu mądrości] [szyk 13:5] (18): March1 A; OpecŻyw 180v; SeklWyzn 2, f2v; SeklKat L4v, M3v, Z3v; HistAl C2v; RejWiz 46v; OrzQuin Bv, Hv, H4, O4; HistRzym 104; Wſpomnićie/ Sámſoná mocnego. Dawidá Swiętego. Sálomoná mądrego BiałKaz K2v; LatHar 381; SkarKaz 611a; By był namędrſzy Sálomon/ gdy władzey y potężnośći do karánia/ y rządow/ y pieniędzy nie ma/ żadney przygodźie poſpolitey nie porádźi. SkarKazSej 659b.

»mądry żak« (3): Ty rácż zá wdzyęcżne przyiąć iáko od proſtaká/ Boć to było przyſtoyniey ná mądrego żaká. LubPs ggv; Słowo páńſkie ma rozumu z namędrſzego żaká. NiemObr ktv; WyprPl Bv.

Zestawienie: »siedm mądrych mędrcow, mężow« = siedmiu słynnych mężow (filozofów, prawodawców, mężów stanu) w starożytnej Grecji z okresu 620–550 r. p.n.e., odznaczających się mądrością praktyczną; poszczególne przekazy wymieniają różne postaci (1:1): BIas Prienneſki mędrzec, z ſiedmi mądrych mędrczow ieden. BielŻyw 13, 17.
Szeregi: »mądry, (a, i) baczny« [szyk 8:3] (11): RejJóz H5v; GroicPorz kk2; BibRadz *4; Mącz 242a; RejZwierc 72, 91v; Strum R3, R3v; Bo Oćiec mądry y bácżny/ chcąc wyrozumieć vmyſł dźiatek ſwych przećiw ſobie/ [...] tedy ich więc cżęſto rozmáitym ſpoſobem doświádcża CzechRozm 237v; PaprPan O; Phil L. [Ponadto w połączeniach szeregowych 12 r.].

»mądry i (a) biegły (a. biegliwy)« = sapiens et notus PolAnt [szyk 3:2] (5): BielŻyw 101; MurzHist E2; OrzQuin C2; BudBib Deut 1/15; Lecż ia nic ták dálece nieżądam/ [... ] iáko gdyby te moie wizerowánia co nabiegleyſzi á namędrſzi ludzie cżytáli [si cogitata haec nostra a doctissimis quibusque legerentur] ModrzBaz 1v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»mądry, (i, a) cnotliwy« [szyk 5:2] (7): KlerPow 3; MurzNT 61 [2 r.]; Bárzoby rad był widzyan mądry y cnotliwy RejWiz 101; OrzRozm S4v; GórnRozm Ev, G. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.; w połączeniach niewspołrzędnych 2 r.].

»mądry i czujny« (1): ktorzy widząc [Fryderyka Wtórego] páná mądrego/ y cżuynego [...] rádźiby go byli práktykámi ſwymi z Ceſárſkiey ſtolice degrádowáli NiemObr 168.

»mądry a (i) ćwiczony« = sapiens et disciplinatus Vulg (2): Cżemubyſmy ſię nieſtáráli/ áby byli ze wſzelákich ſtanow obráni ludźie mądrzi/ á w práwiech/ y wſzelákich náukách ćwicżeni [Cur non curemus ex omnibus ordinibus deligi prudentissimos quosque et legum et omnium doctrinarum peritissimos]/ ktorziby ſądzili ſpráwy ze wſzytkich náſzych powiátow/ do nich przez ápellácyią przychodzące? ModrzBaz 91; WujNT Iac 3/13. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»(nie) mądry, (i, a, a(l)bo, ani) dobry« = prudens et bonus Modrz [szyk 9:8] (17): KromRozm I K4v; Boc zajſté mało náiduięmy/ gdźieby ludźie v świata źli abo głupi s ſwyi vprzeyimiéi chuci a nie kwoli námędrſzęm abo naleplzęm/ tego świata oſobám/ przeciwko panu Chriſtuſowi i ſługám iego co złego poczynali MurzNT 116, 116; GliczKsiąż Nv; GroicPorz b3; KwiatKsiąż D4v; GórnDworz Hh6, Kk3v; RejZwierc 44v; ModrzBaz 4v, 43v, 59, 87, 138; GórnRozm E; VotSzl C; SkarKazSej 697b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 12 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 2 r.].

»(nie tylko) mądry, (a, ale też) opatrzny« [szyk 5:1] (6): BierEz K4; BielŻyw 146; Homo non modo prudens, verum etiam (quod vidi) curiosus, Nie tylko mądry ále też opátrzny/ Pieczołowity. Mącz 73a; RejZwierc 134; BielSpr b4; Calep 246a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.].

»mądry, (i) ostrożny« (2): Calep 248b; ábyſmy nikogoż nie oſzukiwáli iáko prośći y vprzeymi: á ſámi ſię też oſzukáć nie dáli/ iáko mądrzy y oſtrożni. SkarKazSej 662a.

»mądry, (abo, i) (po)radny (a. wielkiej rady)« (3): przeto nam to dzyeoię opowieda być/ y namędrſze/ y nawiętſzey rády. RejPos 16v, 16v; Calep 247a.

»mądry a rozmyślny« (1): Ale ludziom mądrym á ſłuſznie rozmyſlnym nic to ſtráſzno być nie może. RejZwierc 169.

»mądry, (a) rozsądny« (2): przeto posłucháymy co o tem wielce mądry á rozſądny mąż Eraſmuś Roterodamus rozumie BudNT przedm b3v; KołakSzczęśl C2.

»mądry, (a, i) roztropny« = sapiens et prudens a. intelligens PolAnt [szyk 14:1] (15): a dlá tego iako roſtropná ij mądrá milcżala. OpecŻyw 8v, 122; HistJóz B2; MurzNT Matth 11/25, Luc 10/21; GroicPorz hh3; BibRadz Is 5/21; BielKron 107v; Mącz 17a, 372c; RejZwierc 2v, 22v; Co [...] ieſli kto ieſt mądry/ wyrozumie/ á kto roſtropny pozna to CzechRozm 116v, 215v; SkarKazSej 658a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.; w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

»mądry, (i, a) rozumny« = prudens et intelligens Modrz [szyk 5:1] (6): LibLeg 11/56v; Toć to lud mądry y rozumny/ á narod wielki. KuczbKat 265; RejZwierc 166v; ModrzBaz 39v; Calep 945a; SkarKazSej 661b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

»mądry, (a) rozważny« (5): ieſliżeś przecżedł [...] zacne ſpráwy [...] iuż nie thylko onych mądrych á rozważnych Philozophow/ ále y nie dawno zeſzłych vććiwych przodkow ſwoich RejZwierc 267, 76, 98v, 160, 165v.

»mądry i rządny« (1): V ludźi mądrych y rządnych nie chowáią krow pierwaſtek ćieląt GostGosp 118.

»(nie) mądry, (a, i, ani) sprawiedliwy« = sapiens et iustus PolAnt; prudens et iustus Modrz [szyk 3:3] (6): BibRadz Eccle 7/17; GórnDworz Mm3; BudBib Eccle 7/16[17]; á przetoż onego ktorego miedzy wſzytkiemi namędrſzego á nayſpráwiedliwſzego być rozumieli/ [...] tego Pánem wſzytkiey źiemie obieráli ModrzBaz 15v, 50v, 100v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 9 r.].

»mądry i sprawny« (1): wiele ſinow naydzie mędrſzych y ſprawnieyſzich daleko w mnogich rzecżach, niż byli taci przodkowie ich. BielŻywGlab nlb 8. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»mądry, (a, i) stateczny« [szyk 3:1] (4): Wſzakoż tak ſtatecżna y mądra była, iż po ſmierci iey otcza panięta wſzztkie [!] polſkie nie ſtrachowały ſie rządzenia panſtwa otczowſkiego, iey w moc porucżyć. GlabGad A3; BielKron 136; Mącz 63d; Oczko A3. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.].

»mądry, (i, a) uczony« = sapiens et disciplinatus Vulg; intelligens et scriba PolAnt; prudens et peritus JanStat [szyk 17:9] (26): WróbŻołtGlab A5; KromRozm I C4v; ná żadnego człowyeká/ by też náuczeńſzym á namędrſſym był/ rozumye á wykłádźye piſmá ſádźić ſye nye mamy. KromRozm II p3v, av, n4v, p2v; KrowObr 5v; Leop Iac 3/13; BibRadz 1.Par 27/32; BielKron 77, 138, 183v, 184v, 186; RejPosRozpr c2v; CzechRozm A2v; ModrzBaz 7v, 14, [16]; ModrzBazBud ¶6v; SkarŻyw 373; GórnRozm N3, N3v; Calep 337b; SarnStat 195, 911. [Ponadto w połączeniach szeregowych 8 r.; w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

»mądry i umiejętny« [szyk 1:1] (2): SkarŻyw 248; Tylkoć ten lud ták wielki mądry ieſt y vmieiętny. CzechEp 113. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»wymowny, (i, a) mądry« [szyk 4:2] (6): FalZioł IV 47a; KlerWes A2v; iż był Tytus wymowny á mądry/ łácno lud Rycerſki łágodnie námowił BielKron 106v; GórnDworz O5v, V2v; HistRzym 133v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

[Iron.:

Wyrażenie: »mądra głowka«: Iáko ieden Poetá nápiſał/ Prawdźiwa to ieſt przymowká/ Wyſadza ſye mądra głowká. HozKsięgi 76.]

W przen (1): Sámá namędrſza miſtrzyni náturá/ Vcży rzemięſłá dowćipnego gburá KlonFlis E3.
α. W funkcji rzeczownika (413): Mądry gdy ieden raz zgrzeſzy/ Iuż śię więc potym polepſzy BierEz Kv; Mądregoćiem przyiaźń pewna. BierEz O4v; V mądrego niemáſz nic zbytniego. BierEz S2, Cv, D, E2, F3, F4v (29); ForCnR A4v; Mądry ſie ożeniać niema, bo niedoſtatkow w małżenſtwie wiele. BielŻyw 101, 3, 12, 15, 19, 53 (22); GlabGad A4v, A5; Bo ſie tám ſnadz y namędrſſemu ſpráwy iego przed ſtráchem muſſą pomylić gdi iednim rázem zda mu ſie iż ieſt ku niebu ná wodách podnieſion á drugi raz mu ſie zda iákoby miał vpáſć do głębokoſći piekielney. RejPs 160; RejRozpr Av, F4v; SeklWyzn g2; RejJóz D4v, F6, H5v, H7; RejRozm 405; Dobrze mądrzy nauczaly Iż koncza patrzyċ kazaly. Tu na ſwieczie wkazdey ſprawie RejKup f5v, 16v, t3v; HistAl G7v, H2v; BielKom C5v; Owa do żony bárzo mądrego potrzebá. GliczKsiąż P3, O4; Ale to mędrſzych rozſądkowi niechay będźie zoſtáwiono. GroicPorz yv; KrowObr 5, 242v; á ſwawola ktemu/ Tá wnet ſzyki pomyli cżáſem namędrſzemu. RejWiz 180v, 49, 139, 173, 182v; náuká mądrych ſnádna á łatwia. Leop Prov 14/6, Tob 4/19, Prov 21/11, Sap 4/17, Eccli 20/29, 21/8 (10); RejFig Dd3v; RejZwierz A5v, 23, 58v, 133; BibRadz Ex 31/6, I 286b marg, Prov 9 arg, 8, 15/12 (11); Goski A3; BielKron 26v, 46, 80v, 81 [2 r.], 82, 138, 237v; iż iśćie tych mieyſc żaden mądry inácżey nie może wykłádáć GrzegRóżn C4, C2v, O; Mącz 63c, 297d, 411a, 419b, 429d; OrzQuin D, E3; Prot A2; ProtBaz E2; SarnUzn C4; SienLek 11, T3v, T4v, V4v; LeovPrzep F2v; Tym też kſtałtem káżdy mądry/ obacżyć s tey trochy ſłow może/ czo to był zá cżłowiek Mácieiowſki GórnDworz V4v, B, I5; HistRzym 23v, 73; HistLan B2, F4, F5, F6 [2 r.]; Rádá mądrego potrzebna. RejZwierc 145 marg, A2, B2v [2 r.], 15v, 18v, 62 (26); RejPosWstaw [412]; Mądrość (więcey) zmocni mądrego/ niż dzieſięć pánow ktorzy ſą wmieśćie. BudBib Eccle 7/19[20], Iob 15/2, 22/2, I 289b marg, Prov 13/14, 14/3 (14); MycPrz I A4v [3 r.]; BudNT przedm c5; CzechRozm 64, 130v; Obierzcie namędrſzego ná tego Podſędká PaprPan R2v, B, B3v, B4, M3v, O4v; ModrzBaz 1, 15v, 29, 65, 72v (8); SkarJedn 368; Oczko 1v, 28v; KochPs 158; iſz ſię wiele mądrych dziwowáło/ ták wyſokiemu á duchownemu rozumowy iey. SkarŻyw 124, 332 marg; StryjKron A6; CzechEp 19, 68, 253, 257; NiemObr ktv, 143; KochDz 105; KochMRot A2, B2v; ieſli nie mędrſzému/ Niech ią [koronę] da ſczęśćie przynamniéy rętſzému. KochPieś 41 [idem KochWr 16], 4, 23; PudłFr [3]; káżdemu wiádomo/ iż Pan BOG ſwą wiecżną mądrość/ [...] ktora ieſt dar nieprzepłácony/ Zákrywa ią przed mądremi/ podług świátá poważnemi/ ále ią ſwym málucżkim ziáwił ArtKanc K12, S4; GórnRozm H3; KochWr 16, 37, 41 [2 r.]; Od mędrſzych obietnice táiemnie oddáné/ Ni ſercem áni ſłowem bywaią ſtrzymáné. ZawJeft 34, 25, 33; GostGosp 1; Phil G2, L2; KochFrag 14; OrzJan 57; RybGęśli C3; WujNT przedm 11, s. 184, Luc 10 arg, 1.Cor 1/20, 27, 6/5; Y owſzem Plato powiedźiał [...]/ iż wſzytek żywot mądrego nic inſzego nie ma być/ iedno vſtáwicżne rozmyślánie śmierći. WysKaz 46, 3; SarnStat 1271; KlonKr C3; SkarKaz )(2v, 42b [2 r.], 79b, 517a [2 r.], 580a, 610a; CiekPotr 21, 25, 66; CzahTr [D]v, Hv, H2v; Mądry/ gdy co nie kmyśli/ vtái to w domu GosłCast 36, 4; Dyabełſka wolność ieſt/ bez práwá/ bez vrzędu żyć: ná zwierzchność niedbáć: mędrſzemu y ſtárſzemu nie vſtąpić SkarKazSej 693a; Bo miedzy poſpolſtwem máło ieſt mądrych SkarKazSej 695a, 658a, 660a, b, 661b, 662b [3 r.] (15); SkorWinsz A2; SapEpit [B2]; A ći robią ſztukámi ták známienitymi/ Ze ſię by też namędrſzy nie domyśli ná nie KlonWor 8; SzarzRyt C4v.

mądry czym (1): nie vyzrzy (go) wſzelki mądry (ná) ſercu. (marg) Albo nie vyzrzy wſzech mądrych ſercem (‒) [w Starym Testamencie serce uważano za siedlisko rozumu] BudBib Iob 37/24.

mądry na czym (1): BudBib lob 37/24 cf mądry czym.

mądry w czym [= w zakresie czego] (1): vczą [tego]/ nietylko w téy Niebieſkich biegów profesſiiéy mądrzy/ ále y effekty wſzyſtkim nam świádómé Oczko 30v.

W połączeniach szeregowych (9): GlabGad P5; BierRozm 14; BielKron 81v; RejPos 317; Iż zá grzechy ich odeymę s pośrzodku miedzy nimi mądrego/ rádnego/ poważnego/ poććiwego/ mężnego RejZwierc 188v, 40v; Ale mądry/ bywáły/ y ięzykow ſwiádomy/ ſam przes ſię temu ſnádny rozſądek dáć może StryjKron 95; WujNT 1.Cor 1/26; SkarKaz )(4.

W przeciwstawieniach: »mądry(-a) ... głupi (a. głupiec) (21), szalony (16), prosta(cze)k (a. prosty, a. prostaczka) (10), błazen (6), sprosny« (54): BierEz M3v; BielŻyw 37; GlabGad A4v, N2, Ov, P5v; BierRozm 4, 6; miſthrzu żądam być mądrego vcżennik nizli od ſproſnego chwałę mieć. HistAl Dv; LubPs N2 [2 r.]; RejWiz 56v; Leop Prov 14/16, 24, Eccli 21 arg, 19; RejZwierz A6, A6v; BibRadz Prov 14/24, 15/2, 7; Lepiey ieſt ſłyſzeć łáiánie mądrego/ niż ſpiewánie ſzalonego BielKron 80v, 80v, 81v [2 r.]; Stultum a sapiente discernere, Błazná á mądrego poznáć. Mącz 49a, 430a; GórnDworz B, Bv; RejPos 156, 343; RejZwierc [238]; Mądry boi ſię y náwraca ſię od złośći/ záś głupi gniewa ſię/ y vbeſpiecża ſię. BudBib Prov 14/16, Prov 13/20; KochPs 73; SkarŻyw 312; CzechEp 4 [2 r.], 112; KochFr 131; BielRozm 4; WysKaz 45; SkarKaz 279a, 314a, 517a, 580a; CiekPotr 65 errata; Y przeto iáko proſtak dźiś do vważenia/ Wam to mądrym podáiąc w kładam ná bacżenia. CzahTr G2, H3; ſtrzeż ſie mądréy/ rádzę/ Lepſza trochę proſtaczká [na żonę] GosłCast 46; SkarKazSej 661b, 695a [2 r.]; Niechćiey mądrego/ ſzukay ſobie głupcá KlonFlis H2.

W charakterystycznych połączeniach: drugi mądry(-rzy), jeden (4), każdy (kożdy) (7), ow, ten, wszelki (5), wszytcy (5), żaden (żadny) (11); barzo mądry, tak (3).

Przysłowia: Dictum sapienti sat est, Doſić mądremu rzeczono. Mącz 86c; Máło powiem/ nie trzeba wiele ſłow mądremu. Prot Dv; BiałKaz M3v; Ale to tylko pokázáć mądremu doſyć. CzechRozm 56v, 66v, 128v; Ale iż ná tym mądremu ſpodźiewam ſię będźie doſyć/ przetoż dáley poſtąpię. CzechEp 211, 17, 165, 215, 264, 296, 340, 343. [Ogółem 14 r.].

BudBib Prov 13/20; Kto z mądremi cżęſto gada/ być bez pożytku iákiego z mądrośći ich niemoże SkarŻyw A4; Kto chodźi z mądremi/ mowi piſmo/ mądrym będźie: á przyiaćiel głupich/ im ſię podobny sſtánie. SkarKaz 580a.

To mądry/ ktory zá mądrego ſię nie máiąc/ mądrych ſłucha y ſłowá ich vważa/ y o wyrozumieniu ſię ich pyta. SkarKaz 79a, 79a; Bo mądry/ mowi piſmo/ ſłucháiąc mędrſzym zoſtánie/ y rozumnym do rządow będźie. SkarKazSej 661b.

Mądryć gdy z śidłá wynidzie/ Po drugi ras wnię nie przyydzie BierEz K3.

NIe to ieſt mądry czo wiele ſpraw vmie/ Lecż co złe z dobrym rozeznáć rozumie. RejZwierc [213]v.

iż głupim vſtąpić/ á ich poſtępkámi ſię nie obráżáć madrego [!] rzecz ieſt. SkarKaz 314a.

Mądrość látom przyſmákiem, mądry karmia látom. CiekPotr 25.

Wyrażenie: »mądry tego świata« (1): pytam tych mądrych tego ſwiátá/ aby mi odpowiedzieli KrowObr C2.
Zestawienie: »siedm mądrych« = siedmiu mędrców w starożytnej Grecji (cf MĘDRZEC »siedm mędrcow«) (1): PEriander Corintſki mędrzec ieden z ſiedmi mądrich piſał nauki barzo v żytecżne BielŻyw 18.
Szeregi: »mądry a (i) baczny« (3): to com mogł tom znośił/ iáko nieucżony/ do piſánia ſwego/ mądry á bácżny prziymie zá dobre iáko nie od vcżonego RejZwierc 210; CzechRozm 141; SkarKaz 279a. [Ponadto w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

»cnotliwy i mądry« (2): dáleko łatwiey iednego cnotliwego/ y mądrego náleść/ á niżli wielu GórnDworz Gg4, Gg4.

»mądry a dobry« (1): Toć práwie páńſki y krolewſki obyczay/ rozumu ná rządy ludzkie nábywáć/ y mądre á dobre á nie pochlebce około śiebie báwić. SkarKaz 80a.

»mądry a (i) (na)uczony« = sapiens et scriba PolAnt [szyk 5:2] (7): BielŻyw 26; Ale kyedy ſye ich wyele mądrych y vczonych ná yednę rzecz/ álbo ná yeden wykład zgodźi/ toć yuż nye omylna prawdá być muśi. KromRozm II q2; gdzie ieſt mądry? á gdzie ieſth náutzony? KrowObr 108v; SienLek 30; RejPos 156; BudNT Matth 23/34; ModrzBaz 68v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.; w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

»mądry a opatrzny« (1): łácno o ſzcżęśćie mądremu á opathrznemu. BielKron 400v.

»mądry i radny« (1): Ktory [gniew Pański] ſie nam iuż iáwnie ze wſząd okázuie/ Bo nam mądre y rádne ze wſzech ſtron wyymuie. RejZwierc 250v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»mądry i (a) roztropny« = sapiens et prudens Vulg [szyk 5:1] (6): KromRozm II p2v; KrowObr C; GrzegRóżn K3; RejPos 287; BiałKaz D4v; żeś te rzeczy zákrył przed mądremi y roſtropnemi/ á obiáwiłeś ie málutkim. WujNT Matth 11/25 [przekład tego samego tekstu: KromRozm II, KrowObr, RejPos, BiałKaz]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 2 r.].

»mądry i (a) rozumny« = prudens et intelligens PolAnt; sapiens et prudens Vulg (9): MurzNT 48v marg; KrowObr 108v; BudBib Is 29/14; CzechRozm 9v; Gdyż tá [moc boża] Xiążętom świátá tego/ y mądrym y rozumnym nie bywa obiáwioná/ ále tylko málucżkim y podłym. CzechEp 69 [przekład tego samego tekstu: MurzNT, CzechRozm, CzechEp 69, WujNT Luc 10/21], 69; WujNT Luc 10/21, 1.Cor 1/19; SkarKaz 79a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»mądry a rozważny« (1): A to wſzytko mądremu á rozważnemu nic nie ſzkodzi/ bo tego obycżáynie á z rozumem vżywa. RejZwierc 142v.

»mądry, (i, a) sprawiedliwy« = sapiens et iustus PolAnt [szyk 4:1] (5): GroicPorz pp2v; BibRadz Prov 9/9; BielKron 81; BudBib Deut 16/19; Mądremu á ſpráwiedliwemu wſzyſtek świát z bogáćtwámi ieſt. KołakSzczęśl Cv. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»mądry, stateczny« (1): Nie wiele mądrych wedle ćiáłá/ nie wiele ſtátecżnych GrzegRóżn K3. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

Personifikacje (5): Wyſłyſzáwſzy żałobę Mądry/ rzecże ku Przygodźie ForCnR D4, D3v, Ev.

W połączeniu szeregowym (1): pamiętáy aby z Mądrym/ z Roſtropnym z Sprawiedliwym/ ij z Miłoſiernym towarzyſzył/ a wedle rady ich ſie rządźił. ForCnR E2v.

Szereg: »mądry i roztropny« (1): radźie naſze/ Mądrému ij Roſtropnémv porucżemy/ aby jch przewyſłyſzeli. ForCnR Dv. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

β. Biegły w swoim fachu (30): FalZioł V 28, 31v, 36v; A dla tego zaden mądry kucharz piecżyſtego nie kole nożem aby iuſzicza nie wyciekała. GlabGad H3, I6, K2; Bo namędrſzy woźnicá á kiedy mdłe konie/ Tedy w namnieyſzym błotku po vſzy vtonie. RejWiz 119, 11, 61; BibRadz 1.Cor 3/10; BielKron 77; Doktor też ábo Cyrulik mądry nie iedno ſobie dobry/ ále y owym dobry czo iego rády potrzebuią. RejZwierc 71v, 44v, 83, 85; BudBib Is 3/3, 40/20; Day ſobie mądrému Szloſárzowi vczynić z żeláznéy Bláchy/ iákoby żłobek Strum C2v, Bv, M3; Oczko 27; KochFr 59; GórnRozm I4; Goſpodarze ſobie rządni/ v mądrych Kmiotkow ſie náucżyć máią/ iáko rolą ſpráwowáć GostGosp 64; WujNT 1.Cor 3/10; KlonFlis G3.

W połączeniach szeregowych (2): IZ ſie to y mądrym/ bácżnym y ćwicżonym rzemięſłá Drukárſkiego Miſtrzom przygadza/ że ſie w niektorych rzecżách omyláią CzechRozm **7; GostGospSieb +2.

W charakterystycznych połączeniach: mądry budowniczy (2), cyrulik (2), doktor (5), farbierz, kmiotek, kucharz, lekarz (5), marynarz, medyk (2), mistrz (2), młynarz, rotman, rzemięś(l)nik (3), szlosarz, winarz, woźnica.

Szeregi: »ostrożny i mądry« (1): A ieſliśćie oſtrożni y mądrzy lekárze: naydźiećie ſześć ſzkodliwych chorob iey SkarKazSej 664a.

»mądry a roztropny« (1): Iedno na tho trzeba mądrego á roſtropnego lekarza: ktoregoby ſie radą wſzythko działo. FalZioł V 31v. [Ponadto w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

b. O istotach nadprzyrodzonych posiadających atrybut mądrości [w tym: o aniele (1)] (46): Wſchod/ Zachod/ á Połnocy/ á potym Południe/ Rozdzyelił ten mądry Pan wſzytko náwſzem cudnie. RejWiz 76; GrzegRóżn A2v; RejPos 280v; BiałKat 11; CzechRozm 4v [2 r.]; ArtKanc N19; Poznaſz że mądrym/ że ieſt wiekuiſtym Pan/ co ma páłac ná ſklepie ogniſtym SzarzRyt A3.

mądry ku czemu (1): CzechEp 258 cf »mądry, dowcipny«.

mądry w czym [= w zakresie czego] (2): MAdry w ſpráwách ſwoich/ w śidle bárzo mocny/ Wiecżny ſprawcá wiekow/ święty y wſzechmocny GrabowSet Bv; LatHar 244.

W połączeniach szeregowych (15): OpecŻyw 9; Bog ieden ieſt nie máiąc pocżątku áni ſkońcżenia/ ále wiecżny/ nalepſzy/ naſpráwiedliwſzy/ namocnieyſzy/ namędrſzy/ namiłośćiwſzy/ naſroſzſzy y nałáſkáwſzy BielKron 155v, 8; zowiemy go [Boga] nie thylko ſpráwiedliwym/ miłoſiernym/ ſwiętym/ mądrym/ ále theż zowiemy ſámą ſpráwiedliwoſcią/ mądroſcią SarnUzn B8, B8; CzechRozm 3v, 4v, 5v, 41, 98v, 218v, 219; ArtKanc I10v; GrabowSet Bv; Wiem że możeſz/ iáko wſzechmocny/ y vmieſz/ iáko niewyſłowionym obycżáiem mądry/ y chceſz/ iáko bezmiernie dobry/ dogodźić duchowney tey potrzebie moiey LatHar 35.

W przeciwstawieniach: »mądry ... błazno, szalony« (2): poſſiyki ij policżki mu [Bogu] okrutné dáwali/ bit iako ſſálony/ a on ieſt wſſech námędrſſy OpecŻyw 115; Ten ktory ieſt krol námędrſſy/ wktorym ſą wſſytki ſkarby mądroſci ij nauki/ ſtál ſie iako blázno iaki OpecŻyw 134v.

W porównaniu (1): Ty moy Pánie ieſteś Krol mądry/ iáko Angioł Boży mądrym ieſt/ ábyś rozumiał wſzyſtko co ieſt ná źiemi. KuczbKat 20.

W charakterystycznych połączeniach: mądry krol (2), lekarz, mistrz (2), pan (4), sprawca, syn; dziwnie mądry, niewysłowionym obyczajem, sam (11), tak (3); (ze) wszech namędrszy (2); być mądry(m) (11); mądrym nazywać (zwać) (2).

Wyrażenie: »mądry Bog« = sapiens Deus Vulg, PolAnt [szyk 13:1] (14): Niechciál mądry bóg mędrtzow na to wybratz/ anij motzárzow OpecŻyw 40; Leop Rom 16/27; BibRadz 1.Tim 1/17; GrzegRóżn D3; BudNT Rom 16/30 [27]; CzechRozm 5, 5v, 60; WujNT Pom 16/27, s. 576, 721 marg, 835 marg; SkarKaz 484a; SkarKazSej 690b.
Szeregi: »mądry, dobrotliwy« (1): maſz naprzod ſiebie ſámego [...] poznáć: potym Bogá iáko lekárzá mądrego/ dobrotliwego [...] vpátrowáć y poznáwáć. CzechRozm 206.

»mądry, dowcipny« (1): Gdy Bog ad ex cogitandum ku wymyśleniu był namędrſzy/ do vcżynienia naydowćipnieyſzy/ pierwey niż zácżął tę robotę świátá: vcżynił ná pocżątku [...] dobre y złe. CzechEp. 258.

»najwyższy i namędrszy« (1): że przes mądrośc pán Chriſtus ſám ſiebie znaczy/ iakoto nájwyſzſzégo i námędrſzégo pana a miſtrza kościoła ſwego MurzNT 51.

»mądry i przemożny« (1): Ale ſię przez ſłowo rozumie wſzytká zupełna y wnętrzna mądrość/ ábo rozumienie: ktore od namędrſzego y naprzemożnieyſzego Bogá táiemnie pochodźi SkarKaz 484a.

»mądry i sprawiedliwy« [szyk 1:1] (2): Ale on iáko mądry y ſpráwiedliwy/ záſádźił vſpráwiedliwienie cżłowiecże/ ná ſámey łáſce ſwey CzechRozm 215v; WujNT 84. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.].

2. Świadczący o mądrości, rozsądku, sprycie, sensownie obmyślany, też wymagający mądrości (o wytworach i działaniu); sapiens Vulg, Mącz; scitus Mącz, Cn; argutus, consultus, peritus Mącz; prudens Modrz; catus Cn (160): OpecŻyw 3v, 47; Za chwalebným/ mądrim iego zachowanim Otrzimał cżeſtz/ ſlawę/ ſobie y pańſtwom ſwým. KlerPow 4; BielŻyw 27, 142; MurzNT 103v; y tegoż Symonideſá ſſydząc yakoby prosił áby mu co mądrego powyedzyał. GliczKsiąż F5v; KrowObr 108; Leop 3.Esdr 3/5; RejZwierz 112; BibRadz Eccli 38/37[38]; OrzRozm Q2, Q3, Q3v; BielKron 76; Abowiem wolnym vmysłom [...] przywoitſza ieſt Hiſtoryey znaiomość/ y ćwicżenie W mądrych obycżaiach. KwiatKsiąż H3; Mącz 16a; GórnDworz B2, I4v, P4, Xv, X2 (9); Iż żaden namędrſzemi wymyſły ſwemi/ diálektikámi ſwemi/ y árgumenty ſwemi/ nie może poznáć Bogá Oycá iego niebieſkiego RejPos 288v, 38v marg, 334; Bo tho y tám bez tego być nie mogło/ áby w tákich mądrych á poważnych rozmowach cżáſem y pożártkow pomiernyoh nie było RejZwierc 15v; Mądre milcżenie wiecey ſpráwić może/ Niż thy klekocząc ſzalony nieboże. RejZwierc 215, 20v, 215; gdy ſie oney świętey á mądrey proſtoćie ſtárſzych náſzych przypátrzymy WujJud A2v; PaprPan D2; ModrzBaz 19v; SkarJedn 110; á on z ták mądrego Nieprzeſtánie ſye kocháć nigdy czynu ſwego. KochPs 156; y wierną á mądrą pracą/ wiele duſz Pánu ná żniwie S. Ewánieliey pozyſkował. SkarŻyw 462, A2 [2 r.], 200, 207 marg, 332 marg, 357 (15); KochTr 16; StryjKron 452 marg; NiemObr 67, 89; IDąc mimo librárią/ Kędy mądré xięgi biią/ Lubimir miedzy tituły Przeczytał/ bitwá v Huły. KochFr 116; ReszList 185; GórnRozm H3; KochProp 6; ZawJeft 33; Apophthegma – Odpowiedz, mądrą á krotką. Calep 82a; Phil G3; Wiém że rozumém trudno wielki ból kierowáć/ Bo niechce ón naymędrſzych wywodów przyimowáć GórnTroas 59; KochFrag 47; Bo iáko w rzecżách potocżnych/ mądry á długi rozmyſł/ nie máło świátá podáie y przynośi temu/ ktory cokolwiek przed ſię bierze: ták y w duchownych toż właśnie bywa. LatHar 663; Ponieważ głupſtwo Boże/ ieſt mędrſze nád ludźi WujNT 1.Cor 1/25, s. 493, Aaaaaa3v; Nie wątpię/ iż W.K.M. [...] ſwoim pobożnym y mądrym pánowánim wſzytki poddáne ſwoie [...] ćieſzyć nie zániechaſz. SkarKaz )(4v; Chryſtus Iezus [...] wielki y dźiwnie mądry porządek poſtánowił. SkarKaz 606a, 79a; VotSzl B4v, E4v; CzahTr I3; GosłCast 25, 27; SkarKazSej 668a; Wſzyſcy wotá twe mądre w kśięgi ſwe w piſuią SapEpit B.

W połączeniach szeregowych (6): BielŻyw 93; z humieli śię niewymownie wſzyścy nie tilko tak cięſzkiei a niesłychanyi przygodźie/ ale teſz wymowie iego tak powáżnyi tak ſtátecznéi i mądryi. MurzHist O; Consilia evigilata, Ocucone/ zbudzone rády/ to yeſt dobrze mądre/ báczne á roſtropne. Mącz 496b, 368a; RejZwierc 18v; Oczko 2.

W przeciwstawieniu: »mądry ... szalony« (1): Nic mądra mowá gdzye ſzalona głowá RejZwierc 214v.

W charakterystycznych połączeniach: mądry(-a, -e) czyn, doświadczenie, dyskurs, gadka, język, kazanie, księgi, list (2), milczenie, mowa (4), napominanie (2), obcowanie, obrona (2), obyczaj (3), odpowiedź (5), oracyja, panowanie, pismo, początek, porządek, posługa, postępek (3), powaga, praca, prostota (4), reiment, rozeznanie, rozmowa (2), rozmysł (2), rozsądek (2), rozumienie, rzecz (4), sentencyja (2), sposob, sprawa (5), sprawowanie, wiara, widzenie, wotum, wykład, wymowa (4), wymysł, wynalazek, wyrok, wywod (4), wyznanie (2), zachowanie; barzo mądry, dobrze, dosyć, dziwnie (2), mało, tak (2); co mądrego (3), nic; by(wa)ć mądry (8), okazać się być.

Przysłowie:Lice im przyśćignione wieſzáią ná kárku: Gdy ſobie głupie pocżną ná mądrym iármárku. KlonWor 8.
Wyrażenia: »mądre baczenie« [szyk 2:1] (3): Diar 71; Co ia mądrému baczeniu y rozſądkowi Wáſzéy Wiel. zoſtáwiam SarnStat 314; CzahTr H3.

»mądra biegłość« (1): Ktorych wſzytki cne ſpráwy w twoiey Wielmożnośći/ Swięcą [!] iák Phebus iáſny w kwitnącey młodośći. A zwłaſzcżá biegłość mądra náuk wyzwolonych StryjWjaz A2.

»mądra filozofija« (1): Kim ſye lepiéy zábáwiáć/ ieſliże Zofiią/ Albo ieſliże mądrą tą Philozophiią PudłFr 44.

»mądra nauka« (3): BielŻywGlab nlb 15; Bowiem Wielmożność twoię Muze wychowáły/ W Helikonie/ gdzieć mądre náuki podáły. StryjWjaz Av; SkarJedn 131.

»mądra opatrzność« (1): Nas tylo Pan Bog záchowáć racżył w pokoiu do tego cżáſu. [...] mądram opátrznośćią/ rádą zdrową/ y wielkim ſtáránim. Sigmuntá Auguſtá BiałKaz H3v.

»mądra (po)rada« = scitum consilium Mącz, Cn; (evigilatum a. sapiens) consilium Mącz; catum consilium Cn [szyk 20:4] (24): Bo kto ſie rad mądrych rádzi/ Ten ſie w plotkách nie vwádzi. BierEz G, G; FalZioł V 19a; RejWiz 8v; Parva sunt arma foris, nisi est consilium domi, W mieście yeſli niemaſz mądry porady/ etć. Mącz 94b, 63c, 372c, 496b; HistRzym 73; RejZwierc 91v, 215; StryjWjaz A3v; CzechRozm 255; SkarŻyw 346, 411, 487 marg, 552; NiemObr 16; ZawJeft 27; ActReg 39, 166; KołakCath B3; VotSzl B3v; SkarKazSej 691b.

»roztropność mądra« (1): A cżłowiek roſtropnoſcią mądrą ozdobiony/ [...] wſpomniawſzy iż tho wſzytko cokolwiek mamy nie náſze ieſt/ [...] nic mu to nie ſtráſzno iż to vcżyni czo záwżdy vcżynić powinien. RejZwierc 168v.

»mądre słowo« = verbum sapiens Vułg; verbum consultum Mącz [szyk 14:4] (18): Nic nie pomoże wymowá/ Rzecż przyiemna/ mądre ſłowá BierEz H4, D3; OpecŻyw 119; LudWieś A2; Leop Eccli 21/18; Mącz 63d; GórnDworz Hh4; RejZwierc 215; SkarJedn D4; á Symeon iáko ich głowa y Arcybiſkup idąc zá ſwemy owcámi ná onę pożądáną śmierć/ mądremi z piſmá S. v mocnymi ſłowy pobudkę im y kázánie cżynił SkarŻyw 305, 133, 151 marg, 224 [2 r.], 332 marg, 490, 566 marg, 582.

»mądre zdanie« (1): Bárzo mi ſie podoba/ twoie mądre zdánie. PaxLiz C4.

Szeregi: »dobry abo mądry« (1): wiedząc że niemoże nigd/ lepſzégo nic abo mędrſzégo pomyślic/ iako ten ktory wſzyſtki ſtworzył MurzNT 126.

»mądry a (i) głęboki« (2): ták iſz w wymowie z káżdym Theologiem zrownał: á w mądrym á głębokiem táiemnic Boſkich rozumieniu/ wiele ich przechodził. SkarŻyw 317, 544.

»mądry, (i) roztropny« (2): Táką wiárę mądrą/ y roſtropną/ Apoſtoł ś. wſzędźie zálecał. NiemObr 89; OrzJan 49. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»mądry, (i) trafny (a. trefny)« [szyk 1:1] (2): Peritum initium, Mądry/ tráfny początek. Mącz 292a; GórnDworz R2v.

»mądry i uczony« [szyk 1:1] (2): BielKron 25; Czytałem Liſt mądry y vczóny/ od Hozyuſá Kárdynałá z Trydentu do ćiebie OrzQuin D4v.

»mądry i umiejętny« (1): Przez tego duchá ieſt y bywa daná mądra mówá/ y vmieięthna BiałKat 201.

Iron. (1): Ale kigo diabeł męczy Tu ſam iako mucha bęczy A muſzą być madre [!] rzecży Czo on teraż ma na piecży. RejJóz C5v.

α. W funkcji rzeczownika: »mądre« (1): przypominam [...]: áby ſądząc pilnie vmiérzáli, gdźie mądrégo, gdźie miłośiernégo, gdźie ſpráwiedliwégo, gdźie też ſrogośći máią vżywáć. SarnStat 1263.
a. O działaniu boskim (8): iáko Pan Bog w mądrym á dziwnym rządzeniu kośćiołá ſwego/ tę ſtolicę Piotrá S. ſtolicę Rzymſką chciał mieć aż do tego cżáſu SkarJedn 143; SkarŻyw 317; WujNT 460; SkarKaz 79b; Ztąd znamy/ iż pan ná ſwéy mądréy pieczy/ Sam zátrzymawa náſzé wſzytkié rzeczy. GosłCast 69, 17.

W połączeniach szeregowych (2): y nápełnił przez was vſzy y ſerce moie/ zdrowymi/ mądrymi/ pożytecznymi/ itéż zbáwiennymi rzeczámi OrzQuin Aa5; CzechRozm 98v.

W charakterystycznych połączeniach: mądre(-a) obmyślanie, opatrzność, piecza (2), przypowieść, rozkazanie, rządzenie, rzecz.

3. n-pers (3):
a. Nazwisko (1): Stych pyenyedzi vkradzionich kupill dwu konyu za 9 Talyerow wtrzebnyczi v mądrego. LibMal 1550/156.
b. Przezwisko (2): Sliachetny Piotr Telieński alias mądry podnioswszi Pięniądze za dom iak w pierwszym zapiſie ſię waruie zupelnie od Vtćiwego Iana Kurka za Summę wprzod wtichże Kxięgach napiſaną. ZapKościer 1581/24v, 1581/18v.
4. [n-loc Nazwa wyrobiska w kopalni soli: Proclamaciones sepi. [...] Mnich Mistrzowy Mądry OpisŻup 84.]

Synonimy: 1., 2. baczny, roztropny, rozważny, uczony, umiejętny; 1. biegliwy, biegły, bystry, chytry, ćwiczony, doświadczony, dowcipny, nauczony, opatrzny, rozmyślny, rozsądny, rozumny, sprawny; 2. dobry, głęboki, trafny.

Cf [MĄDROSŁAWNY], MĘDREK, MĘDRZEC, NIEMĄDRY

ZZa