Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROZWAŻNOŚĆ

Następne hasło: ROZWAŻON »

ROZWAŻNY (58) ai

o prawdopodobnie jasne (tak w roz-); a pochylone.

comp rozwåżni(e)jszy (3).

Fleksja

sg
m	N	rozwåżny, rozwåżni(e)jszy	f	N	rozwåżnå	n	N	rozwåżn(e)
	G	rozwåżn(e)go		G	rozwåżn(e)j, rozwåżni(e)jsz(e)j		G	rozwåżn(e)go
	D	rozwåżn(e)mu		D	rozwåżn(e)j		D
	A	rozwåżny		A	rozwåżną		A
	I	rozwåżnym, rozwåżni(e)jszym		I	rozwåżną		I	rozwåżnym

pl
N	subst	rozwåżn(e)
G		rozwåżnych
D		rozwåżnym
A	subst	rozwåżn(e)
I	f	rozwåżn(e)mi
I	n	rozwåżn(e)mi
L		rozwåżnych

sg m N rozwåżny, rozwåżni(e)jszy (15). ◊ G rozwåżn(e)go (5). ◊ D rozwåżn(e)mu (3). ◊ A rozwåżny (1). ◊ I rozwåżnym, rozwåżni(e)jszym (4). ◊ f N rozwåżnå (3). ◊ G rozwåżn(e)j, rozwåżni(e)jsz(e)j (2). ◊ D rozwåżn(e)j (1). ◊ A rozwåżną (1). ◊ I rozwåżną (1). ◊ n N rozwåżn(e) (1). ◊ G rozwåżn(e)go (5). ◊ I rozwåżnym (2). ◊ pl N subst rozwåżn(e) (1). ◊ G rozwåżnych (6). ◊ D rozwåżnym (1). ◊ A subst rozwåżn(e) (2). ◊ I f rozwåżn(e)mi (2). n rozwåżn(e)mi (1). ◊ L rozwåżnych (1).

Sł stp, Cn brak, Linde XVIII w.

Znaczenia

1. O ludziach: podejmujący decyzję lub przystępujący do działania po uprzednim zastanowieniu się, kierujący się w życiu rozwagą, rozsądny, przezorny, przewidujący (23)
- Przen (2)
- a. W funkcji rzeczownika (2)
2. O działaniach, cechach lub sytuacjach (35)

1. O ludziach: podejmujący decyzję lub przystępujący do działania po uprzednim zastanowieniu się, kierujący się w życiu rozwagą, rozsądny, przezorny, przewidujący (23): Ale rozważny cżłowiek ieſli ſie vda ná Rycerſki żywot/ tedy wſzytko rozmyſlnie/ roſtropnie/ trzeźwie/ w káżdey rzecży bacżeniem y vważeniem/ około ſiebie ſpráwuie. RejZwierc 144v; Paulus Emilius thákże drugi Hetman Rzymſki/ ktory iuż był rozważnieyſzym á ná wſzem ſie rozumem ſpráwował/ gdy przyciągnąwſzy do Mácedoniey trefił bliſko ná ſpráwione woyſká. RejZwierc 149v, 77, 88, 91v, 142v, 155v.

W połączeniach szeregowych (2): Bo ćichy/ ſkromny/ á rozważny cżłowiek więcey ſpráwić y poſtánowić może oną nadobną á vkládną ſkromnoſcią ſwą zá godzinę/ niżli pirzchálec zá cáły dzień RejZwierc 139v, 145v.

Wyrażenia: »poćciwie rozważny« (1): A thák cżłowiek poććiwy á poććiwie rozważny ieſth iáko bláſk ſłonecżny co wſzytki kąty oſwieca RejZwierc 71v.

»roztropnie rozważny« (1): A ták bácżnemu á roſtropnie rozważnemu cżłowiekowi pilnie trzebá obacżáć/ y co od kogo bierze/ y co też prze kogo cżyni RejZwierc 99v.

Szeregi: »baczny a rozważny« (1): RejZwierc 99v cf »roztropnie rozważny«.

»mądry, (a) rozważny« (5): A thák mądremu á rozważnemu cżłowiekowi trzebá rozważáć y ſtany y cżáſy y co prze kogo cżynić/ y kiedy czo cżynić. RejZwierc 98v, 76, 160, 165v, 267.

»poćciwy a rozważny« (4): ABowiem poććiwy á rozważny cżłowiek á ſercá záwżdy wſpaniłego/ ieſth podobien ku onemu pięknemu drzewu miedzy drobną ſzeliną ſtoiącemu RejZwierc 143v, 71v, 119, 166. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Przen (2):

Wyrażenia: »rozważne lata« = starość (1): A Ták ty poććiwy káżdy cżlowiecże/ á zwłaſzcżá ktory iuż przydzieſz ku rozważnym látham ſwoim/ nie tráć ſobie márnie cżáſow ſwoich/ á nie vkraday ſobie żywothá ſwego poććiwego tymi zámotánemi ſpráwámi ſwiátá tego. RejZwierc 161v.

»rozważna starość« (1): Iáko mu pomknąć cżáſu Pan Bog racżył áż do rozważnieyſzey ſtárośći iego/ y iáko go w wielkiey ſławie s ſwiátá ziąć racżył/ śiłáby było piſáć o tym. RejZwierc 125v.

a. W funkcji rzeczownika (2):

W połączeniu szeregowym (1): A ow poććiwy/ ćwicżony/ trzeźwy/ rozważny wżdy álbo bywał/ álbo cżytał/ ábo ſie záwżdy miedzy ludźmi pytał RejZwierc 143.

Szereg: »mądry a rozważny« (1): A to wſzytko mądremu á rozważnemu nic nie ſzkodzi/ bo tego [tj. języka] obycżáynie á z rozumem vżywa. RejZwierc 142v.

2. O działaniach, cechach lub sytuacjach (35):

a. Poprzedzony zastanowieniem się, przemyślany (7): bo y naſrożſzy boiownik záwżdy tego obmija kto ſkromnie ſtoi/ bo záwżdy tego pilnieyſzy kto mu ſie ſprzećiwi. Abowiem iuż tháką rozważną ſkromnoſcią/ y inemi nadobnemi poſtępki/ iuż nie tylko młody ále y ſtáry śiłá ſobie y zwyciężyć y poſtánowić ſnádnie będzie mogł. RejZwierc 21.

W połączeniach szeregowych (2): RejZwierc 18v; Lecz przyśięgi prawdziwey/ ſpráwiedliwey/ rozważney/ á z dobrym rozſądkiem vczynioney/ nie tylko Bog nie zákázuie/ ále ią owſzem roſkázuie. WujNT 22.

Wyrażenia: »roztropnie rozważny« (1): Tu záſię trzebá máło o thym pomowić/ ieſliże go iuż Pan Bog ták ozdobić y poſtánowić będzie racżił/ iáko y tych cnot y tych ſwych y pomiernych y roſtropnie rozważnych poſtępkow ſwoich ſpokoynie/ pobożnie/ á záwżdy z weſołym vmyſłem y vżywáć ma/ y w tym iáko ſie záchowáć ma. RejZwierc 106v.

»rozważna sprawa« (3): Tedy cżytáiąc ony zacne/ mądre/ á rozważne ſpráwy onych zacnych przodkow náſzych/ ktorzy ieſzcże y dziś/ prze ſwe zacne á poważne ſpráwy/ iáko żywi miedzy námi ſłyną/ á pámięć ich nigdy vmrzeć nie może. RejZwierc 18v, 112v, 173.

Szereg: »rozmyślny a rozważny« (1): Iż prożná ieſt walká ná polu/ ieſli pirwey nie będzye rozmyſlne á rozważne poſtanowienie w domu. RejPos 334.

b. Skłaniający do zastanowienia się, pouczający (14): Bo piękne á rozważne ſłowá ſą iáko młoth/ á przerażáią áż do ſerczá cżłowiecżego. RejZwierc 81; A ták poććiwa rádá á rozważna rozmowá tákiego cżłowieká ma być v ciebie y wdzięcżna y ták vważona/ iákobyś to ſobie y rozważał y w pámięć wbił RejZwierc 90v, 73, 91, 267v.

W połączeniu szeregowym (1): Bo znaydzieſz w iednych nadobną/ poććiwą/ rozważną/ y práwie prawdziwą rádę/ náukę/ y ćwicżenie. RejZwierc 84v.

Wyrażenia: »rozważne napominanie (a. upominanie)« (3) A gdyż o to nic nie dbáią ći ktore Pan Bog y náukámi ozdobić y vbłogoſłáwić racżył/ áby piſániem ſwym álbo rozważnym vpominániem ſwym ludzi przeſtrzegáli z ich powinnośći RejZwierc A3, 78v, 267.

»rozważna przestroga« (1): Tákże też ći náſzy brácia/ gdy z nich pięknym vpominániem á rozważnemi przeſtrogámi then brud ich obycżáiow ſproſnych chcą odrzeć á w piękne ie obycżáie oblec/ tedj im to bárzo nie miło RejZwierc 105.

»rozważna rada« [szyk 2:2] (4): Ale gdzie ieſt rádá rozważna/ á ſpráwá ćwicżona/ więcey ieden rádą ſwą poráźić y ſpráwić może/ niżli ich wiele co nic nie vmieią. RejZwierc 163v, 23v, 84v, 163.

»rozważna sprawa« [szyk 1:1] (2): A tu pátrz/ iáko rozważna rádá á ſpráwá/ więcey cżáſem może niżli nawiętſza moc. RejZwierc 163, 23v.

Szereg: »poczciwy a rozważny« (1): Tákże ſie zábawiaj y náukámi pocżćiwemi á rozważnemi/ ktoreby w tobie nadobne cnoty á pocżćiwe obycżáie y ſtánowiły y polerowáły. RejZwierc 20v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

c. Wymagający rozwagi (3): Ale cżłowiek vmyſłu wielkiego/ ktory ſobie przypadki ty Fortuny lekce waży [...]/ iedno iż ſie puśći ná rzecży rozważne [...]/ iuż on máło ſobie thych drobnych przypadkow od ſwiátá y od fortuny waży/ á máło ſie ná to rozmyſla. RejZwierc 22; Bo mu fortuná wziąć nie może ſthałośći/ ſpráwiedliwośći/ pobożnośći/ poććiwośći/ á ná wſzem ſtátecżnego á rozważnego około ſiebie poſthánowienia. RejZwierc 134v.

Szereg: »rozważny a stateczny« [szyk 1:1] (2): Thákże y mądry á roſthropny cżłowiek/ gdy co rozważnego á ſtátecżnego zácżąć ma/ pirwey ma vważyć ſobie cel RejZwierc 22v, 134v.

d. Powstały z rozwagi, świadczący o rozwadze; zawsze w wyrażeniach pleonastycznych w znacz. ‘rozwaga’ (11):

»rozważne baczenie« (2): Do kthorey [polskiej niedbałości] máło piorká potrzebá/ bo ſie iey iáſnie ocży káżdego przypátrzyć y vſzy przyſłucháć mogą/ kto iedno kęs iákiego rozważnego bacżenia v ſiebie ználeść będzye mogł. RejZwierc 182, 182.

»rozważny rozsądek« (1): A wybieráć ſobie wſzythko po ziarnku iáko pthaſzek wybiera mák miedzy gorcżycámi/ cżyniąc ſobie w głowie ſwey rozważny rozſądek/ y z obycżáiow y z rozlicżnych ludzkich przypadkow/ tákże y z náuk pocżćiwych. RejZwierc 21.

»rozważny rozum« (3): A ták trzebá mu pirwey záwżdy do rozważnego ſie rozumu vciec niżli co ma zácżąć álbo vcżynić RejZwierc 97v, 87, 88.

»rozważny umysł, rozmysł« [szyk 4:1] (3:2): A ták tu ſobie vważ co to ieſt rozważny vmyſł poććiwego cżłowieká. RejZwierc 81v, 88v, 100v, 149v, 168.

Szereg: »rozważny i poważny« (1): doſyć ieſt zacnych á poććiwych ludzi ná ſwiecie/ ktorzy [...] żywotow ſwych y obycżáiow ſwych poććiwych záwżdy rozmyſłem rozważnym y poważnym vżywáią RejZwierc 100v.

Synonimy: 1., 2. baczny, rozmyślny, roztropny; 1. obaczny, ostrożny, rozsądny.

Cf NIEROZWAŻNY, POWAŻNY

RS, ALKa