[zaloguj się]
[pdf]

BYSTRY (152) ai

comp i sup (4 + 1) bystrszy (3), (nå)bystrz(e)jszy (2); bystrszy RejWiz, Mącz, GórnDworz, (nå)bystrz(e)jszy RejZwierz, ModrzBaz.

Fleksja
sg
mNbystry, bystrszy, bystrz(e)jszy fNbystrå, bystrszå nNbystré, nåbystrz(e)jsz(e)
Gbystrégo, bystrsz(e)go Gbystr(e)j Gbystrégo
Dbystrému Dbystr(e)j D
Abystry, bystr(e)go Abystrą Abystré
Ibystrym Ibystrą Ibystrym, bystr(e)m
Lbystrym Lbystréj Lbystrym
pl
N m pers bystrzy
subst bystré
G bystrych
D bystrym
A m an bystré
subst bystré
I m bystrémi, bystrymi
f bystrymi
n bystr(e)mi
L bystrych

sg m N bystry, bystrszy, bystrz(e)jszy (11). ◊ G bystrégo, bystrsz(e)go (12); -égo (1), -(e)go (11). ◊ D bystrému (2); -ému (1), -(e)mu (1). ◊ A bystry (1), bystr(e)go (1). ◊ I bystrym (3). ◊ L bystrym (3). ◊ f N bystrå, bystrszå (18); -å (16), -(a) (2). ◊ G bystr(e)j (10). ◊ D bystr(e)j (3). ◊ A bystrą (10). ◊ I bystrą (1). ◊ L bystréj (7); -éj (2), -(e)j (5). ◊ n N bystré, nåbystrz(e)jsz(e) (4); -é (1), -(e) (3). ◊ G bystrégo (1). ◊ A bystré (7); -é (3), -(e) (4). ◊ I bystrym (2) KochMRot, KlonFlis, bystr(e)m (2) GrzegRóżn, GórnDworz. ◊ L bystrym (2). ◊ pl N m pers bystrzy (1), subst bystré (11); -é (4), -(e) (7). ◊ G bystrych (10). ◊ D bystrym (3). ◊ A m an bystré (5); -é (1), -(e) (4). subst bystré (11); -é (4), -(e) (7). ◊ I m bystrémi (3) GórnDworz, KochFr, KmitaSpit, bystrymi (2) NiemObr, PowodPr; -émi (1), -(e)mi (2). f bystrymi (1) KochPhaen. n bystr(e)mi (1) SkarKaz. ◊ L bystrych (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Poruszający się szybko, szybki, prędki; zdolny do szybkiego poruszania się, ruchliwy; rapidus, torrens Mącz, Cn; praecipitans, rapax, violens, violentus Cn (93): Celeritas rapida, Byſtra prędkość. Mącz 346a; Rapidus, Prędki, byſtry. Mącz 346a; Torens, Bárzy/ prędki/ byſtri/ pędem wielkim ydąci. Mącz 459d, 2b, 459d; Záś ná ich oboz byſtrym vderzyli pędem StryjKron 642; Nie záwżdy byſtré wiátry morzá przedymáią KochEpit A2; Z nowu mocą Pigmei przypádli w obozy/ Y z dźiały/ y z procámi/ y z byſtremi wozy. KmitaSpit Cv, B2, C5.
a. O wodzie lub innej cieczy: bieżący, szybko płynący, wartki; mający silny prąd; będący w nieustannym ruchu; falujący; wzburzony (66): MycPrz II A; kędy Mikuliná Cérkieẃ ſtoi/ á pod nię byſtra płynie Dźwiná. KochJez B3; KochFr 52; KlonŻal A4v, B2; KochPam 87; Rapiditas ‒ Biſtra prętkoſcz, na wodzię. Calep 895a; Zorawie zá koláná we krwi byſtrey brodzą KmitaSpit C5; KlonFlis G4, H.
Wyrażenia: »bystra (-y, -e) rzeka, woda, morze, strumień, potok« [szyk 38 : 14] (23 : 17 : 6 : 4 : 2): FalZioł IV 45a, 45b; MiechGlab 42; Z byſtrey wody [De torrente] na drodze będzie pił WróbŻołt 109/7, 73/15; RejPs 109, 114v, 124, 192v; Ná ten cżás y byſtry ſtrumień obfitą krwią opłynie. LubPs Z3v, L4, M3v marg, O3v [2 r.], Z4 [2 r.], cc4v; RejWiz 10v; KochZuz A2; RejZwierz 130; BibRadz 276 marg, Ps 74/15; BielKron 181v, 282v, 283; GrzegRóżn N4v; RejZwierc 171v; Strum O3; W Byſtrey wodzye Zderecżki ty rybki pływáią PaprPan L3; Vnioſł [Helenę] od mężá/ y przez byſtre morze Do Troiáńſkiego miáſtá przyprowádził. KochOdpr A3v; á z ſkáły Zdróy wyſtrzelił/ y byſtré ſtrumienie wezbráły KochPs 115, 94 [2 r.], 118, 173; cżás bieży á iáko wodá w byſtrey rzece vćieka SkarŻyw 4, 312, 334; KochPhaen 20; KochPieś 32, 35; PudłFr 22; KochProp 6; ZawJeft 8, 19; niech płynie pod dwor rzeká w pewnych brzegach záwárta/ byſtra/ przezorna/ ſproſtowána. GostGospPon 170; LatHar +3; PowodPr 25; KlonFlis A4, C2v, E2; SapEpit [B2]v.
W przen (4): Miłośierną rękę ſwoię z wyſoká śćiągnął/ A mnie z pośrzodká powodźi byſtrych wyćiągnął. KochPs 24; Ten dźiw morzki [wieloryb] pod Skopem ieſt/ y pod Rybámi/ Nád byſtrymi niebieſkich odnogi drógámi. KochPhaen 14; Gdym ſię był máło w ſzcżeśiu [!] poczał [!] vcżyć pływáć. Więdzem tráfił ná byſtre co mię ták porwáło CzahTr Cv; Brdá ſobą Wiſłę wſpiera ná pułnocy/ Iuż w xieńcu będąc cżuie ſię ná mocy. Dogadza mátka choćia ſtárſza corze/ w byſtrym vporze. KlonFlis G2v.
b. O zwierzętach: szybko biegnący, lecący, pędzący, rączy; śmigły; zwinny; alacer, incicur, praerapidus, rapidus Cn (9): Obroń mię byſtrym źwiérzóm iednorogim. KochPs 31; Ieſzcże po Orły byſtre poſłano ná gory KmitaSpit B, B3v, C.
Wyrażenie: »bystry koń« (4): Nuż wy też co ſie w byſtrych koniech [nitentes asinos Iudic 5/10] zacnie kochacie LubPs gg6v; Rycerze byſtre konie roſpuśćili KochSz B3; KochPieś 34; CzahTr F4.
W przen (1): Nieśmiał ſye tám wychylić z byſtrégo Sokołá [zamku zwanego Sokół] Możny Hetman Szeremet KochJez A4v.
c. O oczach: ostro, daleko, dobrze widzące, spostrzegawcze, badawcze, przenikliwe; acer et acutus oculus Cn (8):
Wyrażenie: »bystre oczy (a. oko)« (5): WitosłLut A3v; Lepiey widźi młody z młodemi y byſtremi oczymá: niżli ſtáry z wypátrzonymi. SkarKaz 549b, 514b; Gdym napiérwéy wrzućiłá ſwoie byſtré oczy Ná tego to młodźieńcá/ záraz ogiéń ſkoczy w ſerce mé GosłCast 49; KlonFlis E3.
W przen (3):
Wyrażenie: »bystre oko« (3): GórnDworz L7v, V8; BOgáctwo iedźie [...] Córká iéy pycha śiedźi przed nią z byſtrym okiém KochMRot Cv.
Zwroty: »doglądać [czego] bystrem okiem« (1): Ktemu też ma być oſtrożnieyſzą/ doglądáiąc tego byſtrem okiem/ áby o niey zle nie mowiono GórnDworz V8.

»mieć bystre oko [na co]« (1): A ták trzebá ták ná to/ iáko ná káżdą iną rzecż/ mieć byſtre oko GórnDworz L7v.

2. Szybko się orientujący, pojętny, inteligentny; roztropny, mający umysł żywy, ruchliwy; przewidujący, sprytny; mądry; perspicax, sagax Calep Cn; acer Mącz, Cn; callidus Calep; acutus, peracer, praesagax, solers Cn (16): Potym żeby był rozrywki ná rzecży wſzelákie byſtrey/ ktemu ſpráwnym/ dzielnym GórnDworz Ii2; Calep 791b; KmitaSpit C4v.
Wyrażenie: »bystry rozum« [szyk 8 : 4] (12): RejKup Ev; iż kto ciáłá ſubtylnieyſzego/ ten y rozumu byſtrſzego być muśi, GórnDworz X6, F8v, I2, M5, N8, P7 (9); Callidus ‒ Chitry, biſtrego rozumu. Calep 152b, 937b.
Szereg: »prędki a bystry« (1): To [...] rodzi ſie z rzecży dobrey/ tho ieſt s prędkiego á byſtrego rozumu GórnDworz X8v.
W przen (1): Vdátnych wierſzopiſow námięniáć [!] nietrzebá/ Bo ći ſwą byſtrą cnotą wdrą ſię y do Niebá. RybGęśli D3v.
3. Pochopny, zapalczywy, popędliwy, porywczy, nieopanowany, niepohamowany, przesadny, nieumiarkowany, zuchwały, gwałtowny; lekkomyślny; ferox, immansvetus, indomabilis, indomitus, intractabilis, intractatus, violentus, Cn (42): Widząc iáko byſtry ſwiát co dáley to gorzey/ Mieſza ſie RejWiz 33; KochZuz A2v; RejZwierz aa4, 129; A częſto byſtrym [w ubiorze] názbyt/ ále nigdy ſkromnym. Prot B2; iſz w człowieku [...] Ieſt byſtra popędliwoſć/ ieſt żądza nieſyta. KochSat B4v; ták pożądliwośći byſtre [exultantes] pracámi y poſty bywáią hámowáne ModrzBaz 10v, 6; KochPs 83; ták rzecż ieſt nie łácna/ wolą ludzką/ byſtrą/ táiemną/ á chytrą/ vwięzić. SkarŻyw 312; aby X.K. tey iego rády byſtrey nie poświádcżáli/ ále rácżey z tego ſtrofowáli NiemObr 20; GrabowSet C4; CiekPotr 20; CzahTr C4.
Wyrażenia: »bystry (-a) rozum(-ek), myśl« [szyk 7 : 1] (6 : 2): ábyſmy rozumki ſwé byſtré/ boiáźnią Bożą itéż poſłuſzeńſtwem Kośćiołá iego króćili OrzQuin 04; Nie rozumieyże temu ábyć [...] Duch s. miał gánić powſcięgliwość buynego ciáłá twego/ ábo byſtrich myſli twych RejPos 70v, 127v; á ktemu nie tak byſtrych rozumow byli [Łacinicy]/ ták też nierowno mniey v nich Heretykow powſtawáło, BudNT c4 przedm; NiemObr 96, 142, 144; WujNT 11 przedm.

»słowo, mowa bystra (-e)« [szyk 3 : 2] (3 : 2): Mącz 459d; Abych ſye był záwżdy chronił: Nietylko vczynku złégo/ Ale y ſłowá byſtrégo. KochPs 56; Phil G3; SkarKazSej 692a [2 r.].

Szeregi: »bystry i głupi« (2): y ſtąd ony ſłowá byſtre y głupie SkarKazSej 692a, 692a.

»bystry i niebaczny« (1): Tákowe byſtre y niebácżne Xiędza Powodowſkiego przećiwko nam wynieśienie/ máłoby nas obeſzło NiemObr 4.

»płochy a bystry« (1): niemáſz tu płochey á byſtrey zapálcżywości GórnDworz K4.

»bystry a szalony« (2): GórnDworz F8v; Bo tho znaydzie y miedzy młodemi ludźmi/ iż będzie ieden byſtrzeyſzy a ſzaleńſzy niż drugi. RejZwierc 164.

W przen (4) : Bo kiedy s przyrodzenia kreẃ będzye gorąca/ Tedy też będzye byſtrſza y bárzyey burząca. RejWiz 117; Bo gdy twym byſtrem piorem Bogá wypiſuieſz/ Tedy w iednym Bogu trzech ſproſnie pokázuieſz GrzegRóżn N; Dobrze też Báchmáciego/ iedną porą z gołá/ Zbieżeć krys/ bo byſtremu/ rad żyd potrze cżołá. RejZwierz 85v; że o śmierći tuż ſtoiacey [!] pomyślenie ſercá by nabyſtrzeyſze [feroces] od złych vcżynkow odwodźi ModrzBaz 79v.
a. O zwierzęciu, w szczególności o koniu: nieokiełznany, nieposkromiony, nieujarzmiony; narowisty; rozhukany, dziki, złośliwy; groźny, zły; ferox, indomabilis, indomitus, intractatus Cn (7): Iádem byſtrému rowni [ludzie złośliwi] pádálcowi. KochPs 204; KochFr 106; á iáko lwá y niedźwiedźiá y byſtrey ſzkápy káżdy ſię boi SkarKaz 638a; CzahTr C3v.

Iron (1):

Wyrażenie: »bystry ochromak« (1): To cżáſem poſkákuiąc/ cżáſem inochodą/ Jáko byſtry ochromak/ gdy go ieſzcże bodą. RejFig Bbv.

W przen (2): Abowiem iáko co rzec owey byſtrey ſzkápie [człowiekowi]/ Gdy iey nikt nie hámuie wſzytko co chce ſzłápie. RejZwierc 269v; Táki więc byſtrym lew zyęty iádem/ Cieka po puſzczy źwiérzęcym ſzládem KochPs 22.
4. O człowieku: żywotny, pełny sił witalnych; zdolny do życia płciowego (1): Abráám poiął drugą żonę [...] nie dáiąc ſie ſtárzec w tym vznáwáć áby ná ſtárość ſwoię miał być byſtry/ á młodą żonę mieć/ ále Agár ſwoię miłoſnicę pirwſzą poiął/ s ktorą miał wiele ſynow BielKron 13v.

Synonimy: 1. barzy, chutki, chybki, chyży, ciekawy, ostry, prędki, skory, subtylny, żartki; a. bieżący, ciekący, płynący, wartki; b. rączy; 2. baczny, chytry, prędki; 3. bujny, głupi, niebaczny, płochy, szalony; 4. bujny.

Cf BYSTRONOGI, BYSTROOKI, BYSTROSZEROKI, BYSTROWODY

LZ