[zaloguj się]
[pdf]

CHYTRY (477) ai

chy- (465), chi- (12).

comp i sup (23 + 6) -chytrszy (17), -chytrzejszy (9), -chytrzszy (3) [w tym zapis: -chytrzy (1)]; -chytrszy RejRozpr, RejKup, RejWiz, BibRadz, Mącz (2), OrzQuin, GórnDworz, BielSpr (2), SkarŻyw (2), CzechEp; -chytrzejszy RejJóz, MurzNT, KromRozm II, RejZwierc; -chytrzszy CzechRozm (2); -chytrszy: -chytrzejszy: -chytrzszy BielKron (4 : 4: –), SarnStat (– : 1 : 1). sup nå- (4) BielKron (2), CzechRozm, SkarŻyw, nåj- (2) Mącz, OrzQuin.

Fleksja
sg
mNchytry, chytrszy, nachytrszy fNchytrå, chytr(a), chytrsz(a) nNchytré, chytrzejszé
Gchytrégo Gchytréj Gchytrégo
Dchytr(e)mu Dchytr(e)j D
Achytrégo Achytrą, chytrszą Achytr(e)
Ichytrym, chytr(e)m Ichytrą, chytrszą Ichytrym
Lchytrym Lchytréj Lchytrym
V Vchytrå V
pl
N m pers chytrzy, chytrzejszy
m an chytrzy
subst chytré, chytrszé
G chytrych, chytrszych, nåchytrzych
D chytrym
A m pers chytré, nåjchytrszé, chytrszych
subst chytré, chytrszé
I m chytr(e)mi, chytrymi, chytrszymi
f chytrémi, chytrymi
n chytr(e)mi, chytrymi
L chytrych
inne formy
du N m pers - chytr(a)

sg m N chytry, chytrszy, nachytrszy (164). ◊ G chytrégo (31); -égo (1) GosłCast, -ego (1) KochMRot, -(e)go (29). ◊ D chytr(e)mu (5). ◊ A chytrégo (26); -égo (3), -(e)go (23). ◊ I chytrym (14), chytr(e)m (1 + RejZwierz kust) PaprUp. ◊ L chytrym (4). ◊ f N chytrå (32), chytr(a), chytrsz(a) (4). ◊ G chytréj (7); -éj (2), -(e)j (5). ◊ D chytr(e)j (2). ◊ A chytrą, chytrszą (17). ◊ I chytrą, chytrszą (9). ◊ L chytréj (4); -éj (1), -(e)j (3). ◊ V chytrå (1). ◊ n N chytré, chytrzejszé (18); -é (1) KochFrag, -e (1) KochPs, -(e) (16). ◊ G chytrégo (4); -égo (1), -(e)go (3). ◊ A chytr(e) (8). ◊ I chytrym (2). ◊ L chytrym (3). ◊ pl N m pers chytrzy, chytrzejszy (29). m an chytrzy (1). subst chytré, chytrszé (17); -é (2), -e (1), -(e) (14); -é GórnTroas; -é :-e SarnStat (1 : 1). ◊ G chytrych, chytrszych, nåchytrzych (17). ◊ D chytrym (9). ◊ A pl m pers chytré, nåjchytrszé (4) BielKron, Mącz, OrzQuin, PaprPan, chytrszych (1) SkarŻyw; -é (1), -(e) (3). subst chytré, chytrszé (23); -é (2), -(e) (21). ◊ I m chytr(e)mi (4) BielKron, GrzegRóżn, RejPos (2), chytrymi, chytrszymi (2) LubPs, CzechEp. f chytrémi (6) RejZwierz, RejAp (3), RejPos, GosłCast, chytrymi (2) LubPs, SkarŻyw; -émi (1), -(e)mi (5). n chytr(e)mi (1) LubPs, chytrymi (1) CzechEp. ◊ L chytrych (3). ◊ du N m pers chytr(a) (1) RejKup q4v.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Przebiegły, podstępny, zdradliwy, obłudny, wyrafinowany; sprytny; mądry, roztropny, przezorny, zawikłany; chciwy zysku; callidus Mącz, Calag, Calep, Cn; astutus, dolosus, vafer, versutus Mącz, Calep; Cn; captiosus Mącz, Calep; argutus Mącz, Cn; subdolus Calep, Cn; clandestinus, panurgus, perargutus, sofisticus, versatilis, veteratorius, vulpinus Mącz; captatorius, perastutus Calep; alterplex, malitiosus, nasutus, persibus, versipellis, vulpinus animus Cn (477): Twarz płácżliwa/ chytra bywa. BierEz P3, R; ijż ktorégotz iá potzaluię/ ten ci ieſt dzierżcież go/ a wiedzcie mądrze/ botz ieſt tak barzo chytry/ ijżci może látwie wyniſtz z waſſych rąk. OpecŻyw 104v; LIs albo Liſzka. Ieſth zwierzę chytre FalZioł IV 14a, IV 26a; Cżemu łyſi bywaią chytrzy GlabGad B2; A kolerici poſpolicie z przyrodzenia ſwego chitrzi bywaią GlabGad B2v; Kto ſie wſzitko ſmieie [...] to ieſt znamię cżłowieká obłudnego, chytrego GlabGad O4v, N2v, N4, O5, O6, O6v (11); MiechGlab 15, 23; RejRozpr Kv; LudWieś A4; Zawzdy thrfoga żawżdys więzniem kiedy będzie chciała Bo ſie z dawna na to zgadza wſzelkie pokolenie Iże nad to żadne nie ieſt chytrzeyſze ſtworzenie RejJóz F6; Dałabýż pokoy ſpowiedzij Theraz czoſ mj ýą kazyła Chytraſta mj s Cżartem była RejKup q4v, d5v, x7v, dd5 [3 r.]; KromRozm I [L3]; MurzNT 51; KromRozm II p; Abyś ſtłumił chytrą moc ſprzećiwniká ſwego LubPs C; Wſſákoż w ſkrytośći ſerc ſwych zdradliwye myſlili/ Ięzyki w chytrym gnyewye ták záwżdy ćwicżyli. LubPs I3v; Chytre ſtrzałki cżártowſkie. LubPs V marg, A4, S5v, Z4; SeklPieś 31; KrowObr C3, C4, 7, 38v, 50 (18); RejWiz 23, 23v, 28v, 29v, 36v (10); á ráná chytra [plaga dolosa] chytrego cżłowieká rozetnie ránę. Leop Eccli 27/28; RejFig Aa2v; RejZwierz 42v [2 r.], 73, 131v; BibRadz Gen 3/1; wzyąwſzy ná ſię oſobę wężową/ ktory ná ten cżás nachytrſzy był miedzy źwirzęty/ y rzekł k niey BielKron 1v; chćiał Skánderbegá chytrym piſánim pierwey vſidlić BielKron 245v; Vwierzyli niebożętá iego chytrey powieści BielKron 410v, 3, 26, 56v, [852]v, 128 (46); GrzegRóżn Ov; KochZg A2v; Astutus, Chytry/a/e. Mącz 18c, 4c, 16a, 18c, 32a, 35b (19); bo iáko trudno ieſt chćiwym Rybitwom w przezroczyſtéy wodźie/ vłowić chytrégo y płytkiégo węgorzá OrzQuin C2, C3, Aa4; RejAp F2v, 1, 99, 100, 137v [3 r.], 141, 142v; iáko te owiecżki głupie/ wabione ták dobrą paſzą/ od chytrych wilkow beſpiecżne być mogą. GórnDworz Bb5, B4, B4v,K6, L4v, R4v, Cc3; HistRzym 50; Gdy iuż on chytry cżárt obacżył Z rozmáitego podobieńſthwá/ iż iuż przyſzło ono ſwięte plemię RejPos 25v, 26 [2 r.], 36 [2 r.], 43v [2 r.], 49, 51v (24); ACż to mam właſnie przycżyść Włochowi chytremu/ Iż ten ná wielu rzecżach doſyć cżyni ſwemu RejZwierc 240v, B3, 10, 14v, 29, 153 marg (9); BielSpr 44, 48v, 62 [2 r.]; WujJud 259v; BudBib Prov 7/10, Sap 8/8; Strum I4; WierKróc B2v; że tego żaden z nachytrzych żydow nie pokaże/ áby pod nowym przymierzem/ grzechy zgołá vſtáć miáły CzechRozm 116v; żebyś/ cżytáiąc ie/ ich chytrym wywodom/ á ćiáłu bárzo ſmácżnym vwodźić ſie nie dał. CzechRozm 223v, A7, 19v, 24v, 145v marg, 164 (13); Gdyſcie chytre Tátáry záwſze mężnie bili PaprPan V2, Dd2; ModrzBaz 112v, 125v; SkarJedn 391; Calag 338a; KochPs 17, 205; Na nie nachytrſze y naſubtelnieyſze śieći miotáią. Y ná nie gdy ſami nie zmogą/ iádowitſzych y chytrſzych Cżártow przywodzą. SkarŻyw 57, 16, 28, 56, 92, 203 (16); StryjKron 190 [2 r.], 390, 427, 582, 737; á iákoby gwałtem (choćiaż to ſłowy chytrymi pokrywáią) w pocżet nie tylko ludźi zmárłych/ ále też y inſzych rzecży niemych/ iáko ſoli/wody/ woſku/ popiołu/ wierzbiny y inſzych chwaſtow kłádą CzechEp 84, 106, 164, 166, 203, 205 (10); KochSz B; KochMRot A4, B4; ReszPrz 39; WerGośc 218; ArtKanc N17; GórnRozm A4, Fv; PaprUp C3; Calep 108a, 152b, 161b [2 r.], 775a, 1099b, 1115a, 1119b; GostGosp 4; GórnTroas 10, 42; GrabowSet N2, S4v; Na który pátrząc mogliby my tego Morzá chytrégo zdrady Przebydź KochFrag 15, 15; WyprPl B4; Day mi ná ten cżás/ według ſtárodawney oney obietnice twoiey/ chodźić po chytrych żmijách LatHar 643; RybGęśli D; WujNT 866; SarnStat *5v, 1125, 1264, 1285; KlonKr A2v, Dv; SkarKaz )(3; A iákóż pan nie przéymie iéy chytrégo ſzláku? GosłCast 27, 45; SkarKazSej 681b; KlonFlis E3; KlonWor lv, ded **3, 30, 46 48 (12).

chytry ku czemu (2): MYſz. [...] ku ſzukaniu karmiey barzo chytra FalZioł IV 14c; Mącz 402c.

chytry na kogo (5): Chytry nawas tento zły duch RejKup cc6, dd5v; RejWiz 161; RejAp 141v; BielKron 430.

W charakterystycznych połączeniach: chytry(-a, -e) antychryst, czart (14), człowiek (7), dyjabeł (13), dyjalektyka, fabuła, filozofija, gad, gadka (2), gniew, gracz, język, kacerz, ludzie (10), łotr, łowiec (2), mowa (3), namowa, nauka (3), nieprzyjaciel (5), obietnica (2), obyczaj (3), pochlebca (4), podstępek (2), porada (3), postępek (2), powieść (2), praktyka, prześladowca, pytanie (3), rada (6), rozmowa (2), sieć (2), słowo (2), sofista, sprzeciwnik, szatan (2), szyderz, umowa, wąż (25), wykręt, wymysł (2), złodziej (2), złość, zły duch (4), żmija.

Wyrażenia: »chytry figiel« (2): [Ewanjelija] Przeciwko mocy á chytrym figlom cżártá ſproſnego. RejPos 76v, 205.

»chytry fortel« [szyk 4 : 1] (5): GrzegRóżn A2v; O Poimániu Iaropełká Xiążęciá Kijowskiego [...] chytrym fortelem StryjKron 215, 220, 447; CzechEp 205.

»chytra głowa« (6): Wſſytko twe kochánye było mowić zdradne ſłowá/ Ktore ták zmyſlał yęzyk twoy y twa chytra głowá. LubPs N5; RejWiz 75, 160; RejPos 101v; BiałKat 293v; ZawJeft 34.

»z głupia chytry« (3): GlabGad N7; tedy ſie do tego trefił on Ezop rzkomo z głupiá chytry mędrzec RejZwierc 39v, 242v.

»lis (a. liszka) chytry(-a)« [szyk 3 : 2] (5): O liſzko chytra/ wſzák to wiem ze mię chceſz ku temu przypędźić/ ábych ſtobą mowił. HistRzym 24; RejZwierc 159v; SkarŻyw 390; Pewnieć gdźie Chriſtus ſyn cżłowiecży nie ma gdźie głowy przykłonić/ máią chytrzy liſowie iámy ſwe CzechEp 60; KlonWor **.

»chytre matactwo« [szyk 1 : 1] (2): Azaſz kiedy mowi piſmo ćirpi cżłowiek y vmiera/ ále według ćiáłá? Toć to ieſt chytre ono mátáctwo/ ktorego vżywa y o ſwoim Kryſtuśie przed wiecżnym GrzegRóżn 34; CzechRozm 81v.

»chytra obłuda« (1): Przetoż chytrey obłudy śierśći nie przycżytay KlonWor **2v.

»chytra postawa« (2): A gdy mu po śmierći Auguſtuſowey Ceſárſtwo przynieſiono/ pod chytrą poſtáwą niechciał go przyiąć/ áby ſie wywiedzyał iáką mu kto życżliwość vkaże BielKron 140, 254.

»chytra potwarz« (1): Wſzákże drudzy piſzą/ iż go ſámi Grekowie przez chytrą potwarz zábili BielKron 58v.

»chytry (-a) przechyra« (3): RejWiz 92; RejZwierz 136; A ſmierć maſz chytrą przechyrę/ Co ná cię oſtrzy ſiekierę. RejZwierc 232.

»rana chytra« (1): Na rany chythre á głębokie: barzo pomaga FalZioł IV 28a.

»rozum chytry« (1): ATilá pierwſzy Węgierſki Krol/ [...] mąż mocny/ rozumu chytrego/ ſercá śmiáłego BielKron 298.

»chytra samołowka« [szyk 4 : 1] (5): Ach nieſzcżęſna roſpuſto/ ſwawolo wſzetecżna/ Chytraſz to ſámołowká ná nas práwie wiecżna. RejWiz 79v, 83v; GórnDworz C3; CzechRozm A7, 222.

»chytre serce« [szyk 2 : 1] (3): RejPs 192; vſtyć pochlébiáią/ A w chytrym ſercu iádu śmiertelnégo táią. KochPs 17, 8.

»chytre sidło« [szyk 5 : 1] (6): LubPs O2, P2; Chytre śidłá roſkoſzy. RejWiz 28v marg Cc4; KochPs 10; StryjKron 220.

»chytra spraw(k)a« [szyk 6 : 1] (7): RejWiz 165; RejAp 112v, 199; RejPos 69v, 116, 322v; onoſz on co w złoćie Vfał/ w mocy/ w chytrey ſpráwie SzarzRyt A4v.

»chytry na wsze strony« (1): Zoſtáwił Krol przy ſobie Arymáſpy ony/ Dla przygody/ bo ſzcżęśćie chytre ná wſze ſtrony, KmitaSpit C.

»chytra sztuka« (1): Z żołniérzmi nie towárzyſz/ á zwłaſczá z háyduki/ Zbyłby prędko legumin/ prze ich chytré ſztuki. WyprPl C3v.

»chytra szubienica« (2): RejWiz 103; A ſpytay go iedno ocż/ vźrzyſz iáko z bicżá/ Dać wnet ſłuſzną odpowiedź/ chytra ſzubienicá. RejZwierz 71.

»chytra wrona« (3): Szłá z nadobną poſtáwą/ á ná żadną ſtronę Nigdzyey nie poglądáiąc/ ták maſz chytrą wronę. RejWiz 39v; RejZwierz 125v; BielSjem 24.

»chytra zdrada« (4) : Mącz 435d; Przykład o chytrey zdrádźie niewieśćiey HistRzym 60v; KmitaPsal A4; GórnTroas 39.

»chytry zdrajca« (2): Bom pytał ma pan ryby/ iákis chytry zdraycá/ Rzekł ſtoiąc przedewroty/ nie ma iedno iáycá. RejFig Cc2v; WerGośc 217.

»chytry zwodnik« (2): Gdyż iáwnie widzimy iáko ten chytry zwodnik vmie miſternie tocżyć tymi błazny ſwemi RejPos 335, 241v.

Szeregi: »dziwny, (a, i) chytry (a pokryty)« [szyk 5 : 1] (6): Mącz 202d; RejAp 82, 115; gdyż ſą dziwne. chytre/ á pokryte ſpráwy iego około cżłowieká nędznego. RejPos 116, 187; CzechRozm A3.

»fałeszny (a. fałszywy) a chytry [szyk 2 : 1] (3): BielKron 244; Ci trzey ſpiknąwſzy ſie ſpołecżnie/ otho z gęby ſwoiey rozeſłáli rozlicżne/ chytre á fáłeſzne poſelſthwá miedzy krole RejAp 137v, 137v.

»lisi, chytry« (1):Drugi ieſt Liśi/ chytry: prośbą/ boſzkowániem y pochlebſtwem nárabiáiący. KlonWor ded **2.

»chytry i mierżony« (1): Bo kto kolwiek ſie ſam gáni/ bywa chytri ij mierżony. March1 A3v.

»chytry a (na wszem) obłudny« (4): Także on przeprawiwſzy ſie przez morze nazwane Helleſpontum iako chytry á obłudny dokonanie walki przewłacżał. MiechGlab 66; RejWiz 103v; LeovPrzep B4v; RejPos 239v.

»pochlebny a chytry« (1): Powiedz co lepſza/ ieſli prawdá przykra/ Ieſli łeż ſkryta/ pochlebna á chytra. RejZwierc 216v.

»przewrotny a chytry« [szyk 2 : 1] (3): RejWiz 77 marg, Dd2v; bezbożny Prorok/ [...] chytre á przewrotne Proroctwo/ o vpadku onego ludu [...] przeciw niemu wydał PowodPr 4.

»roztropny a chytry« (1): A ták był poſłan Vliſes od Grekow iáko mąż roſtropny á chytry ná wywiádowánie/ gdzye ſie Achilles obraca BielKron 56v.

»skryty a chytry« (1): Clandestina consilia, Skrite á chitre rády. Mącz 55b.

»chytry a tajemny« [szyk 1 : 1] (2): BielSpr 23; ták rzecż ieſt nie łácna/ wolą 1udzką/ byſtrą/ táiemną/ á chytrą/ vwięzić. SkarŻyw 312.

»chytry a uczony« [szyk 2 : 1 ] (3): BielKron 159v, 213v; támże go mnich Sergius chytry á vcżony do ſiebie wziął/ bo mnich á bábá/ ſtáre to diabeł ma inſtrumentá ſwoie RejAp 82.

»chytry a wymysl(o)ny (a. zmyślony)« [szyk 3 : 1] (4): ktoby przecżedł rozilcżne á dziwne chytre á wymyſlne ſpráwy á poſelſtwá tey beſtiey RejAp 112v, 82; Ktory nie miałći być ſzátan iáki bez ćiáłá/ ále cżłowiek/ nie pogánin też/ ále zmyślony y chytry Chrześćiánin CzechEp [379]; GórnTroas [3].

»chytry, (a, i) zdradliwy« [szyk 9 : 2] (11): KrowObr 114v; Leop Prov 14 arg; Lud Moſkiewſki ná kupiectwo ieſt zdrádliwy/ chytry BielKron 430; GrzegRóżn A2v; Mącz 94a, 202d; CzechRozm 81 v; KochPs 8; StryjKron 597; Calep 339a; [1015] b.

α. W funkcji rzeczownika; sophisma Mącz (25): BierEz M2v, N3; GlabGad N6v; RejRozpr E4v; RejKup e3; MurzNT 51; LubPs C3 marg; Leop Prov 14/18, 22/3; S chytrym [kustosz: chytrem] złe towárzyſtwo. RejZwierz 122 bb3v, 35v, bb3v; Mącz 402c, 486d; RejPos 225v marg; BielSat L3; KochPs 24, 82; GrabowSet F4, R3v; SkarKaz 118b; KlonWor ded **3v, 50.
Zwrot: »chytrego podyść« (1): Cornicum oculos configere, Wronóm oczy wykłóć/ to yeſt/ [...] chytrego podiść. Mącz 65d.
Wyrażenie: »z głupia chytry« (1): Ięzik ſzepietliwy znamio. z głupia chytrego, barzo bacżnego y na wſzytko domyſlnego GlabGad O3.
a. Mądry, roztropny, przezorny; zawikłany; catus Mącz, Calep (32): Cżłowiek bywa na vcżony w gwiazdarzkiey navcze/ [...] w kupiecztwie w wykladaniu ięzykow, w rzecżach chytrich. FalZioł V 51 v; BielŻyw 59 [2 r.]; MiechGlab 53; RejRozpr I4v; RejJóz L7; RejKup Yv; BielKron 10v, 46, 140; Mącz 41c, 81a; gdi go zowiemy Bog y cżłowiek/ to ná nas chytre przezwiſko iego RejAp 161v; GórnDworz Aa7; StryjKron 457; Calep 173a; WujNT 2.Cor 12/16; CiekPotr 51; GosłCast 49.

W charakterystycznych połączeniach: chytry (-a, -e) jednacz, nauczenie, powiedzenie, rzecz.

Wyrażenie: »chytra głowka« (1): Snaċ y zgniłego oṙzecha Niedał bych za twa wymowke Zdaċ ſie yż maſs chytra Głowke RejKup y6.
Szeregi: »dowcipny abo chytry« (1): Vprzeymy á cżłowiek niewinny káżdemu słowu wierzy: ále dow- ćipny ábo chytry [astutus]/ opátrza kroki ſwoie. Leop Prov 14/15.

»chytry, (a) głupi (a. przygłupi)« (5): FalZioł IV 22b; BYli w Polſzcże poſpołu rázem dwá Biſkupi/ Ieden chytry á drugi y z wiecżorá głupi. RejFig Ddv, Ddv [2 r.]; KlonWor 66.

»chytry a uczony« (1):Widząc to drudzy [...] z zazdrośći niektorzy/ drudzy z dobrey woley/ ktorzy chytrzeyſzy á vcżeńſzy byli/ wynáydowáli rzeczy nowe BielKron 25.

»wielomowny a chytry« (1): Słyſſałem iżeś wielomowny á chytry áczkolwies chłop á gruby March1 A3.

»wymowny a chytry« (1): ſłychałem o tobie zdawnich tzáſow iżeś wymowny á chytry/ átzkolwieś chłop proſty á gruby March3 T7v.

α. W funkcji rzeczownika (3): Chytry widząc nieſzcżęſćie kryie ſię/ á proſtacźkowie niedbale miiáiąc ſzkodę podeymuią. BibRadz Prov 27/12; RejZwierc 224; BudBib Prov 14/8.
b. Chciwy zysku (6): RejRozpr I3v; HistLan D; Aleć też y Woyt chociay ſie widzi proſta ſkowerá da cżáſem chytrym poborcą o zięmię. RejZwierc 39; BielRozm 5.

W charakterystycznych połączeniach: chytr(z)y ludzie, narod.

Wyrażenie: »chytre łupiestwo« (1): gdi tym obycżaiem cżyni iako pan Bog vcżynić racżił [...] Nie dla 1ichwy albo chytrego łupieſtwa KłosAlg A4v.
α. W funkcji rzeczownika (1): Bo ácż ſie z dobrymi zgodziſz/ Przed chytrym ſie nie wyśiedziſz. BierEz R3.

Synonimy: fałeszny, fałszywy, lisi, obłudny, obrotny, podstępny, przebiegły, przewrotny, wymyślony, zdradliwy, zmyślony; a. baczny, biegły, czujny, ćwiczony, dowcipny, mądry, ostrożny, roztropny, trudny, uczony; b. chciwy, łakomy.

Cf CHYTRCA, CHYTREK, [CHYTROBIEGI], [CHYTROGARNY], CHYTROMOWNY, [CHYTROSKOKI], [CHYTROTAJNY], CHYTRZEC, [CHYTRZELEK], NIECHYTRY

MM