[zaloguj się]
[pdf]

CZUJNY (123) ai

comp i sup (9 + 1) (n(a))czujni(e)jszy (10).

Fleksja
sg
mNczujny, czujni(e)jszy, n(a)czujni(e)jszy fNczujnå, czujniejszå nN
Gczujn(e)go Gczujn(e)j, czujné Gczujn(e)go
Aczujn(e)go Aczujną Aczujné
Iczujnym Iczujną Iczujnym
Lczujnym L L
pl
N m pers czujni, czujniejszy
m an czujni
subst czujn(e)
G czujnych
A m pers czujn(e), czujni(e)jsz(e)
I m czujnymi, czujni(e)jszymi, czujn(e)mi

sg m N czujny, czujni(e)jszy, n(a)czujni(e)jszy (41). ◊ G czujn(e)go (4). ◊ A czujn(e)go (6). ◊ I czujnym (10). ◊ L czujnym (1). ◊ f N czujnå, czujniejszå (9). ◊ G czujn(e)j (1) SkarKazSej, czujné (1) OpecŻyw. ◊ A czujną (1). ◊ I czujną (4). ◊ n G czujn(e)go (2). ◊ A czujné (2); -é (1) -(e) (1). ◊ I czujnym (1). ◊ pl N m pers czujni, czujniejszy (23). ◊ m an czujni (1). ◊ subst czujn(e) (6). ◊ G czujnych (1). ◊ A m pers czujn(e), czujni(e)jsz(e) (2). ◊ I m czujnymi, czujni(e)jszymi (6) KromRozm I, KrowObr, CzechRozm, SkarŻyw, CzechEp (2), czujn(e)mi (1) RejPosRozpr.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Uważny, ostrożny, przezorny, roztropny, pilny; staranny, dbały, pieczołowity, gorliwy, skwapliwy; vigil Mącz Cn; pervigil Calep, Cn; episcopius Mącz; sagax Cn (96): GroicPorz A4v; Być Biſkupámi bes przygány/ iedney żony mężmi/ tzuynymi/ trzezwymi/ pobożnymi/ miernymi/ gośćinnymi/ náutzáiącymi/ niezbytetznymi/ niegrożącymi/ niemárnego zyſku ſſukáiącymi KrowObr 129v, 7; BibRadz Apoc 3/2; RejAp 34; [Król Olbracht] wieku młodego ieſzcże był/ ktemu cżuyny/ śmiáły/ opátrzny/ w ſpráwach prętki/ doſkonáłego rozumu BielKron 400v, 216v, 305, 354, 430v; Excutere rationem militum, Doſwiádczić yáko żołnierze czuyni ſą álbo co zá ſerce máyą. Mącz 339b, 496a [2 r.], 496b; GórnDworz R4; Bądźcie cżuyni ábyſcye nye weſzli na pokuſy. RejPos 52v marg, 52v, 132v, 343v, 344, 345, 345v; Ma też Moſkwá ſwe dáry oſobne w rzecżách Rycerſkich że ſą cżuyni/ opátrzni/ poſłuſzni BielSpr 66v, 13v; RejPos 329v; RejZwierc 153; RejPosRozpr c2v; SkarJedn 381; proſte á cżuyne á mocne w duchu y iáko ſtrzały przenikáiące były słowá iego. SkarŻyw 312, 373; NiemObr 168; Calep 29a; WujNT Apoc 3/2; JanNKar A3; SarnStat 357; Snadź tákiey woniey niemiał on ogrod ſtrzeżony. Cżuynego ſmoká głową WitosłLut A3; BOleſław Chrobry. [...] Pan śmiáły, czuyny, y wſzytkie ſwe rzezy [!] Zwłaſczá Rycerſkie, miał na pilney pieczy. KlonKr Cv, D3v; KmitaSpit A4; VotSzl E4v; A cżuyny kupiec ktory nie ma kmieći/ Niechcąc odumrzeć w niedoſtátku dzieći: Ow zá gotowe kupcży Polſkim żytem/ Ow zá kredytem. KlonFlis D4; SapEpit B3; KlonWor **v.

czujny czego (1): gdyby ſię to nabożeńſtwo Pánu Bogu y Kośćiołowi iego nie podobáło: [...] nigdyby też prawdźiwi á cżuyni owiecżek Chryſtuſowych y Kośćiołá wſzyſtldego páſterze/ [...] nie potwierdzili LatHar 513.

czujny dla czego (1): y áby ſzláchtá náſzá Rycerſkiémi rzeczámi ſie báwiąca/ dla obrony Króleſtwá tym czuynieyſza byłá ſkazáliſmy: aby nápotym żaden obywátel náſz z cudzoźiemcem [...] nie grał koſtek ná pożyczki SarnStat 706.

czujny do czego (1): Bądźćie tedy trzeźwi á cżuyni do modlenia. KołakSzczęśl C.

czujny około czego (1): ia pátrzę na twárz niewiaſt/ ale wtym ſzkody żadnej duſznej niecżuię. [...] powiedział iſz to wielom innym ſzkodę przynośi. ták ſię około ſmyſłow/ przez ktore grzech wchodzi/ cżuynym ſtáwił. SkarŻyw 292.

czujny ku czemu (1): Sami też abyśmy gotowszy i czujniejszy byli ku posłudze WKM i Rzeczypospolitej prosimy, abyś okazowanie nam [w] wojewodztwach tu postanowić raczył Diar 77.

czujny przeciw komu (1): [napomina Tymoteusza] áby miał pilne ſtáránie o ſwey trzodzie/ á był czuyny przećiw nieprzyiaćiołom wiáry WujNT 733.

czujny na co (4): RejPos [340]; SkarŻyw 20; áby był [osioł = ciało] ná chwałę Bożą y pożytek bliźniego cżuynieyſzy ReszList 165. Cf czujny nad kim na co.

czujny o kim, o czym (3): RejPos 344v; To tylo wiem: iż kto czuyny o ſobie á práwym ieſt vczniem tego Páná/ á ma w ſobie cnoty Apoſtolſkie: iż w Sákrámenćie przenadrożſzym Chryſtuſá ſwego może przy ſwey śmierći mieć SkarKaz 552b; KlonFlis G4v.

czujny w czym (10): FalZiol IV 48a; Y był cżuynym Pan we złych rzecżach [Et vigiliavit Dominus in màlis]/ á przywiodł ie ná nas Leop Bar 2/9; Stániſław Wolſki Rotmiſtrz. BYł ták żacżek Tátárſki cżuyny w ſwoiey rzecży/ Nieprzyiacielá záwſze miał ná pilney piecży PaprPan Y2v; SkarŻyw 36; CzechEp 47; ArtKanc T; WujNT 479; SarnStat 700; [Krakus] Był to Pan wielkiey ſławy v poſtronnycb, Ktorą mu czuyna biegłość w ſpráwách ſkłonnych Rycerſka dáłá KlonKr A2v; VotSzl B4v.

czujny nad kim na co (1): Otho ia będę cżuynym nád nimi ná ich złe/ á nie ná dobre Leop Ier 44/27.

Wyrażenia: »oko czujne« (1): Chwilę ták okiem poglądał ná obie/ Cżuynym/ o ſobie [lege: oſobie]. KlonFlis G4v.

»czujna (-y) straż, stroż« [szyk 3 : 1] (3 : 1): Zadna ſtraż nie ieſt tak cżuyna by cie vſtrzedz miała [przed gniewem niewieścim] RejJóz F6; GórnDworz Ff; Czuynym ſtróżem był záwſze poſpolitéy rzeczy [Jan Tarnowski] KochTarn 74; KochProp 13.

Szeregi: »czujny i baczny« (1): [te kamienie] Myſli złych powciągaią/ dobri rozum cżynią, w ſprawowaniu rzecży cżuynego y bacżnego ſprawia FalZioł IV 48a.

»czujny a dbały« (1): ále kogo [Bog] záſtánie ták pilnego/ á ták cżuynego á dbáłego o tym ſwiętym miłoſierdzyu ſwym/ iż go zá ſtoły ſwemi [...] poſádzić obiecuie RejPos 344v.

»dobry i czujny« (1): iáko ſię to innym narodom przydáło/ ktorzy ták dobrey y czuyney mátki [ojczyzny] nie mieli. SkarKazSej 666a.

»czujny a (i) gotowy« [szyk 4 : 1] (5): Diar 77; RejPos [340]; BielSpr 14; ModrzBaz 22v; á iáko ná plácu woiennym ná wſzytki náiázdy ſzátáńſkie/ [Martyna] cżuyną a gotową ſtałá. SkarŻyw 20.

»czujny a nie leniwy« (1): Co ieſli będzieſz cżuyny á nie leniwy [Si vero impiger fueris ] : prziydzie żniwo twoie iáko ſtudnia/ á niedoſtátek dáleko vćiecże od ćiebie. Leop Prov 6/11.

»nie ospały ale czujny« (1) : [Umarł Król] nie ſkąpy/ ále ſzcżodry/ nie oſpáły/ ále cżuyny/ [...] roſtropny bacżny BiałKaz H3.

»czujny, (i) ostrożny« [szyk 4 : 1] (5): [używajmy kacerzow] nye żebyſmy pochwaláli ich błędy/ ále iżebyſmy poſpolitey krzeſćiyáńſkyey náuki przećiw ich załogam bronyąc/ czuynyeyſſymi y oſtrożnyeyſſymi byli. KromRozm I L2v; Solertiorem custodiam praebet anser quam canis, Gęś dáleko yeſt oſtrożnieyſza czuynieyſzá niżli pies. Mącz 399b; CzechRozm A7v; Pervigil ‒ Czuini, oſtrożni. Calep 794b; day mi ſerce cżuyne y oſtrożne LatHar 23.

»pilny, (a) czujny« [szyk 4 : 2] (6): Episcopius, Czuyny/ Pilny Mącz 106d; Vigil, Pilny/ czuyny. Mącz 496a; RejPos 344v; Toć wam napotrzebnieyſze/ náten cżás náuki/ Pilne/ cżuyne/ á ſpráwne/ s poſłuſzeńſtwem ſztuki. BielSat N4; LatHar 3; Bydź wiernym/czuynym/ pilnym Senatorem: ktoryby ſie y opponowáć winien przy Práwie/ y dobrem Rzeczypoſpolitéy. SarnStat 230.

»sprawny, (i) czujny« (2): A Przetho teraz Krol niechay opátrzy mężá ſpráwnego y cżuynego [virum sapientem et industrium] Leop Gen 41/33; Bo to iuż źle bywa gdzie chorągwie cżyiey nie widáć/ przeto ludzie ſtárzy ſpráwni/ cżuyni/ dobrze to bacżyli/ iż ieden po drugim był náznácżony ná iego mieyſce BielSpr 6v.

»czujny albo (i) stroż« (2): Biſkupi ſą/ tzuyni álbo ſtrożowie wezwáni KrowObr 4; RejPosRozpr c2v.

»trzeźwy, (a, i) czujny« (4): Bowiem ſie ná mey mowie nigdy omylicie/ Iedno bywaycie trzeźwi cżuyni á nie ſpicie. BielKom C3v; Pánowie áby poddánym ſwoim vćiſkow nietzynili: Aby záwżdy trzezwimi y tzuynymi byli KrowObr 62; KołakSzczęśl C; SkarKaz 121b.

W przen (2):
Wyrażenia: »czujna jesień« (1): Iego porządkiem láto Wioſnę góni/ A czuyna Ieśień przed źimą ſie chróni. KochFrag 16.

»straż czujna« (1): Y będźie iego imię ná źiemi Miedzy narody ſtráſzné wſzytkiemi: Ták długo/ poki/ ſtraż czuyna świátá/ Mieśiąc/ y ſłońce ponioſą látá. KochPs 105.

a. O zwierzętach (1): Między którymi Ian Pilecki/ Wáwrzyniec Myſzkowſki/ [...] iáko dobrzy/ czuyni/ mężni/ prętcy/ iádowići ná wilki pśi/ przed inſzymi [...] przepływáli przez Orſzę Rzékę ná Moſkwę. OrzQuin R.
2. Czuwający, nie śpiący; insomnis, vigilax Mącz, Calep, Cn; exsomnis, inconnivus, pervigil, vigil, vigilans Cn (12): [jaskołka] Ieſth też pthaſzek cżuyny, Bo iako ſkoro ſwitać pocżyna/ tedy ona ſpiewa FalZioł IV 24d, **2a, I 109d, IV 25a; Ad vigilias mu1tus, Czuyny/máło ſpiący. Mącz 236a, 402a, 496a; A chcąc wáſzmość mieć cżuynieyſze Iteż w ſłuchániu pilnieyſze. Dla poobiedniego ſpánia Będźiem vżywáć śpiewánia. MWilkHist B; Vigilax – Dobrze czuini. Calep 1123b, 544a; LatHar 707.

czujny na czym (1): W modlitwie trwayćie: czuyni będąc [vigilantes] ná niey z dźiękowánim. WujNT Co1 4/2.

3. Wrażliwy na bodźce fizyczne, zdolny do odbierania wrażeń fizycznych (10): OpecŻyw 22v; PatKaz III 120; Iaka ieſt materia mięſa żołądkowego. Odpo Ieſt twarda żyliſta á barzo cżuyna. GlabGad E7; Wſzakoż gdzieżkolwie ſie pocżyna morzenie poſpolicie ſie zoſtawa na dnie w żołądku, bowiem tam żołądek ieſt na cżuynieyſzi GlabGad K6v, E7; Ty ieſzcże będąc cżuiny męki ſobie gotuieſz/ iáko kradzieſtwá/ niecżyſtoty/ cudzołoſtwá ktore pełniſz. HistAl K2; Iużem dziś w ośḿdzieſiąt lath: á zać iuſz ták cżuyne ſą ſmyſly moie [numquid vigent sensus mei] áby mogły rozeznáć co ſlotko co gorzko? Leop 2.Reg 19/35; SienLek 28v.
a. Wrażliwy na zapachy, mający czułe powonienie, węch; sagax Mącz (1): Sagax, [...] proprie significat, Czuyny/ łowny/ oſtre powonienie máyąci/ yáko pśi myśliwi. Mącz 364a.
b. Mający czuły słuch (1): Solert auditu animal, Zwierzę bárzo czuynego vczuciá. Mącz 399b.
4. Dający się odczuć, wyczuwalny, odczuwalny; dotkliwy, dokuczliwy, uciążliwy, przejmujący (5): wſzytczy anyely ueſele myely y noue ſzwyąto ſzwyączącz yey [M. Boskiej] począczya yuſz czuynego PatKaz II 83; przeto [zioła] nie tak ſzkodzą y nie tak cżuyne w nątrz bywaią [gdyż wewnętrzna gorącość bywa większa niż w uściech]. GlabGad K2v. Doſyć nam iż znamy poſpolite czuyne cżtery żywioły [ogień, powietrze, woda, ziemia]/ bes ktorych żadna rzecz ná świećie nietrwa SienLek 28.
Wyrażenie: »czujna boleść« (1): aż od ſilnéy ij cżuyné boleſci/ rzęwno Iezus plakál/ bo wielmi ſubtilné cialo miál. OpecŻyw 126v.
Szereg: »silny i czujny« (1): OpecŻyw 126v cf Wyrażenie.
a. Dający się wyczuć węchem (1): Ale wonia wſzelka w cieple abo przy rzeczy ciepłey więczey ſie rozchodzi y cżuynieyſza bywa GlabGad B7v.
b. [Donośny: Mákolągwá. Leśny ieſt ptaſzek/ piorá rumiánego/ Y też głoſecżku nie práwie cżuynego. Ale wdzięcżne pienie iego bywa/ Y rozmáitych rad w nim ſztuk vżywa. CygMyśl D4.]

Synonimy: 1. baczny, biegły, chytry, dbały, dowcipny, mądry, ostrożny, pieczołowity, pilny, roztropny, sprawny, trzeźwy; 2. czujący, ostrożny, pieczołowity, pilny; 3.a. łowny.

Cf NIECZUJNY

KN