[zaloguj się]
[pdf]

BIEGŁY (163) part praet act

e jasne.

comp i sup (16 + 3) (nå)biegl(e)jszy.

Fleksja
sg
mNbiegły, bieglejszy fNbiegłå nN
Gbiegł(e)go, bieglejsz(e)go G G
Dbiegł(e)mu, bieglejsz(e)mu D D
Abiegł(e)go, biegły Abiegłą A
Ibiegłym, biegł(e)m I Ibieglejsz(e)m
pl
N m pers biegli, bieglejszy, nåbieglejszy
G biegłych
D biegłym, bieglejszym
A m pers biegł(e), bieglejsz(e), biegłych
subst biegł(e)
I m biegłymi, biegł(e)mi

sg m N biegły, bieglejszy (63). ◊ G biegł(e)go, bieglejsz(e)go (11). ◊ D biegł(e)mu, bieglejsz(e)mu (7). ◊ A biegł(e)go (9), biegły (1). ◊ I biegłym (8), biegł(e)m (1); -ym BibRadz, KwiatKsiąż (2), GórnDworz (2), PaprPan, SkarŻyw, -ym : -(e)m GliczKsiąż (1 : 1). ◊ f N biegłå (1). ◊ A biegłą (1). ◊ n I bieglejsz(e)m (1). ◊ pl N m pers biegli, bieglejszy, nåbieglejszy (27), m an bieglejsz(e) (1). ◊ G biegłych (9). ◊ D biegłym, bieglejszym (5). ◊ A m pers biegł(e), bieglejsz(e) (11) BielKron (4), KwiatKsiąż, BudBib (2), MycPrz, PaprPan, ModrzBaz, WujNT, biegłych (2) StryjKron, SarnStat, subst biegł(e) (1). ◊ I m biegłymi (2) KwiatKsiąż, SkarŻyw, biegł(e)mi (2) BibRadz, ModrzBaz.

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII w.

1. Doskonale znający się na rzeczy, umiejętny, doświadczony, wyrobiony umysłowo i moralnie; mądry, rozumny; experiens, sciens Mącz, Cn; expertus Calag, Cn; gnarrus, narrus, pragmaticus, spectatus et cognitus Mącz; cordatus, curiosus, solers Calep; calidus, consultus, perfecte plurieque eruditus, usu eruditus, exercitatus, instructus, qui multarum rerum usum habet, pergnarus, peritus multarum rerum, prudens, scius, versatus in aliqua re, veterator, volutatus Cn (159): gdy dzyecyę w ſzkole álbo w kolegium yákyem v prcceptorá [!] dobrego vcżyć ſie będzye/ nye yeſt rzecż nyepodobna áby y byegleyſſem y przeſpyecżnyeyſſem sſtáć ſie nye myáło. GliczKsiąż K6, N3v; BielKron 355; KwiatKsiąż N; Mącz 147a, 279a; żeby był rozrywki ná rzecży wſzelákie byſtrey/ ktemu ſpráwnym/ dzielnym/ biegłym w rzecżach woiennych/ y ták dobrze biegłym/ żeby w tey mierze nikt ſnim nie porownał GórnDworz Ii2; Indyani ſą ludzie biegleyſzy y oſtrzeyſzego rozumu/ niż ći/ kthorzy ſie rodzą w Pulnocnych kráinách BielSpr 1v, 31; SienLek V4v; WujJud 50; Co by to był zá Heman niemamy nic pewnego/ chybá to/ iż muſiał być muzyk biegły. BudBib I 311v marg; Ważnieyſzyć Moſkiewſkiemu biegły chłop Rycerſki/ Milſzy mu niż wykrętátz co vmie práktiki. WierKróc B2v; BudNT d2; kthóryby [pożytek] niektórzy mniéy biegli goſpodarze/ ztego piſánia mego [...] wźiąć mogli Strum A3v; MycPrz II Av; żaden biegły Lekarz ná oſoby niema bacżenia/ doſyć iemu ieſt poznáć niemoc ktora chorego trapi ModrzBaz 71; áby ze wſzytkich ſtanow byli obráni co nabiegleyſzi: nietylko ći/ ktorzi poſtępki ſądow y ich obwárowánia wiedzą ModrzBaz 97, 92, l02v; Calag 164a; O Panie/ [...] Tych [ustaw twoich] ſłucháiąc/ dowćipnieyſzym/ niż moi miſtrzowie/ Y lepiéy rzeczy vważam/ niż biegli ſtárcowie. KochPs 183; Curiosus — Chcziwij do poznanią kazdeij rzeczij, biegłij. Calep 278b, 259a, 989a; A nietylko ogrodnych [zioł zasiać]/ ále y polnych/ y dąbrownych [...] bab ſie w tym álbo kogo biegłego porádźiwſzy. GostGosp 128; RybGęśli A3.

biegły okolo czego (2): á byli biegłemi około wſzythkich przypraw woiennych BibRadz 1.Par 12/33; Ná kámieniu drogim y perle máłey nie zna ſię iedno biegły około tego kupiec SkarKaz 84a.

biegły ku czemu (3): Też to przigotowanie [...] ſmielſze ryczerze cżyni/ y ku obronie y bićiu biegleyſze KwiatKsiąż O2, O; MycPrz I B4v.

biegły na czym: ziednał Pizany z Genueńſkimi/ ludzi ná wodach biegłe á walecżne. BielKron 182.

biegły w czym (109): Liſzká kreſę zámierzyłá/ Bo w tych rzecżach biegła byłá BierEz L3v; że ktorekolwiek dźiwy pán Chriſtus na świecie będąc vczynił ty wſzyſtki mogły być vczynione od człowieka/ wrzéczach przyrodzonych biegłego. MurzHist Rv, E2; Leop 2.Mach 8/9; Ty też Ezdráſzu według mądroſći Bogá twego w ktorey ieſteś biegłym BibRadz 1.Esdr 7/25, Is 1 arg; Człowiek biegły ieſt w Polſelſtwách [!]/ y w ſpráwách Krolewſkich znáczny. OrzRozm R2; BielKron 161, 175, 319v, 341, 357v, 373v (17); tedy też maią być biegli w pływaniu młodzieńcżykowie KwiatKsiąż O4v, C3, H, Mv, O4 (11); Mącz 320a, 405a; SienLek a3; GórnDworz D, Ff7, Ii2, L5, Mm, Ov; BielSpr 1v; WujJud A7v; y był Ezaw mąſz ‒ biegły w myſliſtwie y oracż BudBib Gen 25/27; MycPrz II B; WierKróc B2v; BiałKaz L2, L4; CzechRozm 235v; PaprPan Cc4, Dd2, Dd3, L2; ModrzBaz 74, 111v, 130v; SkarŻyw 14, 28, 308, 544; iż nie tylko X. K. ále kto inſzy ieſzcże w tym biegleyſzy CzechEp 31; KlonKr Av; ZawJeft 35; GrochKal 20; Pindarus też bárzo chwalił Epáminondá Thebáńſkiego/ ktory będąc biegły w mowie/ máło iednák mowił. Phil G; WujNT 97, 299, Yyyyy3v; VotSzl E3v; Lekkiéy wiáry/ vporné/ vmyſłu śliſkiégo/ Vſt lekkich/ w ſwarách biegłé/ koſztu niezmiernégo GosłCast 45; PaxLiz Ev. Cf. Wyrażenia.

W charakterystycznych połączeniach: biegły w biegłości rycerskiej, w dowcipie rycerskim, w naukach (rycerskich, wojennych), w rycerstwie (2), w rzeczach (rycerskich) (18), (wojennych) (2), w sprawach rycerskich (5); biegły w zakonie (2), (Mojżeszowym) (2); biegły w prawach bożych (3), w rzeczach boskich (2); biegły barzo (7), dobrze (6).

Wyrażenia: »w języku (językach) (greckim, łacińskim itd.) biegły; biegły w języku« (5 : 1): A iżby dobrze mowił/ á w yęzyku łáćińſkim byegłym był/ kilko lat áby thám [w szkole] zetrwał potrzebá tego. GliczKsiąż L2v; SarnUzn B6v; BudBib Bv; StryjKron 682; WujNT 5 przedm, 431.

»w nauce (kościelnej, wolnej, naukach wyzwolonych) biegły; biegły w nauce kościelnej, naukach wyzwolonych« (12:2): EPicurus Athenſki. Ten acż ſie [...] litterom nieucżył, á wżdy w nauce barzo biegły był BielŻyw 101; GliczKsiąż N; BielKron 184, 440v; iż niebył [...] w naukach wyzwolonych biegłym. KwiatKsiąż F4v, I2v, L3; GórnDworz Dd8; ModrzBaz 92, 97, 98; SkarJedn 241; SkarŻyw 290, 375. Cf »biegły i dostateczny«.

»w piśmie (świętym) biegły; biegły w piśmie« (9 : 2): WróbŻołtGlab A4; KromRozm II C4v, p4v, q3v; CzechRozm 63, 132; SkarŻyw 517; NiemObr 121; WujNT 47, 473 marg; zá pomocą ludźi tákowych/ których w piſmie biegłych bydź rozumiémy: bo z náuk wolnych Rzeczpoſpolita záwżdy pomnożenié bierze. SarnStat 195.

»w prawie biegły; biegły w prawie« (10 : 1): GroicPorz f; BielKron 188, 221; iż rzadko tho ieſt/ áby ſie biegły w práwie práwował: Medik/ áby miał bráć lekárſtwo: á Theolog żeby był dobrym Krześćiáninem. GórnDworz Q7v; ModrzBaz 4v, [16], 29v, 97, 97v, 98v; SkarKazSej 701a.

Szeregi: »chutki i biegły«: máiąc dwu ſynu w Rycerſkich rzecżach chutkie y biegłe BielKron 178v.

»biegły i ćwiczony; wyćwiczony i biegły« (3 : 1): GliczKsiąż F3v; KwiatKsiąż Mv; BiałKaz L2v; Lepiey y rychley roſpráwią rzecż choćia záwikłáną kilko biegłych á ćwicżonych/ niżli wiele nieumieiętnych ModrzBaz 92.

»dobry a biegły«: poleca go [syna] dobremu á byegłemu rzemyęsnikowi. GliczKsiąż L5v.

»biegły a dostateczny«: iakoby wnaukach barzo bieglymi á doſtatecznymi bili KwiatKsiąż L3.

»biegły a doświadczony« (2): vcżynili Hetmaná Ekiuſzá/ mężá w Rycerſkich rzecżách biegłego á doświadcżonego BielKron 298; KwiatKsiąż C3.

»biegły a dowcipny«: Ktory rachunek biegłym á dowćipnym Geographom y Aſtronomom zlecam. StryjKron 21.

»mądry (i rozumny) i (a) biegły; biegły a mądry« (3 : 1): MurzHist E2; Tedy wziąłem przełożone wáſze/ męże mądre y biegłe BudBib Deut 1/15; Deut 1/13; ModrzBaz 1v.

»biegły a mocny«: ale iżeby też w nauce/ y w dowćipie rycerskim/ biegłym á mocznym był. KwiatKsiąż Ov.

»sprawny a biegły« (2): BielKron 440v; że Rzymiánie máłym woyſkiem/ ále ćwicżonemi żołnierzmi/ y Hetmány ſpráwnemi á biegłemi/ wielkie woyſká cżęſtokroć porażáli. ModrzBaz 113.

»uczony i biegły; biegły i (a) uczony« (13 : 2): WróbŻołtGlab A4; KromRozm II c4v; trzebá áby pátrzał ocyec żeby byegłemu á vcżonemu cżłowyekowi dał wręce ſyná ſwego. GliczKsiąż L5v; KrowObr 20v; BielKron 175, 221; ModrzBaz 80v, SkarŻyw 517; ZawJeft 35; WujNT 47, 97, 299; SarnStat 180, 196, 923.

»biegły i udatny«: w Rycerſkich rzecżach biegły y vdátny BielKron 160.

a. Przebiegły (3) : Ciało białe á tłuſte, cżłowieka biegłego znamionuie, áku wſzitkiemu pochopnego GlabGad P5v; iáki ieſt chytry/ biegły/ á przewrotny ſprzećiwnik náſz/ s ktorym vſtáwicżną burdę záwżdy mamy RejPos 332v, 329v.
2. Szybko biegnący, szybko toczący się, prędki, rączy (3): ile rázow złote Słońce wſtáie [...] Albo kiedy pod źiemię biegłe kołá tocży WitosłLut A3; Podobne drzewá máiąc/ iákimi ná obie Strony nátknione brzegi biegły Nilus wonia WitosłLut A3v; Ták ſą biegłe ryſciſte ći piękni koniowie CzahTr L2.
3. Zbiegły (1): Kmiećiá/ rodzicá/ y ſługi biegłego ma dochodzić wedle ſtárego Státutu choćby go też niezáſtał. UstPraw F3.

Synonimy: 1. baczny, bywały, ćwiczony, dobry, dostateczny, doświadczony, dowcipny, mądry, mocny, rozumny, sprawny, świadomy, uczony, umiejętny, wiadomy; a. chytry.

Cf BIEGLIWY, BIEŻEĆ, NIEBIEGŁY

ZZie