Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [LISFUNT]

Następne hasło: LISIĄTKO »

LISI (77) ai

[W rękopisach: ZapWar, MetrKor, LibLeg i LibMal występują zapisy, które (chociaż nie pochodzą z Małopolski) mogą być odbiciem wymowy z podwojonym s].

Fleksja

sg
m	N	lisi	f	N	lisiå, lisi(a)	n	N
	G	lisi(e)go		G	lisi(e)j		G	lisi(e)go
	A	lisi		A	lisią		A	lisi(e)
	I	lisim		I	lisią		I	lisim, lisi(e)m
	L			L	lisi(e)j		L

pl
N	subst	lisié
G		lisi(e)ch, lisich
D		lisim
A	subst	lisie
I	m	lisi(e)mi, lisimi
	f	lisimi
	n	lisi(e)mi

sg m N lisi (11). ◊ G lisi(e)go (1). ◊ A lisi (4). ◊ I lisim (3). ◊ f N lisiå (2), lisi(a) (2). ◊ G lisi(e)j (3). ◊ A lisią (6) [w tym: -a (1)]. ◊ I lisią (2). ◊ L lisi(e)j (4). ◊ n G lisi(e)go (2). ◊ A lisi(e) (2). ◊ I lisim (2) SienLek, KlonWor, lisi(e)m (1) MetrKor. ◊ pl N subst lisié (14); -é (1), -(e) (13). ◊ G lisi(e)ch (3), lisich (2); -ich RejZwierc; -(e)ch : -ich FalZioł (3:1). ◊ D lisim (1). ◊ A subst lisie (4); -e (1), -(e) (3). ◊ I m lisi(e)mi (5), lisimi (1) RejZwierc. f lisimi (1). n lisi(e)mi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Przymiotnik od „lis” ‘Vulpes vulpes’ (61)
2. Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (16)

1. Przymiotnik od „lis” ‘Vulpes vulpes’; vulpinus Mącz, JanStat, Cn (61): Vulpinus, Liśy Mącz 512a.

a. Właściwy lisowi (8): Pod Liśim podobieńſtwem ći ſię zámykáią/ Ktorzy ſię trochę niżey porząd dotykáią. KlonWor 46.

Przen: Chytry, przebiegły, podstępny, zdradliwy (6): II. CZESC Thego Worká Iudaſzowego/ O SKORZE Y NATVRZE LISIEY. KlonWor 46; Więc tą liśią poſtáwą młodego dźiedźicá/ Xiążę y Groffá zniſcżą/ y Woiewodźicá/ Pochlebcy nieſzláchetni. KlonWor 57, 46, 47 żp.

W charakterystycznych połączeniach: natura lisia (3), postawa.

Wyrażenie: »lisia chytrość« (1): Lecż też liśiey chytrośći y ſkory pożycża/ Brzytka zdrádá Gáchowſka y cudzołożnicża. KlonWor 58.

[W połączeniu szeregowym: ná te [...]/ ktorzy nie nápełnione drapieſtwo ſwe przykrytemi á pięknemi ſlowy wymáwiáć vmieią/ wymowę kthora ſámá przez ſyę rzecż piękna á bárzo dobra ieſt/ doſtátkiem liśich pięknych á zdrádliwych ſlow/ wſſędzie hydząc á podeirzáną cżyniąc. LorichKosz 57 (Linde).]

Szereg: »lisi, chytry« (1): Pierwſzy liáder ieſt Wilcży/ táiemny. Drugi ieſt Liśi/ chytry: prośbą/ boſzkowániem y pochlebſtwem nárabiáiący. KlonWor ded **2.

α. Taki jak sierść lisa (o kolorze); rudy, żółtawy, czerwonawy (1): Ruffus. Fuchsrodt. Lyſia [barwa]. Mymer¹ 19v.

b. Będący częścią lisa lub pochodzący z lisa (51): Iaycza Liſie ſą barzo gorącze y wilgotne/ pomagaią na kurcż y na paraliż y żiły ſkurcżone odmiękcżaią. FalZioł IV 14a; Też piſze ieden lekarz/ iż gdy będzie cżłonek taiemny liſi/ tho ieſt liſie ſtroie: przywiązane na głowę bolączą/ wſzythkiey głowy/ y poł głowy bolenie odeymuie/ y zaćmienie ocżu odchodzi. FalZioł V 75v, IV 9a, V 77 [2 r.], 78, 79 [2 r.]; MiechGlab 62; Vulpina pellis, Liśia skórá. Mącz 512a; Ale dźiećięćiu ktore nie ieſt przez rok ſtáre/ dáć mu mozgu liśiego vwárzywſzy/ á niebędźie go gábáć. SienLek 60; Też Záięcze álbo liśie płucá y wątrobę vſuſzywſzy vtrzeć na proch/ zdrowo pić dycháwicznym. SienLek 85v, 67, 118, 192; SarnStat 560.

W charakterystycznych połączeniach: członek lisi(-a, -e), jajca, mozg, płuc(k)a (3), sadło (4), skor(k)a (5), stroj (2), tłustość, wątroba (2).

Przysłowie: Thego bowiem te ſłowá były: Ze gdzie Lwią ſkorą cżemu doſyć vcżynić nie może/ tám Liſią trzebá nárabiáć. Tho ieſt/ gdzie mocą nie możeſz/ tám zdrádą. Phil P3; [Bywálić też vrzędnicy tákowi/ ktorzy ieſli ku wyſſániu potu/ to ieſt máiętnośći wielką pracą nábytych/ vbogich ludzi/ ná lwiey ſkorze/ iáko ono mowią/ máło miewáli/ przydawálić kniey y liśyą/ to ieſth cżego gwałtęm nie mogli/ fortylęm á chytrośćią iáką wydzieráli LorichKosz 54v (Linde); Tenże też mawiał. Cżego niemoże ſpráwić lwia ſkorá/ tám lisią nádſtaw/ to ieſt. Czo ſye rozumęm á ſluſſnemi obycżaymi poććiwie ſpráwić niemoże/ to chytrośćią á krzywoprzyſyęſtwęm przełomić. LorichKosz 163v (Linde); CiceroKosz H (Linde)].

Zwrot: »w lisią skorę [co] zdobić« (1): Bo żebracy obłudni ná Iudaſzá robią: A w liśią ſkorę płaſzcże y twarzy ſwe zdobią. KlonWor 51.

W przen (2): Ale ſię doſyć rzekło o chytrey náturze: Y o ſpráwách obłudnych/ y o liśiey ſkorze. KlonWor 63, **. [KlonWor 46, 47 żp, 58 cf a.; KlonWor 51 cf wyżej].

W charakterystycznym połączeniu: skora lisia (6).

α. W derywatach kompleksowych od połączenia „skora lisia”; zrobiony ze skóry lisiej (30): Iakom ya nye sbyl. malgorzathey [...] a ny thesch czapky lyschey nyewssyal Thako my. ZapWar 1520 nr 2258; Potim staniſlawovi zelienaczkiemu sluzebnikowi swemu roskazal dacz dziesyencz zlotich pyenyądzy y schubką scharą podbitą futrem lyssyem. MetrKor 59/76; dal za nyego pyecz poſtawow lyvnſkych y dwie ſchvbie lyſſye y yedne Byelyſnową LibLeg 11/99, 11/100; RejRozpr H4v [2 r.]; Item Czapką kolpatha liſſimi Noſchkamy podbitha Barthoſchkowy Byeliczkyemv thamze wthey Goſpodzie vkradl LibMal 1548/139, 1546/117v, 1547/131, 1550/153; Kárdynali ſtoiąc około Papieżá ſiedzącego ná ſwym máieſtaćie/ omiatáią liśiemi ogony proch około iego zwierzchu y ſpodku. BielKron 216v; Vſzy iáko v Sárny ná nich wiſzą dzwonki/ A cepy ná pſtrym kiju z Liſiemi ogonki. RejWiz 39v; Iż Liśi kolnierz z Bobrem będzye miał v ſzuby/ Choć niedawno drwá rąbał/ chociay palił gruby. RejWiz 97, 41v, 122; RejZwierz 71v; Kto tu krádnie káżdy wiśi/ By więc miał y kożuch liśi. RejZwierc 237, 31, 36v, 44, 66v, 69v, 194v, 239.

W charakterystycznych połączeniach: czapka lisia(-i, -e), darmoleg, futro (2), kolnierz (7), kożuch, nożka, ogon(ek) (5), szub(k)a (5), zawojek (2).

Przysłowia:Bo kiedy więc ná grzbyecie Sobol komu wiśi/ Iuż tám rozum zacnieyſzy dáleko niż Liśi. RejWiz 92v.

Wiédzże co maſz czynić z ſobą/ Bo liśi ogon zá towar nieuchodźi. KochFr 17.

W przen (4): Byś miał ták długi rozum/ iákoć brodá wiśi/ Nie dałbyś ſie oſzukáć/ mędrſzy ogon Liśi. RejZwierz 122, 101v; RejZwierc 70v; Wſzytko to ſproſna chytrość y Liśie zawoie: Przymioty nie vcżćiwe/ Iudaſzowe kroie. KlonWor 59.

W charakterystycznych połączeniach: lisi kolnierz (2), ogon, zawoj.

c. Użytkowany przez lisa (1):

W przen (1): Niemáſz tey żadney liśiey iámy/ tych przewrotnikow fałſzerzow/ od ktoreyby im niezáſkocżył SkarŻyw 203.

2. Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (16):

»lisie jajka« = Orchis L. a. Gymnadenia R. Br., a. Listera R. Br., a. Epipactis Zinn em. Sw. (Rost: Orchidearum sp. tuberosa obovatis); storczyk a. gółka, a. listera, a. kruszczyk, rośliny z rodziny storczykowatych (Orchidaceae); satynon Mącz, Calep; orchis Mącz, Cn; cynosorchis, serapias femina, testiculus canis Cn (15): Korzeń Liſiech iaiek ma mocz roſpuſzcżaiączą bolącżki opuchłe FalZioł I 127b, +4d, I 78d [2 r.], 126d [2 r.], 127a, b [2 r.], 127 żp; Satyrion, herba quae Orchis dicitur, Kokorzek álbo liſie yayká yáko niektórzi zową lekárze. Mącz 369d; SienLek 230v, [Xxx]2v.

~ Szereg: »lisie jajka, (to jest) koziełki« [szyk 1:1] (2): KOziełki to ieſth Liſie iayka/ ieſt to ziele ciepłe y wilkhie w pirwſzym ſlopniu/ ma liſth podobny liſthowi Liliowymu/ y kwiatki podobne kwiatkom Liliowym FalZioł I 126d; Satyrion ‒ Kſyęze iayka, lyſye iayka. Koziełki. Rączki dłon kryſtowa. Calep 949a. ~

»lisi ogon« = Ononis L.; wilżyna, roślina z rodziny motylkowatych (Papilionaceae); ononis (anonis) Calep, Cn; alopecuros, aresta bovis, remora aratri Cn (1): Anonis quae et ononis – Liſi ogon. alij, Czártowe ziebro. Calep 73a; [ACUTELLA ONONIS. Dioscor. Restabovis, Remora aratri, Urinalis, Urinaria. Po polſku Lipká, Liśiogon. UrzędowHerb 11a].

[»lisia roża« = Doronicum L.; omieg, roślina z rodziny złożonych (Compositae): Liśia roża więtſza z mnieyſzą. SienHerb D4#v; Liśia Roża mnieyſza y więtſza/ Aconitum. 5. SienHerb K3#.]

Synonimy: 2. »lisie jajka«: »dłoń Krystowa«, kokorzek, koziełki, »księże jajca«, »księże jajka«, rączki; »lisi ogon«: »czartowe ziebro«, lipka.

Cf LISAWY, LISOWATY, LISOWY, LISZCZY

KN, ZZa