Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [DŁONKI KRYSTOWE]

Następne hasło: DŁOTECZKO »

DŁOŃ (103) sb f

dłóń (17), dłoń (1); dłóń SienLek (3), GrzepGeom, Strum, Oczko, KochPhaen; dłóń : dłoń Mącz (10 : 1); dłon- (16), dłón- (7); dłon- KochFr, KochPhaen (2); dłón- GrzepGeom (3), Oczko; dłon- : dłón- Mącz (13 : 3).

Fleksja

	sg	pl
N	dłóń	dłoni
G	dłoni	dłoni, dłóń
A	dłóń	dłoni, dłoni
I	dłonią	dłoniami
L	dłoni	dłoniåch

sg N dłóń (34). ◊ G dłoni (8). ◊ A dłóń (19). ◊ I dłonią (13). ◊ L dłoni (4). ◊ pl N dłoni (5) [w tym: (obie)dwie dłoni (3)]. ◊ G dłoni (8), dłóń (1) PatKaz III. ◊ A dłoni (7) [w tym: dwie dłoni (5)]. ◊ I dłoniami (2). ◊ L dłoniåch (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z tych samych przykładów) ‒ XVIII w.

Znaczenia

1. Część górnej kończyny ludzkiej od napięstka do końca palców; także wewnętrzna strona tej części ręki (59)
- a. W opisie znaków Zodiaku (3)
2. Nazwa jednostki miary długości używanej w starożytności, powszechnej też w dawnej Polsce (38)
3. Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej (6)

1. Część górnej kończyny ludzkiej od napięstka do końca palców; także wewnętrzna strona tej części ręki; palma BartBydg, Murm, Mymer, Mącz, Calep, Cn; vola (manus) BartBydg, Murm, Mącz, Calep, Cn; hir BartBydg, Mącz, Calep, Cn; manus BartBydg, Mącz (59): Trzeczia [rana] ku lokcziewy za dlonią ZapWar 1550 nr 2674, 1521 nr 2271; BartBydg 77, 105v, 173; Murm 59, 63; Mymer¹ 23; Tak [połóż ] iżeby pirwſzy palecz brzuſzczem leżał na podle ſame^go ſtawu dłoni koſci FalZioł V 12v; Dłon ſzyroka á głęboka dobrze, znamionuie długi żywot GlabGad P2, P2; potym nowo święcony Kxiądz/ iednę ręke zdrugą ſpołem złożywſzy dłoni rosſzerzy KrowObr 123v, 123v; PLeban kiedy dziecię krzćił/ chciał mu ocży mázáć/ Plunął ná dłoń á bábie kazáł prochu podáć. RejFig Dd7; duplices palmae, Obiedwie dłóni/ Albo weſpołek złożone ręce. Mącz 306a, 156c, 174b, 274a, b, 505c (9); przyłóż [czosnek ] ná kthorą rękę chceſz/ pod koſtkę/ gdźie ſye dłóń kończy SienLek 140v, 24, 116; Oczko 16, [40]; KochFr 134; Calep 484b, 748a, 1138a; Więc dłoń miękka/ twarz biała/ mowecżká pieſzcżona: A ſukienká iákoby z rąbká wywiniona KlonWor 62.

W porównaniach (2): TO ziele [...] korzenie ma ſzyrokie iakho dłoni s palczy FalZioł I 112b; BibRadz 3.Reg 18/44.

Zwroty: »dłonią bić, być bitym« = policzkować (1 : 1): TarDuch C2v; Depalmo, Pogębkuyę/ policzkuyę dłonią biyę. Mącz 274b.

»bić dłonią w dłoń« = dobijać targu (1): Przedaway kupuy/ hándluy/ biy dłonią w dłoń/ Zyſk ſobie vgoń. KlonFlis H2.

»dłonią w dłoń bić« = klaskać (1): Popysmus, Trzask/ klask/ gdy kto dłónią w dłóń biye. Mącz 312b.

»dłonią [komu] dorobić« = policzkować (1): Expalmare, Depalmare, id est, palmis caedere, Dłonią komu dorobić. Mącz 111c.

»dłonią klaskać, dłoniami trzaskać« (1 : 1): Páſterz ácżkolwiek go ſłuchał/ Wſzákoż do koſzá poglądał: Cżęſto dłoniami trzáſkáiąc/ Myſz od niego odpłaſzáiąc. BierEz P4; WSżytcy narodowie kláſkayćie (marg) dłonią. (‒) rękomá BudBib Ps 46/2.

»przyjść z prożną dłonią« = przyjść bez daru (1): Iuż drzwi káżdemu kthory przydzie s prożną dłonią záwárte będą RejZwierc 55.

Wyrażenia: »dłoń człowiecza« (1): Oto máluczki obłoczek iáko dłoń człowiecza [sicut vola viri ] wyſtępuie zmorzá BibRadz 3.Reg 18/44.

»dłoń ręki, ręku« (1 : 1): ZapWar 1545 nr 2629; ſą niektorzy czo mienią aby rzecży przyſzłe mogły być poznawane po liniach, [...] niektorich na dłoni ręku przyrodzonych y wyrażonych GlabGad P.

Szeregi:»od dłoni (aż) do łokcia« [szyk: 2 : 1] (3): Arcybiſkup [...] pomázał Krolowi práwą rękę/ od dłoni áż do łokćiá BielKron 329; StryjWjaz C2v, D3.

»pięść i (albo) dłoń« (2): Iezu ktorys pięſciami y dłoniami na oblicżu y na ſzij od grzeſznikow był bit TarDuch C2v; Compressa palma aut porrecta ferire, Pięścią álbo dłonią vderzić. Mącz 320d.

W przen (5): Aza (iuż) teraz dłoń Zewáchá y Cálmunny w ręku twoich [palma Zebach et Calmunna in manu tua]/ żebychmy dáli woyſku twemu chlebá? BudBib Iudic 8/6; Ieſli zwroćił krok moy z drogi/ á zá ocżymá moiemá chodziło ſerce moie/ á ná dłoniach moich [manibus meis] przylnęło cożkolwiek. BudBib Iob 31/7, Iudic 8/15.

Zwrot: »klaskać dłonią« (1): Rzeki niech kleſzcżą dłonią [flumina plaudent manu]/ ſpołem y gory niech hucżą. BudBib Ps 97/8.

Wyrażenie: »niebaczna dłoń« (1): Nie płużą v mnie miecże/ Gdy nie bácżna dłoń w luby pokoy śiecże. RybGęśli C 2.

a. W opisie znaków Zodiaku (3):

Wyrażenia: »lewa dłoń« (1): Wten czás Wieloryb ſwóy pluſk z wody vkázuie: A Bootá piérwſzy znák pod źiemię wpráwuie. Ktorych cztérzy go topią/ okróm lewéy dłoni: Bo téy wąż Oceaná nieświádomy broni. KochPhaen 24.

»prawa dłoń« (2): W Koło koniá/ dwie rybie przed ſobą ſye chronią: A temu grzywy śięga Wodnik práwą dłonią. KochPhaen 11, 18.

2. Nazwa jednostki miary długości używanej w starożytności, powszechnej też w dawnej Polsce; palmus BartBydg, Mącz, Calep, Cn; dorum Mącz, Cn; lichos, spithama, dodrans pedis, triens Cn; doron Mącz (38): Palmus, dlon vel potius pyąscz palmus, est mensurae genus a digito minimo usque ad pollicem BartBydg 105v; á dopełnienie ie^go [ołtarza] áż do kráiu iego/ w około dłoń iedná [palmus unus] Leop Ez 43/13; Bipalmis, Dwie dłoni ná ſzerzą. Mącz 25b, 78d, 95a, 334d.

W charakterystycznych połączeniach: dłoń na szerz (6), na dłuż (2), w mięsz (2), wzwyż (1); z liczebnikiem głównym (17).

W porównaniach (2): [ryba wielka] dwá zęby ma wyſzłe dáleko z gęby/ ná ſzerz iáko dwie dłoni ieden ząb BielKron 452; Quadrans pedis, Czwarta część ſtópy/ to yeſt dłóń/ álbo ták ſzeroko yáko dłoń. Mącz 334d.

Szeregi: »łokieć i dłoń; na (ile) łokieć i na dłoń« (3; 3): A te záś miáry ołtarzá w łokćiu náprawdziwſſym/ kthory miał łokieć y dłoń [habebat cubitum et palmum] Leop Ez 43/13; Goliáth z woyſká Filiſtyńſkiego/ mąż wielkiey vrody z narodu Gigantow/ ná wzwyſz ſześć łokći y ná dłoń [altitudinis sex cubitorum et palmi Vulg l.Reg 17/4] przeſladował lud Izráelſki BielKron 65v; Naprzód ma być miárá ná czternaśćie łokiet y ná dłóni [quatuordecim ulnas et unam palmam] GrzepGeom L2v, L4 [2 r.], L4v.

»(ile) dłoni albo (ile) palcow; na ile dłoni, na ile palcy« (1; 1): Spithama, Piądź/ álbo miárá. Tres palmos. Trzi dłoni álbo dwánaśćie pálców oſięgáyąca. Mącz 409c, 88a.

»na (ilu) palcach albo na dłoń« (1): Crassitudine quadrantali, Ná czterech pálcách álbo ná dłóń w mięſz. Mącz 334d.

»cztery palce to jest dłoń; na piąci palcach to jest na dłoni« (1; 1): Palmus, mensurae genus, Miárá cztery pá lce w ſzerz oſięgáyąca/ to yeſt dłóń ná ſzerzą. Mącz 27 4b; Trientalia folia, O trzecią część ſtopy wzwyſz w elkie/ to yeſt ná czterech wielkich pálcách álbo ná p iąći pálcách ynſzych/ to yeſt ná práwey dłoni. Mącz 464d.

»stopa i dłoń, na stopę i na dłoń« (1 : 1): Palmiped alis, Miárá pułtory ſtopy álbo ſtopę y dłóń oſięgáyąca. Mącz 274b; Palmipedalis ‒ Na ſtopę y na dłon ſzeroki. Calep 749a.

Wyrażenie przyimkowe: »na dłoń« [w tym: w liczbie mnogiej po liczebniku głównym (11)] (22): [Chrystus był] ny cz uyſſy yedno na oſzmy dlon uyelkych a na dzyeuyącz m nyeyſzych PatKaz III 118v; ZLotogłow [... ] pręth ma na dwie dłoni wzwyſz FalZioł I 92d, V 28; Leop 3.Reg 7/26; BibRadz 2.Par 4/5, Ez 40/43; [efod] ſie ná bocech ma ścięgáć złotemi ſznurámi w złote pierścienie [...] máiąc ná pierſiach otwor ná ſzerz y ná dłuż ná dłoń gránowity [Vulg Ex 28/16] BielKron 34, 452; Mącz 290a, 453a; SienLek 166v, 168; Strum K2; Calep 131b, 321a. Cf Szeregi.

»na dłoni« (2): Mącz 464d; Pozewek był ná trzy pálce/ a minutká [= wypis] ná dłoni. RejZwierc 189v.

W przen (1):

Zwrot: »dłonią pomierzyć« (1): ręká moiá vgruntowáłá źiemię: á práwicá moiá dłonią pomierzyłá niebioſá [Vulg Is 48/13]. CzechEp 272.

3. Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej (6):

»dłoń Kryst(us)owa, boża« = Orchidearum sp. tuberis digitatis (Rost); roślina z rodziny storczykowatych; palma Cristi FalZioł; melium satyrion Calep (5 : 1): tymi ziaruki [!] w Iſpanijey ſukna farbuią ktore zową palma Criſti/ to ieſth dłoń Criſtuſowa FalZioł I 108c; Ieſth drugie ziele ſtego też rodzaiu ktore nazywaią dłoń boża FalZioł I 127b, +4c, I 112b; Calep 649b, 949a.

Synonimy: 3. zest. dłonki Krystowe, rączki.