Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: RĄCZE

Następne hasło: [RĄCZKOWY] »

RĄCZKA (52) sb f

a jasne.

Fleksja

	sg	pl	du
N	rączka	rączki
G	rączki	rączek
D		rączk(a)m
A	rączkę	rączki	rączce
I	rączką	rączk(a)mi
L		rączkåch
inne	sg A lat. - rączkam; pl A lat. - rączkas

sg N rączka (10). ◊ G rączki (2). ◊ A rączkę (6). ◊ I rączką (2). ◊ pl N rączki (6). ◊ G rączek (3). ◊ D rączk(a)m (1). ◊ A rączki (16). ◊ I rączk(a)mi (2). ◊ L rączkåch (3); -åch (1), -(a)ch (2). ◊ du A (cum nm) rączce (1) ZapWar 1507 nr 2015. ◊ [lat. sg A rączkam. ◊ pl A rączkas.]

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Dem. od „ręka” ‘kończyna górna’ (44)
- a. Pieszczotliwie o rękach Jezusa i Maryi (16)
2. Miara miodu zawierająca 10¼ garnca (3)
3. Znak graficzny w kształcie dłoni wyróżniający miejsce w tekście (2)
4. Wskazówka zegara (1)
5. [Znak rozpoznawczy bractwa św. Tomasza, jednoczącego szlachtę i duchowieństwo w walce z reformacją (zwłaszcza arianizmem)
6. bot. Orchis L., storczyk; bylina z rodziny storczykowatych (Orchidaceae) o podziemnych jajowatych bulwach (2)

1. Dem. od „ręka” ‘kończyna górna’; manicula Mącz, Calep; parva manus Calep; palmula Cn (44): W Zywocie matczynem lezenie płodu: ieſt takowe. Iże dzieciątko ſiedzi w żywocie ſkriwſzy ſie/ racżki [!] ſciągnąwſzy miedzy noſzki FalZioł V 15v; tedy baba ma z pilnoſcią o thym praczować [...] iżeby tak z przytulonemi rącżkami do vdzikow mogła dzieciątko z żywota wziąć. FalZioł V 21c, V 16c, 20d, 21a, b [2 r.], 22a (11); Mollissima manus, Subtilna miękka rączká. Mącz 229d, 209a; Ale dźiećiom nieſpiącym/ przywięzowáć do rączek korzeń Koſzyſzczkowy/ ten im ſen przywodźi/ gdy ij ná pulśiech máią. SienLek 56v; RejZwierc 142v; Calep 635b; GosłCast 29.

Przysłowia: bo to ſtára przypowieść/ s prziiacielem igray ſłowkiem rzadko/ ále rącżką nigdy RejZwierc 72v; [UstWojsk 1561 113].

boć y ſłowko cżáſem rychley obráźi niżli rącżká. RejZwierc 72v.

Zwroty: »nie obrocić rączką« = nie podjąć najmniejszego działania (1): Manum non verterim, Nie obroćił bych rączką dla tego. Mącz 209a.

»za rączkę prowadzić; za rączki się wodzić« (1;1): RejWiz 40; Vźrzałem Vlyſſeſá/ dźiéćię wiodącégo/ Priámowégo wnuká zá rączkę prowádźił GórnTroas 70.

»złożyć rączki« (1): A patrz yedno tey potwory Gdzyſs ſię vcżył też pokory Złoził raczky ſchylił Głowkę RejKup dd5v.

Wyrażenia: »rączka dziecięca« (1): Prży thakowym rodzeniu ma baba pilnoſci przyłożyć iżeby rącżki dziecięcze nadoł mogła przychylać FalZioł V 21b.

»prawa rączka« = dextella Mącz, Calep (2): Dextella, Práwa rączká. Mącz 84b; Calep 317a.

»trzymając [= trzymający] na rączkach« (1): [Sibilla modląc się] y uſrzala woblocze yaſnym ſtoyącz panną pyąkną z dzyecząthkyem trzymayącz ye na ſwych rączkach PatKaz II 58.

Szereg: »rączki i ramionka« (1): Przy thakowym rodzeniu ma baba wſzelką pilnoſć y pracą mieć mazać rącżki y ramionka z pleczoma dziecięczemi FalZioł V 21a.

W przen (2): Pátrz iáko ſie Pożytek vpſtrzył ná wſzem cudnie/ [...] Pátrzże iáko s Pochlebſtwem pięknie s ſobą chodzą/ Iedno iż ſie zá rącżki poſpołu nie wodzą. RejWiz 40.

Zwrot: »wziąć za rączkę« (1): Iozeff z mężcżyznami ijdzie naprzod/ a panna Maria [...] z daleka. Przeto ty wziąwſſy dzieciątko za rącżkżę [!]/ idz s nijmi OpecŻyw 30v.

a. Pieszczotliwie o rękach Jezusa i Maryi (16): y takyeſz poſzwyączony rączky yey [Maryi] ktoremy myala ſyą boſtwa dotykacz PatKaz II 38, 40, 49; [niewiasta] przed obraſz panny maryey ony [dwie dzieweczki] przyvodſchy yey ye poleczyla [...] a wzyąwſchy rącze onych dzyatek ku rączkam panny maryey onego obraza tak ye zlączyla PatKaz III 153v.

Zwroty: »nosić na rączkach« (1): Vciekál tedy król niebieſki przed ſlugą/ matuchna téż panna mlodziutká noſila go na ſwych rączkách OpecŻyw 28.

»rączkę podawać« (1): Pán Iezus [...] rącżkę iey [matuchnie] podáwal/ daiątz iey w tym znatz/ ijżby od placżu przeſtala OpecŻyw 22v.

»podnieść rączkę(-i)« [szyk zmienny] (3): W ten cżas Iezus mily/ dlá pocieſſeniá więtſſé^go ſwé milé matki pomalu podniozwſſy rącżki w niebo wſtępowál OpecŻyw 174v, 24v, 26v.

[»rączki rozkrzyżować« [szyk zmienny]: A będącz Oſmęczony/ Padłes na Ziemię na oblicże Roſkrzyżowawſzy Rącżki pokorząc ſię iakho Cżłowiek przed Oyczem niebieſkhiem Pozdraw B4, B3v.]

»rączki [ku komu] ściągać [= wyciągać]« (1): Potym Iezus námileyſſy garnąl ſie od one^go ſtartza ku matuchnie rącżki ſciągaiątz. OpecŻyw 26.

»rączki wznosić« (1): Matuchna rącżki wznoſila/ viątz go [ciało Jezusa] chciala OpecŻyw [155].

»rączki złożyć« (3): dziewitza blogoſlawioná [...] przyſſla ku ſwemu milému ſynowi/ a pokornie poklęknąwſſy/ rącżki ſlożywſſy ięla go proſitz rzekątz: [...] OpecŻyw [80], 9, 152v.

Szereg: »rączki i nożki« (1): panna [...] porodzyla moczarza wſzechmocznego y pyelvſzkamy wyąſzala rączky y noſzky yego PatKaz II [54²].

2. Miara miodu zawierająca 10¼ garnca (3): yako ya tho dobrze vyem ysz Ian Mrosz szrasznow barthnyk kszyaszący pvsczey kamyenyeczskyey dal dwye Raczcze myodv dobrego nyephalszyvego dany kszyaszaczey [...] Thako my pomoszy bog etc. ZapWar 1507 nr 2015; LibLeg 11/102; [o Reju] Abo- (kust) wiem (–) záwżdy kiedy iedno przyiechał/ pudło śliw iáko korzec Krákowſki/ miodu przáſne^go puł rącżki [...] ziadał. WerGośc 242; [Item solvunt de quolibet laneo per quatuor rączkas KsięgiSądWiej 1508 nr 7418, 1502 nr 7415, 1508 nr 7418; LustrRus II 27, 31, 76].

3. Znak graficzny w kształcie dłoni wyróżniający miejsce w tekście (2): Rączká lepák znáczy koniec tey cząſtki Ewángeliey ábo Epiſtoły/ ktorą w kośćiele w Niedźiele ábo w Swiętá ábo w Poſty czytáią. WujNT przedm 28, przedm 25; [SzczerbSpecSax przedm [ij4] (Linde)].

4. Wskazówka zegara; gnomon Calep; index horologii Cn (1): Gnomon – Raczka na zigarze, pokazatel. Calep 459b; [Furcella Das Geblein am Zeiger kſiężyc v rączki/ widełki ArtNom G6v].

5. [Znak rozpoznawczy bractwa św. Tomasza, jednoczącego szlachtę i duchowieństwo w walce z reformacją (zwłaszcza arianizmem): Leda w dzień nas zmyć mogą, radzi święty Toma, Ktorego rączkę noszą, co ją wrzkomo włożył W bok Pański (marg) Rączka hasło Bractwa ś. Tomasza, ale Bog wie, na co. (–); tego też chcą, by każdy położył Bez dusze heretyka, za odpust to mając Apolog 26.]

6. bot. Orchis L., storczyk; bylina z rodziny storczykowatych (Orchidaceae) o podziemnych jajowatych bulwach; satyrion Calep, Cn; melium, palma Christi Calep (2): Satyrion – Kſyęze iayka, lyſye iayka. Koziełki. Rączki dłon kryſtowa. Calep 949a, 649b; [SzymŁowEnch ‡; Rącżki álbo Kryſtowá dłoń. Palma Chriſti. Tzázychte Stendelwurtez. Ná łąkách y w leſiech to źiele rośćie/ liſt ma przy źiemi/ á ná nich ſą piegi pocżerniáłe/ korzenie ma ſzyrokie iáko dłoń s pálcy SienHerb 137a (Linde)].

Synonimy: 4. pokazaciel, ręka; 5. hasło; 6. dłonki Krystowe, dłoń boża, dłoń Kryst(us)owa, księże jajka, koziełki, lisie jajka.

Cf RĘCZYNKA

LW, PP