SeklKat I4; GroicPorz k4v; Talio, Równe oddánie/ [...] oko za oko ręká zá rękę Mącz 438d; SarnStat 715; SkarKaz 311b. [Ogółem 5 r.]

Bo y ręká bielſſa bywa Gdy iedná drugą vmywa RejRozpr I4; RejZwierz 115 [2 r.], 121; [WirzbGosp B2v].

Do czego ſie ręce zwyczaią/ do tego rády zawſſe ſyęgaią. March¹ D4v; March³ V4v; [Wokabul 1539 V4v].

Przyiaciel práwy iáko trzecia ręká. RejZwierc 90 marg [idem] Bbbv.

Ręká rękę myie ModrzBaz 10v; KochOdpr A4.

Manus manum fricat Proverbium, Ręká rękę drapie/ to yeſt/ yáko náſzy mówią. Dar zá dar dármo nic. Mącz 136d.

A tubyś iuż wypełnił wolą páná twoie^go iżby nie wiedziáłá lewá ręká twoiá coby práwa vcżyniłá. RejPos 144.

»bodaj ręku nie miał« [zaklęcie] (1): proſſila pawla abi go vſziekl mowyącz. Boday rąku nyemyal yeſly mv tho ſczierpyſz, y na thąſch namową yeſth y ranyll. LibMal 1544/88v.

»niech przyjmie Pan (a. aby Pan przyjął) ofiarę z rąk (z ręku) twoich« [formuła modlitewna] (2): BierRaj 19; NIech przyimie Pan ofiárę z rąk twoich/ ná cżeść y chwałę imieniá ſwego LatHar 93.

»roście, sporzy się robota w ręku [czyich a. komu]« = ktoś szybko pracuje; suffragant et prosperant opera in manibus Vulg [szyk zmienny] (1:1): á buduią ten dom spilnośćią/ y práwie rośćie robotá w ręku ich [opusque ... crescit in manibus eorum]. Leop 1.Esdr 5/8, 3.Esdr 6/10.

»skoroby ręką ujął« (1): A kwiát ſlawy rádośći ich [Effraimitów] opádnie/ ktory ieſt ná ſámym wierzchu pádołu tłuſtych/ iákoby wcżeſne [figi] przed doźrzáłośćią Ieſieniey: Ná ktory gdy poyzrzy ten co pátrzy/ wnet iáko ſkoroby ręką viął/ pożrze go. Leop Is 28/4.

»ręce upadną (a. upadły), osłabiały, zemdlały; ręce upadłe, zemdlone« = (2:1:1;1:1): Vmacniayćie ręku vpádłych [confortate manus dissolutas]/ á kolan zemdlonych pośiłayćie. Leop Is 35/3, Ez 21/7; Słyſzeliſmy wieść o nim/ osłábiáły ręce náſze BudBib Ier 6/24 [przekład tego samego tekstu: PowodPr], 2.Reg 4/1; PowodPr 8; GosłCast 29.

»być jako [co], jaki w ręku (w rękach) [czyich]« = [szyk zmienny] (2:1): BielŻyw 152; Yákye ſą ſtrzały w rękach dużego cżłowyeká/ tákye ſą dzyatki GliczKsiąż C5v; BibRadz Eccli 33/14[13].

żart. »żartkich być ręku« (1): z ktorych ieden ták żártkich był ręku, Ze gdy człowiek niektory bieżał w zawod, źiemię Tę ná ktorą przypadał ſtopą, vkradł pod nim. CiekPotr 77.

»ręce (rękę), w ręce całować; ręka całowana; pocałowanie ręki« [jako oznaka szacunku] [szyk zmienny] (15:1;1;1): LibLeg 11/155; Ona [Maryja] zatym natychmiáſt powſtala/ ij nábożnie go [Syna] przywitala/ wvſtá ij w ręce go tzalowala. OpecŻyw 164v; BielŻyw 154; A takiem go tu przywiodł k iego poczćiwoſći Aby rękę czałował waſzey wielmoznoſći RejJóz Q2; HistAl G; BielKron 453v, 458v, 459; gdy [św. Leo] przenaświętſzy Sákráment rozdawał: iedná niewiáſtá wedle zwycżáiu rękę iego cáłowáłá. SkarŻyw 319, 51, 309, 319 [2 r.]; ReszHoz 126; KochPam 82; Pan Woiewoda Tracki Pan Podkanclerzy y Posłow Ziemskich niemało przyszli doKoła Krola naprzod przywitali zpocałowaniem ręki iego ActReg 29; KlonWor **2v, 58.

»ciągnąć jako za rękę« (1): Abowiem káżdego zwycżay to iego roſkoſz/ á roſkoſz iáka táka kiloby mu ſie podobáłá/ thedy káżdego ciągnie zá ſobą iáko zá rękę. RejZwierc 133.

»z ręku (z ręki), rękoma [co a. czym] ciskać; rękoma [co] rzucać (a. wyrzucić); porzucić [co] z ręki; od ręki [co] miotać« = manu committere Modrz; iacere a. proicere manibus Vulg; proicere manu PolAnt [szyk zmienny] (12:1;2;1;1): y obiemá rękomá z proce kámienie ćiſkáli Leop 1.Par 12/2; ſtrzałámi z ręku tákież rohátynámi ćiſkáią BielKron 450v, 451; BielSpr 4, 4v [2 r.], 11, 14, 26 (9); A gdy przeſtał mowić [Samson]/ tedy porzućił cżeluść z ręki ſwey BudBib Iudic 15/17; Strum D4v; ModrzBaz 111; WujNT Act 27/19; á iáko owi ná morzu/ gdy nawáłność powſtánie/ gárdzą drogimi towárámi/ y one właſnymi rękomá do morzá rzucáią/ [...] WysKaz 12.

»ręką (rękoma) czynić [= walczyć], walczyć« [szyk zmienny] (16:1): Lud w niey [Persji] onego cżáſu záwżdy był walecżny/ cżyniąc ręką záwżdy BielKron 267v, 165v, 215, 244v, 261v, 354; Ferro contumeliam arcere, Ręką a mieczem o dobrą powieść/ á sławę ſwą czinic. Mącz 14c; GórnDworz Z8; BielSpr 13, 20v, 29, 72v; [filozofowie dają nauki człowiekowi, aby] dla lekkiey á nieſpráwiedliwey [przyczyny] tegoż [niebezpieczeństwa żywota] vchodźił nie ták iáko poſpolićie cżynią niektorzi/ co [...] o ledá słowecżká chcą ręką cżynić [ferro decernere contendant]. ModrzBaz 62, 84v; Iego [Jozuego] na pierwſzą woynę przećiw Amálechitom wypráwił Moyżeſz: ná ktorey on ręką y miecżem/ á Moyżeſz modlitwą y krzyżem/ [...] walcząc/ ſtárli moc nieprzyiaćielſką SkarŻyw 500; BielSjem 29; CiekPotr 48.

»dać rękę, sobie ręce; (po)danie ręki (rąk); ręki w rękę danie; ręką danie« [na potwierdzenie porozumienia] [w tym: komu (16), na co (6)] = dare dextram Vulg, PolAnt, Mącz; dare manum PolAnt; dextram porrigere Mącz [szyk zmienny] (18:2;5;1;4): ZapWar 1550 nr 2665; MetrKor 34/265, 268, 37/2, 2v, 4; ſlugá rękę ma dáć áby w ſtátecżnosći/ miernosći/ w poććiwosći ſie chował. GliczKsiąż E7v; áby ſtroná powodna miáſto tákiego podnieſyenia Gwaru/ podánim ręki Sędźiemu/ obiecáłá ſtronie pozwáney Gwar GroicPorz v3, v3; Leop 1.Mach 13/45; RejZwierz 24; BibRadz 4.Reg 10/15 [2 r.], 1.Mach 6/58, 11/62, 66; Ziednał mu łáſkę v Wolſkich dawſzy mu rękę w przyiacielſtwo wierne. BielKron 109; Cedo dextram, Day mi ná to rękę/ to yeſt przyrzecz mi. Mącz 84a, 84a, 128b, 366d, 481c; GórnDworz E2, T4v; RejPos 74v, 302; BudBib 2.Mach 4/34, 12/12; Przyrzekam, y zárázem dáięć ná to rękę. CiekPotr 87; PudłDydo B2.

»rękę (ręce) (sobie) dać« [na zgodę, pojednanie] [szyk zmienny] (2): SkarŻyw 300; a tak przibytnoſczi wſzytkych prziſzęſznych: stanąwſzi: yako wyſzy omyenyony bartoſz swarka y matias Swagerk Dali ſzobyę ręczye ZapKościer 1586/64v.

»ręką (rękoma, rękami) (się) dotknąć (a. (do)tykać), macać; ręka (ręce) (się) dotknie (dotknęły) (a. dotknęła), omacały; ręki (rąk, ręku) dotknienie (a. dotykanie)« = temptare manu; manus tanget (tetegit) Vulg; contrectare manu PolAnt [szyk zmienny] (17:1;8:1;6): tego było zákazano/ Aby ſie gołą ręką Archy nie tykano. RejWiz 183; Wſſelki kthory ſie dotknie gory śmierćią wieczną vmrze. Ręká ſie tákiego niedotknie/ ále będzie vkámionowan/ ábo vſtrzelan Leop Ex 19/13, Dan 10/10; [lud Kalekutu wołów ani krów nie jadają] zową ie błogoſłáwionemi/ y gdy imo ie idą mácáią ich rękomá y ręce záś cáłuią BielKron 453v, 178; Mącz 507b; SienLek 63; RejAp 15v; Tedy thák powiedał [Tomasz]: Iż ieſli go [Pana] ia nie vyrzę ocżymá ſwemi/ á nie dotknę rękámi ran iego/ tedy temu [że powstał z martwych] nigdy wierzyć nie będę. RejPos 207v, 281; WujJud 259v; BudNT 1.Ioann 1/1; ON bog Bachus rad cżynił kto go o tho żądał/ Cżego ſie ręką dotknął to zá złoto vdał PaprPan O; A Theodorus cudá wielkie cżynił iednym dotykánim ręki ſwey/ lecżył niemocy y dyabły wygániáł. SkarŻyw 189, 193, 581 [2 r.], 593; StryjKron 160, 161; CzechEp 144 [2 r.], 208, 289; NiemObr 88; WujNT 607, 1.Ioann 1/1, s. 817; SkarKaz 207a [2 r.], b, 487b; GosłCast 55.

»ręką się dotknąć« = macać w celach lubieżnych (1): [nawrócone niewiasty szły mówiąc] iſz ſię żadney znaś [!] y ręką nigdy [Witalis] niedotknął/ áni przy boku kiedy ktorey znas legł. SkarŻyw 108.

»ręką się nie dotykać (a. nie tknąć)« = nie ruszać, nie brać (2): Gdy iey [Małgorzaty] rodzice ſłáli kolędy/ y vpominki/ złoto ábo ſrebro: ręką ſię ſwoią nigdy niedotykáłá: ále do ſtárſzey nieść/ á vbogim rozdáć kazáłá SkarŻyw 161; GosłCast 37.

peryfr. »dzierżeć ręce w kalecie« = bez przerwy wydawać pieniądze (1): Bo dzyerz ręce w kálecie/ ábyć nie záziębły/ Ano ſie w obu mieſzkoch/ iuż puſtki zálągły. RejZwierz 136.

»dzierżeć rękę na piersiach« [gest potwierdzający szczerość intencji] (1): Ten [poseł] vcżyniwſzy niſką pokłonę/ dzierżał rękę práwą ná pierſiách/ Słowáńſkim ięzikiem mowiąc rzekł. [...] BielKron 331v.

»(s)kinąć, skazować (a. wskazać, a. ukazać) ręką« = dawać ręką znak; annuere manu Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (9:3): BierEz E4v; A Piotr/ [...] Kinąwſſy tedy ná nie ręką żeby milcżeli/ powiedział im iáko go Pan wywiodł z ćiemnice. Leop Act 12/17, Act 21/40; BibRadz Act 12/17; Przeto [Mojżesz] ręką ſkázuiąc roſkázował áby ná ſtronę vſtąpili á milcżeli BielKron 45v, [332²], 402; SkarŻyw 444; agdy tomowił poirzał skinąwszy ręką nazonę swą. ActReg 54; WujNT Act 12/17, 19/33, 21/40.

»rękoma (rękami, ręką) klaskać (a. klasnąć, a. klesktać, a. przyklaskać), plęsać; klaskać, bić ręką w rękę; klaskanie rąk, rękoma; rękoma klaskający; złożyć ręce [= klasnąć rękoma]« = plaudere manibus Vulg, PolAnt, Mącz; applaudere (applodere), complaudere (complodere), plaudere Mącz, Calep; plaudere manu ad manum; plaudentes manu Vulg; manibus sonum facere Mącz [szyk zmienny] (24:4;1:2;2:1;1;1): OMnes gentes plaudite manibus: iubilate deo in voce exultationis. Wſzytczy ludzie chwalcie pana boga weſele y rękoma klaskaiąc raduycie ſie WróbŻołt 46/2 [przekład tego samego tekstu: LubPs, BudBib, KochPs, LatHar]; LubPs M4v; Ty tedy ſynu cżłowiecży prorokuy/ á biy ręką w rękę [percute manu ad manum] Leop Ez 21/14, 4.Reg 11/12, Eccli 12/19, Ez 21/17 [2 r.]; BibRadz Iob 27/22[23], Ez 25/6; Gdy Philip Oćiec Alexándrow/ v Cheroney Attyki był poráźił/ z wielką rádośćią kleſkcąc rękámi/ po woyſce biegáiąc wołał/ Demoſthenes, Demoſthenes Peanieus. OrzRozm Q3; Rozgniewał ſie Báláách/ rzekł [Baalamowi] złożywſzy ręce [complosis manibus Vulg Num 24/10]: Wezwałem cię abyś źle winſzował temu ludu BielKron 42v; Plausor, Weſelący ſie/ Rękomá kláskáyący Mącz 303c; Applaudo [...] Prziſpiewawam/ Przikrzikam y przikláskam rękomá. Mącz 303c; Complodo, Rękomá kláskam/ Pląſzę. Mącz 303c, 303c [3 r.], 306a [3 r.]; BudBib Ps 46/1[2], Ez 25/6; KochPs 70; SkarŻyw 192, 583; PudłFr 66; Plausus – Radoſcz z kliaskanim rąk. Calep 812b, 84a [2 r.], 227b, 228a, 812b, 813a; LatHar 364; Vpátruie [łakomy lichwiarz]/ gdźie pląſze rękomá ná trećie [tj. na rynku] Zydowin vſzárgány w płáſkátym bierećie KlonWor 78.

»rękę kłaść, położyć [na co a. na czym]« = sięgnąć (sięgać) po coś [szyk zmienny] (1:1): á [kowal] położywſzy rękę ná drugim kreplu kthory był nápełnion kośći vmárłych y rzekł ku goſpodarzowi: [...] HistRzym 121v, 122v.

»kłaść, położyć rękę na piersi (a. na boku abo lędźwiach)« [gest potwierdzający szczerość intencji] (1:1): obroćiwſzy ſie kniemu [poseł turecki ku cesarzowi]/ po Turecku ſie vkłonił/ kłádąc rękę na pierſi: Winſzował Krolowi ſzcżeſliwego á długiego krolowánia BielKron 332; SkarKaz 386b.

»na ręce [komu] lgnąć« = garnąć się do kogoś (1): Ad complexum alicuius currere, Ná ręce komu lgnąć. Mącz 304a.

»łamać (a. załomić) ręce, rękoma; łamanie (a. załamowanie) rąk (ręku), rękami« [gest rozpaczy] [szyk zmienny] (5:1;3:1): OpecŻyw 151; Pani nieboga narzeka Lamie ręcze a włoſzy rwie RejJóz H2; A oni łamią ręce ſrodze nárzekáiąc RejWiz 82, 122v, 167v; RejZwierc 189; BudBib I 382a marg; Wſzytki troſki ná świećie/ wſzytki wzdychánia/ Y żale/ y fráſunki/ y rąk łamánia Wſzytki á wſzytki záraz w dom ſye móy nośćie KochTr 3; A gdy powiém/ czyy piérwéy płácz mam omyć łzámi? Twóyli/ czy twóy królowa/ z łamániém rękámi? GórnTroas 69; LatHar 263.

»w ręku (w ręce, w rękach) mieć (a. miewać), trzymać, dzierżeć, piastować, nosić, mający, trzymający, trzymany; ręką (rękoma) trzymać, dzierżeć, trzymany, piastowan(y), dzierżan; na ręce (na ręku, na rękach) mieć, trzymać, dzierżeć« = habere in manu, manu tenere Vulg, Mącz; portare a. tenere in manu HistAl; manu tractare Mącz; pertractare, tractare Calep [szyk zmienny] (81:40:35:4:1:4:1:2;6:1:2:3:1;3:2:2): LibLeg 11/56; ZapWar 1531 nr 2434; BierEz D4v; Matka od glowy [Jezusa zdjętego z krzyża] nie odſtępowala/ ale w ręku vſtawno ią miala. OpecŻyw 156v, 90v; PatKaz II 38, 38v, 43v, 44, 70; HistJóz A4, B4, Dv; Iezu kthorys nam przepaſać biodra y pochodnię w ręku dzierżeć goreiące kazał. ſmi⟨łuj⟩ ſie nad nami. TarDuch B8; FalZioł I 33d, IV 9a, 58d, V 33v, 73; MiechGlab 57; LibMal 1544/79v; HistAl A, Av, B8v [2 r.], C8v, E2v (9); BielKom C6v; GliczKsiąż G3v, I7v; LubPs R4, ff4v; GroicPorz hh3v; Biſkupi prawdziwi/ ktorzy w Infułach chodzą/ kije w rękach ſrebrne álbo złote trzymáią KrowObr 130, 28, 132v, 186 [3 r.], 186v [2 r.], 241v, Ss2, Ss2v; Miecż goły dzyerży w ręce/ á w drugiey bułáwę RejWiz 166, 26, 26v, 166v, 167, 167v; Rośćiągni płaſſcz twoy w ktorym chodziſz/ trzymayże obiemá rękomá. Leop Ruth 3/15, 4.Reg 11/8, 11, 1.Par 11/23, 2.Par 26/19, Ez 21/11; RejFig Bb4; RejZwierz 28v, 114, 114v, 118; A gdy otworzył Pan oczy Báláámowe/ vyzrał Aniołá Páńſkiego ſtoiącego ná drodze/ á trzymáiącego miecz dobyty w ręku [et gladium eius evaginatum in manu eius] BibRadz Num 22/31, Num 22/23, Iudic 6/21, 14/6, 1.Reg 18/10, 22/6 (11); OrzRozm Ov; Rzekł mu [Mojżeszowi] Pan Bog/ porzuć rozgę ktorą maſz w ręku ná zyemię [Vulg Ex 4/3]. BielKron 28v, 29, 30, 31v, 50, 53v (20); Flammatus Iupiter, hoc est flammam dextra manu tenens, pro Sceptro, Ktory w ręce ſwey płomień ma. Mącz 129c, 16c, 86a, 153a, 208d, [407]c, 446a, [460]d; SarnUzn H3; Potym powiáda Apoſtoł/ [...] iż vyrzał iákoby ſyná cżłowiecżego miedzy ſiedmią ſwiecżnikow chodzącego/ ſiedḿ gwiazd w ręku dzierżącego RejAp 14, BB, 14, 17v, 67v, 68 [2 r.] (17); GórnDworz K, Z2v, Aa2v, Ii3; HistRzym 24; RejPos 28v, 74, 150v, 158, 345v; RejZwierc 170v; Tenże Alexánder miał to w obycżáiu: gdy ſpał/ dzierżał rękę nád miednicą/ á w ręce iábłko ſrebrne BielSpr 42v, 5, 5v [2 r.], 45; WujJud 71v, 171; BudBib Eccli 50/13[15]; BudNT Apoc 1/16, 6/5; CzechRozm 85; SkarŻyw A3v, 75, 97, 99, 113 (10); Ná ten czás mi ſye mátká właſnie vkazáłá/ A ná ręku Orſzulę moię wdźięczną miáłá. KochTr 20; StryjKron 400, 662, 667; CzechEp 172, 350, 351; NiemObr 153; BielSen 9, 10 [2 r.]; KochPieś 1; KochProp 5; ActReg 33; Calep 793a, 1077b; Phil D, M3; KochPij C4; LatHar 250; RybGęśli C2; A niewiáſtá oná przyobleczona byłá w purpurę y w kármázyn/ [...] máiąc kubek złoty w ręce ſwey pełny brzydliwośći y plugáſtwá wſzeteczeńſtwá ſwoiego WujNT Apoc 17/4, s. 396, Apoc 1/16, 6/5, 10/2, 14/14, 20/1; iáko y znákiem iábłká pokázuią iáwnie, któré w ręku piáſtuią, gdy ich Królmi czynią, á ná iábłku krzyż: áby zgodę w Pánu Kryſtuśie mnożyli, y onę przed oczymá mieli. SarnStat 121; WitosłLut A2; Bywa tego śiłá Ze ſzukaſz tego co więc w ręku trzymaſz: y ná Co oczymá poglądaſz CiekPotr 70; KlonFlis B3; SapEpit A2, A3v.

»jakoby w ręku mieć« (1): Spes quae in manibus habetur, Ták pewna nádzieyá yákoby yą kto w ręku miał. Mącz [407]c.

»nie mieć [czego] w ręku« = nie robić czegoś(1): Olim non librum in manus non stylum sumpsi Iużem bárzo dawno áni xiąg áni piórká nie miał w ręku. Mącz 262c.

»palmatce ręki nastawiać« = być posłusznym, podlegać dyscyplinie (1): Manum ferulae subducere, Do ſzkoły chodźić albo pálmatce ręki náſtawiáć/ to yeſt pod posłuſzeńſtwem być. Mącz 125a.

»nawrocić rękę« (1): Ták mowi Iehowá Ceweoth/ obieráiąc poobieraią iáko winnicę oſtátek Izráelá/ náwroć rękę twoię [Converte manum tuam] iáko kto obiera wino do koſzow. BudBib Ier 6/9.

»w ręku (w ręce, w rękach) nosić (a. nieść, a. przynieść, a. zanieść), piastować [= nieść]; na ręku (na rękach) nosić (a. nieść, a. przynieść), piastować [= nosić], być niesion; rękoma nosić (a. przynieść, a. odnieść); podnieść na ręce« = tollere in manibus PolAnt, Vulg; portare in manibus Vulg; accipere in manibus PolAnt; deportare manibus Mącz; complecti manibus Modrz [szyk zmienny] (34:1;23:2:1;3;1): Totz ieſt ſyn twoy/ owotz zywota twégo/ ktorégos [...] do Eijptu twyma rękoma noſila. OpecŻyw 136v, 4, 4v [2 r.], 5, 18v, 30v, 33; FalZioł I 83c, V 63; RejPs 136v; Abowięmći napiſáno ieſt/ że Angiołum ſwoim przykáże o ćię abyćię ſtrzegli/ i będą cię na ręku nośili MurzNT Luc 4/11 [przekład i nawiązania do tego samego tekstu: RejPs, KrowObr 179v, 215v, Leop, RejPos 69v, CzechRozm (2), KochPs 139, WujNT, CzahTr]; LubPs Vv; KrowObr 89, 156, 156v [2 r.], 157v [2 r.], 179v, 215v, 224; Bo [pani] w iedney ręce picie nośi w drugiey iedło RejWiz 26, 26, 126, 142v; Leop Gen 22/6, Luc 4/11; Ręką ſwą przynieſie [Manus eius adducet] ofiárę ku paleniu Pánu BibRadz Lev 7/30, Gen 21/18, 22/6, Deut 9/15; BielKron 12v, 28, 98v, 441, 443; Enchiridion, Rękoyeść/ álbo co ynſzego/ co ſie w ręku nośi Mącz 103c, 188c, 313d; RejPos 69v, 119; BielSpr 44v; BudBib 1.Reg 23/6, 3.Reg 17/11; StryjWjaz C3; CzechRozm 47, 230; ModrzBaz 10; KochPs 139, 181; SkarŻyw 114, 131; KochTr 20; Którą [żonę] po domu teraz mdłą niebogę/ Ná ręku noſzą KochFrag 44; LatHar 354; WujNT Matth 4/6, s. 180 [3 r.], Luc 4/11; SarnStat 121; SiebRozmyśl E4v; roſkazał Pan Bog/ áby káżdy mąż zwłaſzczá goſpodarz trzykroć do roku vkazał ſię przed obliczność wſzechmogącego P. Bogá Izráelowego/ nioſąc co w ręku ſwoich ná ofiárę SkarKaz 39a; CzahTr Fv.

»na ręku (na rękach) nosić, piastować; w ręku piastować, nosić; na ręku chowany« = opiekować się dzieckiem [szyk zmienny] (7:2;4:1;1): BierEz M; pierſiami panieńſkimi/ żądá ciebie [Jezu] karmitz [matuchna]/ ij na ſwych rękách noſytz/ tzalowatz ij oblapiatz. OpecŻyw 20v, 22v, 26, 161; PatKaz II 38, 38v; PatKaz III 128; ſynowie twoi zeydą ſię zdáleká/ á corki twoie iáko v piaſthunek ná ręku chowáne będą [iuxta latus nutrientur]. BibRadz Is 60/4; BielKron 133; HistRzym 71v; Auff den Armen tragen. Ná ręku nosić/ et Piáſtowáć. Accipere, Excipere, Suscipere gremio vel sinu Calag 34b; A ty widziſz (Chryſtuſa) nie w żłobie ále ná Ołtárzu/ nie widziſz białey głowy/ coby go ná ręku piáſtowáłá/ ále Kápłaná. SkarŻyw 28, 113; LatHar 191.

»nosić (a. naszać) na rękach (na ręku, na ręce)« [nałożone jako ozdoba] [szyk zmienny] (5): KrowObr 130; iáko w ten cżás nośili zápony s pierścionki ná lewey ręce BielKron 99v; Brachialia, Zárękawie/ też vpominki które ná ręku naſzáyą. Mącz 26d, 78a; CzechEp 79.

»(o)chędożyć, oczyściać ręce; czyste ręce« = emundare manus; purae manus Vulg [szyk zmienny] (3:1;3): Y będę ſobie chędożył myſl moię y ręce moie/ yżby były godne przyſtępić ku chwale twoiey [Panie] RejPs 37v, 34v, 107; Chcę thedy áby ſie mężowie modlili ná káżdym mieſcu/ podnoſſąc cżyſte ręce przez gniewu y przez ſwaru. Leop 1.Tim 2/8, Iac 4/8; WujNT 1. Tim 2/8, Iac 4/8.

»z ręku oderwać« = oddzielić siłą istotę przytuloną (1): A complexu vel ex complexu abripere, od rámión álbo z ręku oderwáć Mącz 346b.

»oplwać (a. oplunąć) ręce; poplwać rąk« [popluć na ręce celem pewniejszego uchwycenia czegoś] [szyk zmienny] (2;1): A przeto kto chce bogáty być/ Oplwawſzy ręcże trzebáć robić BierEz I2; RejKup cc6; Brácie nie łay/ wſzák ieſlić cięſzko/ á ſłábo thrzymaſz/ popluy rąk ſobie GórnDworz P5v.

»opuścić ręce; ręce opuszczone« [gest zmęczenia, spracowania] = manus remissae PolAnt [szyk zmienny] (1;2): POtym rzekł Achitofel do Awſzálomá/ [...] wſtánę y poydę w pogonią zá Dawidem nocą. Ze przyidę nań á on ſprácowány/ y opuśćiwſzy ręce/ á (ták) pogromię go/ że vćiecże wſzytek lud BudBib 2.Reg 17/2; Zmocnićie ſię ręce opuſzcżone/ á koláná zemdlone pośilćie ſię. BudBib Is 35/3; BudNT Hebr 12/12.

»piastować rękoma« = dotykać z czułością (1): Sczęśliwa kárto/ ćiebie oná [Regina] ſwémi Piáſtowáć będźie rękomá ślicznémi KochFr 101.

»dobrze (a. prawie, a. mało nie) [kogo] na ręku piastować, nie nosić« = dogadzać komuś, okazywać nadmierną troskliwość (2:1): A wżdy ſą ći ludźye v nas w Polſſce/ ktorzy tákyego [zwolennika rozwodów] [...] fołdruią/ y máło nye ná ręku pyáſtuyą KromRozm I K4v; Więc tu rzkomo dobrą myſl ná wſzem cżyni ſobie [starzec]/ Widząc iáko iuż dziewki folgnią [lege: folgują] mu obie/ Ze ſłużąc mu dobrze go ná ręku nie noſzą HistLan D3, C2.

»ręką (rękoma) pisać (a. podpis(ow)ać (się), a. napisać, a. przypisać itp.); ręką (rękoma), przez ręce pisan(y) (a. podpisan(y), a. napisany, a. spisany); ręka pisząc(a), pisała; ręką, [ręki] podpisanie« [w tym: własną (19), swą (17), swą własną (5)] = manu scribere PolAnt, Mącz, Vulg, JanStat; subscribere Mącz; manu subscribere Modrz; conscriptum per manus JanStat; autographus Cn [szyk zmienny] (40;20:2;6:2;2): A nalepsse swiadeczthwo ya Sczesny Pogrossewski raką swą wlasną pissal y potpissuyą się. ZapWar 1549 nr 2657, 1550 nr 2655; MetrKor 59/77v; PatKaz II 215; WróbŻołtGlab A5; ComCrac 21; MurzHist C4; MurzNT 173v; na wszyćko posłowie przyzwalają, co napisano ręką pana Kanclerzową Diar 54, 51 [2 r.], 95 [2 r.]; PIſarz kthoryby nápiſał nieſłuſzny Zapis álbo Liſt/ rękę tráći/ ktorą go nápiſał GroicPorz d4v, y, y2v, y3; KrowObr 31v, 41v; Bochmy tu nie widáli nigdy herbow iego/ Ni ręką podpiſánia v liſtu żadnego. RejWiz 183v; BibRadz 2.Thess 3/17; A ſtąd widzyał rękę piſząc ná ścienie ty ſłowá: Mane Tetelfares [!] [Vulg Dan 5/5] BielKron 91v [przekład tego samego tekstu: RejPos 185v, RejZwierc 46v, PowodPr], 93, 322v, 395; Suo Chirographo misit mihi litteras. Swą własną ręką nápiſany liſt. Mącz 51d, 51d, 374a, 375d, 471d; RejAp 196; HistRzym 134 [2 r.]; RejPos 185v, 192v; Krol nie obacżywſzy ſie przyłożył mu piecżęć ná to/ y ręką ſie podpiſał RejZwierc 154v, 46v, 198; BudNT Gal 6/13[11]; ModrzBaz 125; SkarJedn 46, 136; Ná on cżas kxięgi były zle rękomá piſane SkarŻyw 332, 47 marg, 102 [2 r.], 172, 537 [2 r.], 538; ZapKościer 1582/33v, 1588/81v; StryjKron 647; ReszPrz 69; ActReg 76, 160; Calep 486a; WujNT Gal 6/11, Phil 19; Kánclérz y Hetman wielki Koronny, [...] dał mi tęż Orthográphią Polſką tegóż Kochánowſkiégo, ręką właſną iego piſáną. JanNKar D3v, E, F3; Ná któréy rzeczy świádectwo ręką náſzą ninieyſzy liſt podpiſáliſmy/ y pieczęć náſzę kazáliſmy przyłożyć. SarnStat 1218, 215, 370, 441, 563, 766 (16); PowodPr 75; Ieden rękę piſzącą odpowiedne [= prorocze] ſłowá Widźiał: bo nád nim trwogá byłá iuż gotowá. KlonWor 11; [Strona pozwana odmawyala, yss tho nye ssą dostateczne przezyski na papyerze, a k temu krom podpyssanya rąki pyssarskyey polozoney ZapSądKrak 59].

»jakoby przez ręce podać« [o kontynuacji] (5): KromRozm I K; Toć yeſt Ewányelia ktorą Apoſtołowye y potomkowye ich álbo namyáſtkowye/ biſkupi y kápłani wſſyſtkyemu śwyátu y wſſem wyekom yákoby przez ręce podáli z pomocą Páńſką KromRozm II c, t3v; KromRozm III A4v, K8.

»poda(wa)ć (a. dać) rękę (ręce)« = dare dextram, cedere manum a. dextram Mącz; facere manum PolAnt [szyk zmienny] (7): BielKom C7; Cedo manum, vel dextram, Day mi rękę. Mącz 43c, 84a; KochPs 90; SkarŻyw 30; SIoſtry ogien napalono/ Y plácu nam poſtąpiono: Czemu ſobie rąk nie damy/ A ſpołem nie záſpiéwamy? KochSob 56; SkarKaz 386b.

»poda(wa)ć (a. dać) rękę (ręce), ręki (a. rąk)« = pomóc (pomagać), ratować; porrigere manum Vulg, Modrz; accipere dextras, dare manum Vulg [szyk zmienny] (8:2): Iezu ienżes y piotrowi gdi ſie pocżął pogrężać natychmiaſth rękę podał. ſ⟨miłuj⟩ ſie nad nami. TarDuch B3v; RejPs 39v; Pothym ięli wołáć do Symoná/ áby im rękę práwą dał: y dał im. Leop 1.Mach 13/50, Ez 16/49; Kiedy nieprzyiaciel thwoy po pás w wodę wpádnie/ poday mu rękę GórnDworz Cc7; przykładem ſwym idźie [zwierzchny pan] przed wſzytkiemi/ iákoby podawáiąc rękę zá ſobą idącym. ModrzBaz 23v; WujNT Act 9/41; Iáko wielkie miłośierdźie/ związánego rozwięzáć/ y tonącemu ręki podáć/ gdy ſam ſobie nie może pomoc SkarKaz 386b; CzahTr G3v; GosłCast 2.

»rękę (ręce) (po)da(wa)ć, wyciągnąć; da(wa)nie ręki« [w tym: komu (11), sobie (4)] [w geście powitania lub pożegnania] = accipere dextras Vulg, PolAnt; manum porrigere Mącz, Modrz; dare Vulg [szyk zmienny] (23:1;3): BierEz A4v, R3v; A pán Sżcżęſcie ochotnie młodźieńczowi rękę podáł ForCnR C; (did) Krol wita Iakoba (–) Day rękę miły ſtary barzo cie widzę rad RejJóz Q2; GliczKsiąż H8; RejWiz 27; Leop 2.Mach 4/34, 12/12; RejFig Dd3v; y tákże ſobie ręce dawſzy/ oni [Juda i Arabczycy] odeſzli do namiotow ſwoich. BibRadz 2.Mach 12/12; BielKron 126v, 348v, 403v, 414, 429v, 434v, 435; Porrigere manum, Podáć rękę/ Prziwitać. Mącz 350d; GórnDworz Mm3; ModrzBaz 66; SkarŻyw 510 [2 r.]; Pátrzże przywitánia ich [krakowianek]/ pátrzże też y chodu/ Niechce ręki wyćiągnąć/ iż wielkiego rodu. BielRozm 26; ActReg 84, 111; KochAp 7 [2 r.].

»w ręce (w rękę, w ręku) (po)da(wa)ć (a. odda(wa)ć), (po)dan, da(wa)nie (a. podanie), włożyć; do rąk (do ręki, do ręku) (po)da(wa)ć (a. oddać, a. rozdawać), podany (a. odda(wa)ny); na ręce (na rękę) da(wa)ć, dan; ręki w rękę dany« = wręczać (wręczany, wręczanie); dare in manus Vulg, PolAnt; tradere in manus Vulg; tradere manui PolAnt; in manus praesentare JanStat [szyk zmienny] (58:6:3:2;18:8;2:1;1): MetrKor 34/265; OpecŻyw 25v, 128v; HistJóz B2v; RejPs 88; LibLeg 11/154v; MurzNT Matth 27/29; GroicPorz l4, l2v; Kielichá dáwánie w ręce. KrowObr 124, 83, 123, 124, 125, 129, 129v, Ssv; Leop Num 6/19, Ez 10/7; Naczinie kuchenne, ktore iest oddane do ręku P. Manowskie^go, Kuchmistrza K.Jei Mczj. WyprKr 119; BibRadz 3.Reg 15/18, 4.Reg 22/5, 7, 9, Ez 10/7; OrzRozm C2v, Gv, F3v, T3; zyąwſzy pierścień s palcá ſwoiego dał w ręce iego BielKron 17, 37v, 50, 86v, 123v, 148v (13); Mącz 126b; MączLub nlb 13; Y włożył iey liſth w rękę HistRzym 16v, 55, 121v; RejPos 2v, 35v, 55, 58, 149, 263, 339v; Ná ſtárſzą záſię dzyewkę káptur wdzyać kazáli/ A młodſzey cepy w ręce dla tego podáli/ Aby ſtárſzą precż z miáſtá imi wypędziłá HistLan F3; WujJud B2; BudBib Gen 40/21, 4.Reg 12/11, 15; Potym mu [arcybiskup królowi Henrykowi] Sceptrum złote w práwą rękę włożył/ Iábłko w lewą/ by páńſtwo k chwale Bożey mnożył. StryjWjaz C3, C3, D4v; CzechRozm 1v, 47; SkarŻyw A5, 101, 102 [2 r.], 257, 390; StryjKron 350; CzechEp *2v, 381; PudłFr 60; KochProp 7; á wſzakoſz mu go [królowi listu] beli ſamemu do Rak nieoddali/ ale go zwierzeli Zbigniewowi Oleſznickiemu PaprUp C3; LatHar +5v, 245, 318, 469; RybGęśli D3v; WujNT 412; [właścicielowi posesji pozew ma być dostarczony na teren posesji] á gołoćie wſzędźie w ręce może bydź dány pozew SarnStat 118, 121, 347, 360, 416, 417 (13); CiekPotr 9, 59; CzahTr E2, E3v.

»ręką (rękami), z ręki, przez ręce, w ręce (L sg) podawać (a. (po)dać, a. rozdawać)« [szyk zmienny] (3:2:1:1): MetrKor 61/223v; Y rozmocżywſſy chleb/ [Jezus] podál gij ſwą wláſną ręką Iudáſſowi. OpecŻyw 94v, 53; RejPos 354v; Tedy Pan Iezus záśiadł znimi/ ygdy im z ręki ſwey/ chleb y ryby podawał/ á oni iedli: obroćił ſię do ſamego Piotrá SkarŻyw 599; iáko ono zdawná poſpolićie mowiono/ w iedneyći ręce chleb podáią/ drugą kámieniem ſię ná ćię zámierzáią LatHar +4v; RybGęśli B4v.

»z ręki (z ręku, z rąk) w rękę (w ręce) poda(wa)ć, podany; z rąk (z ręku) do rąk poda(wa)ć« = przekaz(yw)ać bezpośrednio jeden drugiemu [szyk zmienny] (4:4;4): A w tym ſie okázuie [Pan] nie ziemſkim krolem áni zyemſkim bogacżem być/ ktory iedno tylko z ręki w rękę podáć może RejPos 82v; NiemObr 75 [2 r.], 76 [2 r.]; ReszList 189 [2 r.]; Z rąk ſwych podał ie [listy] do rąk mych. CiekPotr 69, 51 [2 r.].

»podjąć rękę« = oprzeć głowę na ręce w geście smutku (6): Siedzi podiął rękę ſpiewa Ciągnie ſie rzkomo poziewá RejRozpr G4v; RejKup ſ8; Wenus ſmutna vboga tá podięłá rękę/ Bo ma teraz od wſzytkich tám piekielną mękę. RejWiz 33v; RejZwierz 117v; A tám śiedźiáłá ná wyſokiéy wieży/ Podiąwſzy rękę/ ſmutna białagłowá KochFrag 24; SiebRozmyśl H4.

»podjąć rękę [na co]« = wyciągnąć rękę nad czymś (1): Y rozgniewał ſię Náháman [na Elizeusza]/ y poſzedł á mowił/ otom ia ták myſlił/ wychodząc wyidzie/ á ſtánie/ y wołáć będzie imieniem Iehowy Boga ſwego/ y podyimie rękę ſwoię ná mieyſce [elevabit manum suam ad locum]/ á (ták) zbáwi mię trędu. BudBib 4.Reg 5/11.

»rękę (ręce) podnieść (a. podnosić, a. wznieść, a. unieść itp.); ręce się podnoszą; ręka się uniosła« = wykonywać ruch ręką w górę; extendere manum HistAl, PolAnt; locare manum Vulg [szyk zmienny] (15;1;1): ij wielką boleſcią zięta [Maryja] mowitz niemogla/ tylko ręce ſweé wznioſla na ſie/ ſwégo milé^go ſyna oblapiaiątz OpecŻyw [80], 24v; FalZioł V 17c, 21a, 23b; Ręce ſie przeto podnoſzą aby dobrze boiowały. BielŻyw 92; RejRozpr D; A Darius podnioſzſzy ręce ſwoie obłápił go [Aleksandra]/ y cáłował pierſi ſzyię y ręce iego HistAl G; MurzHist O; GroicPorz n2; BibRadz Ex 14/21; BielKron 29v; BielSpr 4; PaprPan Cc2v; KochPs 112; Thedy Mucyus odpowiedział: [...] ábowiem y ręká ktora ſie w zábicie vnioſłá/ niechay odnieſie karánie/ A przyſtąpiwſzy do ogniá rękę ſwą práwą weń włożył Phil C2; WujNT 1.Tim 2/8.

»podnieść (a. podnosić) rękę« [w geście przysięgi] = levare manum PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (9):Tedy rzekł Abram Krolowi Sodomſkiemu/ Podnioſłem rękę ſwą ku Pánu Bogu nawyſzemu pánu niebá y źiemie (marg) Rękę podnieść ieſt przyſiąc. (–). BibRadz Gen 14/22, I 33d marg [2 r.]; RejAp 84, 86; á on [...] rzekł: podnoſzę rękę moię/ [...] do P⟨ana⟩ B⟨oga⟩ ná wyſokośći/ [...] iſz iedney nići y rzemyſzcżká nie wezmę SkarŻyw 284, 278; WujNT Apoc 10/5.

»[na kogo] rękę podnieść« = wskazać na kogoś (1): Daię wám to znamię/ ijż ktorégotz iá potzaluię/ a na kogotz pirwéy rękę podnioſę/ tenci ieſt OpecŻyw 84v.

»rękoma (ręką), w ręku podnieść (a. podnosić)« [szyk zmienny] (3:1): OpecŻyw 48v; I podnioſwſzy obiemá rękomá kielich/ máło ku gorze ták dáley ſſemrzeſz. [...] Przyimi Swięta Troyco tę offiárę KrowObr 170; POcżćiwośći figurá/ dzyeciątko nadobne/ [...] W obu ręku po wianku/ ku gorze podnioſło RejZwierz 113v; WitosłLut A6.

»ręce (rękę), ręki podnosić (a. podnieść, a. wznosić itp.); podniesienie (a. podnoszenie) rąk (ręku); ręce podniesione (a. podnoszone)« [w geście modlitwy, zanoszenia próśb do Boga] = levare manus Vulg, PolAnt; elevare a. expandere a. extollere manus Vulg; protendere manus, expansae manus PolAnt [szyk zmienny] (115:1;7;3): Kápłan zá to iże go cżćił/ Bogá zá Ezopá prośił: Nabożnie ſie támo modląc/ Ręce ſwe w niebo podnoſząc BierEz A3; Ieſtliſmy zapamiętali imienia pana Boga naſzego/ á ieſtliſmy podnoſili ręce naſze do boga opcego [...] A zaż pan bog niebędzie ſtego licżby brał WróbŻołt 43/21, 76/3 [2 r.], aa2v, rr4v, 133/2; RejPs 130, 178v, 200v [2 r.]; Wſnoſſe panie ręcze obie A widże jż bes łaſky twey Pomocz duſſy niemogę ſwey RejKup p3v, r5v, v2, Dd; Páweł też mężczyznom modląc ſye ręce podnośić każe. KromRozm II h4, l2v; Wznośiłem k tobie ręce me wzdycháyąc w ſwey duſſy LubPs ee5, G3v, M2, Pv, P6, R5 (9); KrowObr 91v [2 r.], 96v, 107v, 170; Podnoſzę rękę moię ku Pánu Bogu nawyſſemu/ ktory włada niebem y ziemią Leop Gen 14/22, 3.Esdr 9/47, Ps 27/2, 87/10, Tim 2/8; RejZwierz 3; BibRadz 3.Reg 8/54, Ps 67/32, 133/2, Thren 3/41, Eccli 51/25, Luc 24/50; ácż iuż był Krol mowę zámknął/ wſzákże ręce wznośił ku gorze ſkłádáiąc/ złzy z ocżu puſzcżáiąc/ Pánu Bogu dzyękuiąc BielKron 403v, 30v, 31v, 77v, 94, 145, 147, 214v; Mącz 434c, 444a; [mówił Bóg do Żydów] A gdj będziecie tym obycżáiem do mnie podnośić ręce wáſze/ muſzę ſie do was tyłem obroćić/ á nie wyſłucham was RejPos 32v, 134v [3 r.], 135, 135v, 139v, 197 (13); RejZwierc 125, 186v, 191, 258, 261 (10); KochMon 29; BudBib 2.Par 6/29, Ps 27/2, Thren 3/41, 3.Esdr 8/72[74], 2.Mach 14/34; BudNT Luc 24/50; Die hende gen Himel auff heben. Ręce podnieść ku niebu. Tollere manus ad coelum. Calag 127b; KochPs 39, 206; nálazł ćiáło Páwłá S. ták iako ná modlitwie przyklękał z proſtą głową/ y z rękomá podnieśionymi ku niebu. SkarŻyw 52, 31, 52 marg, 70, 107, 224 (19); StryjKron 692; KochDz 107; ArtKanc D9; Phil K4; Boże moy/ wołam przez dźień/ á odwracaſz vſzy/ W nocy ręce wynoſzę/ wżdy ćię to nie ruſzy? GrabowSet F2v, Dv, F2v, G2, H2v, H3, I4, X4; OrzJan 20; LatHar 457; RybGęśli B; WujNT Luc 24/50, s. 297; PowodPr 20; SkarKaz 242a; SkarKazSej 665a [2 r.].

»położyć (a. kłaść, a. włożyć, a. pokładać) rękę (ręce)« [w tym: na co (6), pod co (3), na czym (1)] = ponere manum PolAnt [szyk zmienny] (10): tedy xýążę rzekło dzýewce ſweý Aſenech iżby pocałowała Iozefa/ a gdy ona chcýała to vtzynitz/ Iozef położył rękę ſwą na ſwé pýerśi bronýąc iey tego HistJóz B4v; Tedy ſługá położywſzy rękę pod biodrę Abráhámá páná ſwego/ poprzyſiągł mu tę rzecz. BibRadz Gen 24/9, Gen 24/2; przyſthąpiwſzy ſie z boku [burgrabia]/ włożył rękę ná koronę/ wołał głoſem wielkim do wſzytkiego páńſtwá w koronie przełożonego/ áby ſie ktey koronie przyznawáli/ á ná nie kłádąc ręce ſwe/ iey wierność y poſłuſzeńſtwo przyſięgáli BielKron 329v, 329v; RejAp 115v; BudBib Gen 47/29; Obie ręce położył/ ná Ewányelią/ Aby mu ták Bog pomogł ná tę Profeſsyą. StryjWjaz C2, Dv.

»ręką (prze)żegnać, przeżegnany« = wykon(yw)ać gest błogosławieństwa [szyk zmienny] (2:1): SkarJedn 233; SkarŻyw 575; Annas przeżegna ręką ſtroże/ kinąwſzy głową ná doł. MWilkHist D3v.

»ręką (rękoma, rękami) robić (a. (wy)rabiać, a. urobić), pracować, czynić, sprawić (a. sprawować), działać, wykonać; (u)czyniony, (u)robiony (a. wyrobiony, a. wyrabiany), sprawiony, działany; w ręku urobić, robiony« = manufactus Vulg, PolAnt; implere manibus; operatus per manum Vulg; per manum facere PolAnt; manu conficere Modrz; manu laborare JanStat [szyk zmienny] (40:4:4:4:3:1;27:10:2:1;1:1): OpecŻyw 13, 113v; PatKaz III 142v, 143; Ambidexter, qui manu sinistra operatur aeque ac dextra, Eyner der do linck vnd recht iſt. Ktory obyemá rękomá roby. Murm 58; GlabGad D4; SeklKat X3v; Cżemu nie ktorzy ludzie ręce lewe ſubtilniejſze miewaią niżli prawe/ takież drudzi karſniawi á mankaci bywaią tak iż więcey lewą niż prawą ręką ſprawuią. GlabGad D4; BielKom E7v; Tegoć dobrá nigdy rzemyęsnicy/ áni znáyą áni mogą myeć/ gdy nye głową/ ále rękámi á nogámi robyą. GliczKsiąż H, H4; LubPs S4v, T6v, aa [2 r.]; KrowObr 212, 239; A byś dobrze y orał y rękámi robił/ Rátuy chceſzli by twoy ſtan Pan Bog náwſzem zdobił. RejWiz 51; Leop Sap 3/14, Act 17/24, Eph 2/11; BibRadz Iudith 8/12[14], Mar 14/58, Act 19/26, 1.Cor 4/12, 2.Cor 5/1, Eph 4/28, Hebr 9/11; BielKron 98, 111, 261; Factitius, Rękoma vcziniony á nie wedle przyrodzenia. Mącz [114]a; GórnDworz Ll6; RejPos 22v, 24, 198v marg, 225, 227v, 257; BudBib Sap 14/8; BudNT Eph 4/28, Hebr 9/22[24]; ModrzBaz 24v; Ia rękom [!] cżynionym Bogom/ drzewiánym y kámiennym/ ktorymeśćie y wy podobni/ ofiáry cżynić nie będę. SkarŻyw 40, 58, 227, 244, 245, 562; CzechEp 15, 85; CzechEpPOrz **4v; NiemObr 84; Factitius – Rękami vrobioni. Calep 404b; LatHar 250, 709 [2 r.]; Ten ktory kradł/ niechay iuż nie krádnie: lecz ráczey niech prácuie/ robiąc rękomá ſwymi co ieſt dobrego WujNT Eph 4/28, Mar 14/58 [2 r.], Act 7/48, 17/24, 19/26, 1.Cor 4/12 (20); A kiedy ći co ſól kopáią/ właſnémi rękámi co vrobią [propriis laboribus fecerint JanStat 46]/ tedy Zupnik weſpółek z Báchmiſtrzem ma im piece z śćiánámi dáć SarnStat 380, 380, 550 [2 r.], 1306 [4 r.]; SiebRozmyśl G2; PowodPr 19, 71; SkarKaz 3b, 82b, 384a, 454b [2 r.], 635a; GosłCast 23; KlonFlis A2 [2 r.]; KlonWor 55.

»rozłożyć, rozciągnąć, rozkrzyżować, rozszerzyć ręce; rozkładanie rąk; rozpostrzone ręce« = rozłożyć ręce w geście bezradności; expandere manus Vulg [szyk zmienny] (2:1:1:1;1;1): OpecŻyw 100v; Leop Thren 1/17; Passis palmis, Roſzerziwſzy ręce. Mącz 283a; poſtáwą/ twarzą/ rozkłádániem rąk/ będzie pokázował/ iáko wielkie rzecży ná iego głowie záwiſły. GórnDworz L5v, Y7; Philip/ rozłożywſzy ręce/ rzecże. Przebog bráćia/ coż dźiwnego? MWilkHist K2, C2v.

»sięgać (a. sięgnąć, a. dosiąc) ręką (rękoma, rękami); ręka [czyja] nie mogłaby dosiąc« = apprehendere manu PolAnt [szyk zmienny] (6;1): Sięgniſz támo ręką śmiele/ Naydzieſz śrebrá złotá wiele BierEz Kv; BielŻyw 105; Ręką ſwoią ſięgnął [Manum suam misit] nieprzyiaćiel do wſzech pożądliwych rzecży iego [Jeruzalem] Leop Thren 1/10; BielKron 72v; OrzQuin F4v; tego źiółká [tj. pokrzywy] mieyſki lud/ iáko rzeczy święconéy ſzánuie: iż ręką gołą/ po nié śięgnąć nie śmie SienLek 197; BudBib Lev 14/21.

»rękę (ręce) spuścić (a. spuszczać, a. opuszczać)« [szyk zmienny] (6): tedy go drugi tatharzyn pod pachę oſzcżepem przebodł/ tak że on iuż za martwé z konia ſie pochylił ſpuſciwſzy rękę [demisso brachio]. MiechGlab 12; A gdy Moiżeſz ręce wznioſł ku Bogu przemagáli Zydowie/ á gdy ręce ſpuśćił przemagał Amálech. BielKron 31v, 31v [2 r.]; RejZwierc 264v; SkarŻyw 502.

»ręką (rękoma, rękami) się targnąć (a. targać (się)), rzucić się, szturmować; z rękami (z rękoma) się rzucić; ręce swoje kłaść, rzucić« [w tym: na kogo, na co (18)] = zaatakować; inicere manus PolAnt, Vulg, JanStat; extendere manum PolAnt [szyk zmienny] (10:4:1;2;1:1): on rąką gwaltowna na nyą ſzyą yeſth rzuczill mowyącz kv nyey maſch pyenyadze LibMal 1544/93v; MurzNT Mar 14/46; Leop Mar 14/46; Ale mnie vchoway tego Pánie ábych ſie miał tárgnąć ręką ſwoią [ne mittam manum meam] ná pomázáńcá Páńſkiego BibRadz 1.Reg 26/11; Tárgnęli ſię rękomá ná Apoſtoły/ y podáli ie do więźienia poſpolitego. BibRadz Act 5/18, 1.Reg 26/9, 1.Mach 14/31, Mar 14/46; BielKron 66v; wielekroć przywodzą ludzie ktemu/ iż drugi nietelko tárgnie ſie ręką ná tę białągłowę ktorą vmiłował/ ále y ſiebie ſam o ſmierć przypráwi. GórnDworz Mm4; HistLan F2v; BudBib 1.Mach 12/39; CzechRozm 229; [tym] co ná ten to Kośćioł náuką/ piorem/ ręką/ ogniem/ y miecżem ſzturmuią/ mieyſcá w ſercách/ y mieśćie wáſzym nie dawayćie. ReszPrz 110; LatHar 720; WujNT przedm 19 [2 r.], Mar 14/46; IEſli Krześćiánin ná którégo Zydá rzući ſie gwałtownie rękomá: wedle tego iáko práwá źiemie náſzéy potrzebowáć będą/ niech karan będźie. SarnStat 255.

»trzymać rękę, za rękę, pod rękę« = tenere manum Vulg; inniti manum PolAnt (2:1:1): Ezop też z nim poſpołu wſtał: A trzymáiąc go zá rękę/ Náwiodł go ná dobrą śćieſzkę. BierEz A3; Y trzymáiąc rękę dziewecżki/ rzekł iey: Tálithá kumi/ co ſie wykłáda dziewecżko thoć powiádam wſtań. Leop Mar 5/41, Gen 21/18; BibRadz 4.Reg 7/2.

»[w czym] ręce trzymać« = pracować używając czegoś (1): Iam to ſpráwił/ że wolny grzbiet maćie/ Ani w glinie rąk trzymaćie. KochPs 122.

»ręką (rękoma, rękami) uchwycić (się) (a. chwytać się, a. pochwytać, a. zachwacić się), (u)jąć (się), ułapić, pojmać, porwać« = tenere manu Vulg, PolAnt; adhaerere manibus HistAl; accipere manu PolAnt [szyk zmienny] (10:8:3:2:1): [żurawie] Cżaſem też ſami z ſobą walczą rota na rotę, Tak barzo iż ie theż rękami może pochwytać. FalZioł IV 25b; y padł by był [Salomon] by ſie był obiemá rękomá niezáchwacił. March² D4; HistAl C; Lewą ręką ięłá [Sinistram manum misit] gwość/ á práwą kowálſki młoth Leop Iudic 5/26; RejZwierz 39; BibRadz 2.Reg 20/9, Ier 30/6, 2.Mach 14/46; á iąwſzy [Samson] obá ſłupy rękomá/ trząſnął imi BielKron 52, 56, 60, 92, 242v, 458; KwiatKsiąż Ov; Apprehendere manu aliquid Vchwyćić ſie czego ręką. Mącz 318a; HistRzym 92v; BudBib I 62b marg, 2.Mach 14/46; Strum K2v; CzechRozm 55; á obiemá rękomá miecz viąwſzy ſciął onego Ruſiná iednym zámáchem StryjKron 310; ręką práwą vłápiłá Chudźinę zapálczywie GosłCast 58; KlonWor 43; [BusLic 15v].

»ręki umknąć (a. umykać)« = nie podać ręki (3): Krol wedle zwycżáiu przećiw niemu wyſzedł á rękę mu podawał: on mu twarz zmarſcżywſzy/ ręki vmknął. SkarŻyw 510, 511; KochAp 10.

»umyć [od kogo] ręce« = okazać, że się nie chce mieć z kimś nic wspólnego (1): [Iwan kniaź moskiewski mówi] Przeto dayćie ręcżniká/ ná miednicy wody: Bych vmył od nich [obcych królów] ręce/ niechcę snimi zgody. BielKron 426v.

»umy(wa)ć (a. o(b)my(wa)ć) ręce; umywanie rąk; nieumyte ręce« = lavare manus PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (31;2;5): Cżemu to twoij vcżniowie iedzą chléb/ a ręku nieumywaią. OpecŻyw 55v, 89v, 132v; WróbŻołt 25/6; MurzNT Matth 15/20, 27/24, Mar 7/2, 3, 5; Y dármo ſerce ſwoye mam chowáć w tey cżyſtośći/ A ręce ſwe omywáć w tey moyey nyewinnośći LubPs Rv, G2; Leop Ex 30/19; BibRadz Lev 15/11, Ps 25/6; ná Służbie ſtał ánthwos [tj. miska] z wodą y ręcżnik/ bo on [kniaź] vmywa ręce wnet gdy przywita cudzoźiemce BielKron 435, 33v, 35v, 260, 434v; To ſkońcżywſzy Arcybiſkup ręce vmywa/ á wſthawſzy Infułę zyąwſzy/ mowi Confeſsią. StryjWjaz D4v; SkarŻyw 334, 510; CzechEp 16; ArtKanc E8; LatHar 245, 699; A widząc Piłat iż nic nie pomogło/ [...] wźiąwſzy wodę/ vmył ręce przed poſpolſtwem/ mowiąc: Nie ieſtem ia winien krwie tego ſpráwiedliwego WujNT Matth 27/24, przedm 36, Matth 15 arg, 15/2, 20, s. 64 (12).

»upaść (a. wypaść) z ręki (z ręku)« [szyk zmienny] (3): iednego cżáſu vpadła mu [biskupowi] ſzklenicá z ręki gdy mu [opatowi] nioſł pić BielKron 323v; HistRzym 58v; Tenże Alexánder miał to w obycżáiu: gdy ſpał/ dzierżał rękę nád miednicą/ á w ręce iábłko ſrebrne/ gdy bárzo vſnął vpádło iábłko z ręku BielSpr 42v.

»wieść (a. wodzić, a. powieść, a. wywodzić), prowadzić, przywiedziony, prowadzony za rękę (za ręce); ręką (rękoma) wieść (a. wodzić); pod rękę prowadzić« = dare manum, ad manus trahere Vulg [szyk zmienny] (5:1:1:1;2;1): Sędźia powiedźie go [podwojskiego] zá rękę ku mieyſcu ſądowemu GroicPorz g3; za rękę przywiedziony [ad manum deductus] od towárzyſſow/ przyſſedłem do Dámáſſku. Leop Act 22/11; sſiadł Pipinus/ iął pod Papieżem koń/ y wiodł ſwymi rękomá áż przyſzli do páłacu. BielKron 168; HistRzym 26v; SkarJedn 217; MWilkHist F3v; z woza ią zsadził y dokoscioła pod rękę prowadził. ActReg 83; WujNT Act 11/8, 13/11, 22/11; JanNKarKoch E3.

»ręką władać« (3): ZapWar 1507 nr 2033; á tám [w gospodzie] dognawſzy go do vpáśći/ iż y ręką/ y nogą władáć niemogł/ [...] bárwierzá hnet ktoremu vfał przyzwał GórnDworz S8 [idem] WerGośc 250.

»włożyć (a. położyć), wetknąć, wściągnąć (a. wściągać), wpuścić, wprawić, wrazić, kłaść rękę (ręce); włożenie ręki« [w tym: w kogo, w co (18), do czego (3), na co (3), na czym (3)] = ponere manum PolAnt; mittere manum HistAl, Vulg; admovere manum Mącz [szyk zmienny] (20:2:2:1:1:1:1;1): mily Iezus/ rzékl ijm [apostołom]: Ktory wſciągnie ſemną rękę w miſę/ ten mie zradzi. OpecŻyw 94, 94, [170]v; FalZioł V 23b [2 r.]; nátychmiaſt gdy Alexander liſt pocżął cżitáć/ włożywſzy ſwoię rękę w wor wziął onego maku HistAl C7v; po rámię rękę w ogień wráźił. RejZwierz 42; zoſtáwione od pierśi dziećiątko włoży rękę ſwą [manum suam extendet] do iáſkinie Báżyliſzkowey. BibRadz Is 11/8, Iob 40/27; BielKron 28v, 106, 125v, 127; Homo manuleatus, Który włożył ręce w rękawy. Mącz 209b, 234b; SienLek 186v; RejZwierc 86v; Strum E4; SkarŻyw [237], 479; [jeżeli] nie włożę ręki mey w bok iego/ nie vwierzę [Vulg Ioann 20/25]. MWilkHist Lv [przekład tego samego tekstu: OpecŻyw [170]v, WujNT], Lv, L2, L2v; ZawJeft 20; Phil C2, C4, D; WujNT Ioann 20/25.

»ręce włożyć (a. wkładać, a. kłaść, a. położyć); ręki (rąk), ręku włożenie (a. wkładanie, a. kładz(i)enie); wkładający rękę (ręce); ręka bywa włożona« [gest błogosławieństwa, poświęcenia, mianowania] = inponere manum Vulg, PolAnt, Modrz; dimittere manus Vulg [szyk zmienny] (98;66:1;3;1): OpecŻyw 173; a maiąc lutoſtz Iozef nad nýą [panną]/ włożył rękę ſwą na głowę ieý ý bogoſlawił ią HistJóz B4v, Ev; MurzNT Mar 6/5, 8/23, 25; Abowim gdyż nye ſą wedle porządku ápoſtolſkyego wyſſſſey námyenyonego ſtáwyeni á ſwyęceni/ żadney władzey/ ktora od duchá S. przez wkłádánye rąk biſkupich/ yákoś ſlyſſał/ daná bywa/ nyemáyą. KromRozm III K8v, F3, H8v, I3 [2 r.], I3v [3 r.], I4 (15); Przeſto wezmićie moc kłáść ręce ná opętáne/ áby przes kłádzienie rąk wáſzych/ duchowie nietzysći/ od ćiał ludzkich vćiekáli. KrowObr 120, 82, 123, 124 [2 r.], Vv; Leop Matth 9/18, Mar 5/23, 6/5, 10/16, Act 13/3, ZZ3v; BibRadz Mar 7/32, Luc 13/13; Iakob położył rękę práwą ná młodſzym [synu Józefa] Effráim á lewą ná ſtárſzym Mánáſſen/ y błogoſłáwił im mowiąc: [...] BielKron 18, 18, 38v, 43v, 87, 142, 161; OrzQuin G3v, L3v; RejAp 16; RejPos 22, 23, 102v, 149v, 153 (13); A iż theż v ſtárych przodków náſzych kłádźienié rąk było vpominkiem y znákiem przymiérza álbo iednánia: przetóż też gdy przy rozgrzéſzeniu ná człowieká pokuthuiącégo ręká bywa włożóná/ znák pewny ieſt: iż grzéſzny pokutuiący człowiek/ iuż ſye z panem Bogiem y z Kośćiołem święthym poiednał y porównał. BiałKat 375v, 263v; KuczbKat 245 [2 r.]; WujJud 159v [3 r.], 160v [2 r.]; WujJudConf 146v; BudBib Deut 34/9; BudNT Mar 8/23, 25, Act 6/6, 8/17[18] [2 r.], 18[19]; CzechRozm 105v, 189v, 258v; ModrzBaz 139v; SkarJedn 31, 48; Bo gdy opętáne wodzono do niey [Maryny]/ modlitwą á ręku ſwoich kłádzienim/ lecżyłá ie/ á Dyabły wyganiáłá. SkarŻyw 183, 134, 309, 319, 320, 354 (12); StryjKron 161; ReszPrz 43; ReszList 181; LatHar 538; Pánie corká moiá dopiero ſkonáłá: ále podź/ włoż ná nię rękę twoię/ á ożyie. WujNT Matth 9/18; Rąk wkłádánie/ ſłowá ſą táięmne/ ktorymi bywa potwierdzon/ ná vrząd kápłáńſki obrány WujNT 453, przedm 38, Matth 19 arg, 19/13, 15, s. 80 (65); SkarKaz 206a, 417b, 421b, 608b; [Ręku wkładániem łáſká Krztu bywa poſwiadcżoná HerbOdpow Ee5v].

»włożyć (a. położyć) rękę (ręce) na głowę (a. na głowie) [czyjej a. komu]; włożyć [na kogo] ręce« [w Biblii: czynność rytualna przed złożeniem krwawej ofiary, stąd: skazać na śmierć] = ponere manus super caput Vulg; coniungere manus super caput PolAnt [szyk zmienny] (12;2): Wywiedz bluźnierzá precz z obozu/ á niechay wſſyſtcy kthorzy ſłyſſeli/ włożą ręce ſwoie ná głowę iemu Leop Lev 24/14, Lev 1/4, 8/14, 18, 22; A ſtánąwſzy w posrzod zboru fáłſzywi Sędzyowie/ Położyli ſwe niewiernie ręce ná iey [Zuzanny] głowie. KochZuz A4; BibRadz Lev 3/2, 8, 13, 4/4; Ofiárował Aaron y ſynowie iego Cielcá zá grzechy/ położywſzy ręce ná głowie iego rzázáli go. BielKron 37v; Abowiem then ſwięty á niewinny báránek dał wylać zá grzechy náſze onę ſwięthą á niewinną kreẃ ſwoię. A mychmy wſzyſcy włożyli nań ręce ſwoie/ á ociążywſzy go grzechy ſwoiemi/ puśćiliſmy go ná ſrogą puſzczą RejPos 103; BudBib 2.Par 29/23, Dan 13/33[34].

»włożyć (a. założyć) rękę (ręce) na głowę« [gest rozpaczy, żalu] [szyk zmienny] (4): Thedy Thámár poſypáłá głowę ſwą prochem/ á rozdárłá ná ſobie pſtrą ſuknią/ y włożywſzy ręce ná głowę ſwą [et posuit manum suam super caput suum] ſzłá krzycząc. BibRadz 2.Reg 13/19 [przekład tego samego tekstu: BielKron, BudBib]; BielKron 71v; BudBib 2.Reg 13/19; A oná zwieśiwſzy na ſtoł głowę/ á ręce ná nię włożywſzy: płákáć rzewno pocżęłá SkarŻyw 252.

»włożyć (a. kłaść) za nadra ręce; rękę za nadry mieć; kryć rękę do zanadrz« = nic nie robić; insertare manum in sinum Mącz [szyk zmienny] (3;1;1): Kryie leniwiec rękę do zánadrz ſwoich [Ascondit piger manum suam in sinu]/ á ſpracuie ſię nioſąc ią do gęby. BibRadz Prov 26/15; Manum habere sub pallio, Rękę zá nádry mieć/ To yeſt leniwie á gnuſnie ſie ſpráwowáć Mącz 209a, [388]b; [człowiek leniwy] Z bárłogu wſtánie: tám iuż myśli nie ochotne/ Włoży zá nádrá ręce/ ręce nierobotne. KlonWor 34.

»włożyć rękę na usta« = umilknąć; ponere manum super os PolAnt (2): Ieſli rozumieſz/ odpowiedz bliźniemu thwemu: nierozumieſzli/ włoż rękę ná vſtá twoie [sit manus tua super os tuum]/ by ćie niepodchwycono w słowie nie bácżnym á nie mądrym Leop Eccli 5/14; BudBib Mich 7/16.

»ręce (w)rzucić, włożyć [na kogo]« = pochwycić kogoś [szyk zmienny] (6:1): OpecŻyw 106; MurzNT 158v marg; Y przykázał Ioiádá Setnikom ktorzy byli nad woyſkiem/ rzekąc: wywiedzćie ią [Atolię] z kościołá/ [...] Y włożyli ná nię ręce [inposueruntque ei manus]/ y wypchnęli ią ná drogę kędy konie chodzą/ wedle páłacu/ y támże ieſt zábitá. Leop 4.Reg 11/16; Przypádli nań [na Pana Jezusa] we zbroi/ iákoby ná złego/ [...] Gdy nań ręce wrzućili/ pocżął Piotr Páná mśćić ArtKanc D12; WujNT przedm 19 [3 r.].

»wyciągnąć (a. wyciągać, a. ściągnąć, a. [ścięgać]), podać rękę (ręce); wyciągnienie ręki (rąk); wyciągnione (a. ściągnione) ręce; ręka rościągniona« = extendere manum HistAl, PolAnt, Vulg; mittere manum HistAl, PolAnt; porrigere manum Mącz [szyk zmienny] (75:1;2;2;1): Zatym rzekl pán Iezus onému niemotznému ſuchą rękę maiącemu: Wycięgni rękę twoię. OpecŻyw 51v, [170]v; BielŻyw 81; ſciągnął nátychmiaſt [Aleksander] rękę ſwoię do niego [do konia] przez kratę/ á koń też ſciągnął do niego ſzyię HistAl B, A2v; MurzNT Matth 12/13, Luc 5/13; KrowObr 49v; A gdy Angioł Boży wyćiągnął rękę ſwoię ná Ieruzálem áby w nim wytráćił lud/ zlutował ſie Pan nád vtrapieniem ludu Leop 2.Reg 24/16, Gen 8/9, Ex 8/17, 14/16, 21, Deut 25/11, 3.Reg 13/4 [2 r.], Ez 10/7; Tedy támże Ieremiaſz śćiągnąwſzy rękę práwą/ podał Iudaſzowi miecż złoty BibRadz 2.Mach 15/15, Gen 3/22, 8/9, 19/10, Ex 14/16, Ez 10/7, Luc 5/13; ktory [Dionizjusz Tyrannus] gdy był w ieden Kośćioł wſzedł/ w ktorym Báłwáni z śćiągnionemi rękámi ſtali/ [...] ná tho pátrząc Dionyzyus/ rzekł ku ſwym: [...] OrzRozm Ov; ále S. Florian nie daleko ich [świętych Wawrzyńca i Szczepana] leżąc śćiągnął rękę/ dáiąc znák iż chce do Polſki/ ktorego z wielką rádośćią przywieźli BielKron 357, 29, 29v, 82v, 122v, 400v; Exporrigere manum, Wyciągnąć rękę. Mącz 351a, 351a, 354c, 445b; SienLek 22v; Tákże po roku/ gdy ſie tákież krol vmywáć chciał/ y pierſcienia iuż pocżął zdeymowáć s pálczow/ ſciągnął on dobry ſługá/ rękę po nie. GórnDworz B2v; Pierwſzy obraz [tj. postać na obrazie] miał ręce wyćiągnione ku ludźiom. HistRzym [2], 2v [2 r.], 3v [2 r.]; RejPos 45; Bądz ſzcżodrobliwym przyiaćielowi niſz vmrzeſz/ á wedle możnośći twoiey wyćiągay rękę ſwą dawáiąc mu [et secundum potestatem tuam porrige, et da ei]. BudBib Eccli 14/13, Gen 22/11, Ex 7/19, Iudic 15/15, Ez 10/7, Eccli 15/16[17] (9); BudNT Ioann 21/18; Zátym kazał [starosta] obiemá [tj. Aleksandrowi i Antoninie] ręce obćiąć/ á oni ochotnie ręce podáli SkarŻyw 444, 113, 141, 153, 261, 270 (9); MWilkHist B4v, Lv, L2v; CzechEp 206; LatHar 269, 693; Gdyś był młodſzym/ ſameś ſię opáſował/ [...] lecz gdy ſię ſtárzeieſz/ wyćiągnieſz ręce twe/ á inny ćię opaſze/ y poprowádźi gdźie niechceſz. WujNT Ioann 21/18, Matth 8/3, 12/13, 49, 14/31, 26/51 (12); Ieſtći ná tym błogoſłáwionym drzewie owoc żywotá/ ále potrzebá póń rękę wyćiągnąć. WysKaz 26; [KsięgiEklez K2v].

»wyciągnąć (a. wyciągać, a. ściągać, a. ściągnąć itp.) ręce (rękę)« [jako gest towarzyszący modlitwie, prośbie, błogosławieństwu] [w tym: k(u) komu, ku czemu (11), do kogo (5), na kogo (1)] = extendere a. expandere manus Vulg, PolAnt; protendere manus PolAnt [szyk zmienny] (25): Expandi manus meas ad te: [...] Roſciągnąłem ręce moie ktobie panie boże WróbŻołt 142/6; A gdy wyćiągniećie ku niebu ręce wáſſe/ odwrocę ocży ſwe od was Leop Is 1/15 [przekład tego samego tekstu: RejPos 342, LatHar +10v]; BibRadz 2.Mach 15/12; BielKron 29v, 38; Tendere manus, Sciągnąć ręce/ łáski á zmiłowánia żędáć. Mącz 444a; Bo ſłuchay co tu Ewányeliſtá piſze/ iż Pan twoy roſciągnąwſzy ręce ſwoie/ pożegnał y vbłogoſłáwił wſzytki wierne ſwoie. RejPos 136v, 342; BiałKat 356; WujJud 239; BudBib 3.Reg 8/22, 38; Paná ia wzywáć będę/ dokądem żywy: [...] Do tegom ręce śćiągał w nocné ćiemnośći. KochPs 113, 131, 143, 197; SkarŻyw 498; OrzJan 99, 112; Y w nocy ku iego [Pana] świętemu mieſzkániu ręce wáſze śćiągayćie LatHar 62, +10v, 170; WujNT 297; GosłCast 20, 74.

»z ręki (z rąk, z ręku) wydrzeć (a. wydzierać), wyrwać (a. porwać), wyrwany, wydart« = e(x) manibus convellere a. recipere Mącz; rapere de manu PolAnt [szyk zmienny] (9:4:1:1): tamże p. pisarz płocki wyrwawszy z ręku tego p. Makomaskiego regest przez p. sędziego podany powiedział, że [...] ZapMaz II G 97/89v; TarDuch [C4]; á [Aleksander] porwawſzy pochodnią roſpaloną z ręku [accipiens flameam faculam de manu] niektorego Perſe/ ná ſwoy koń wskocżył HistAl F3; Piſze S. Grzegorz w niektorym Dyálogu/ iże Dyabeł iednemu Oycu wyrwał dźiećię w piąći lećiech z rąk/ gdy przyſyęgáło á błuźniło Páná Bogá GroicPorz ll4v, gg2v; OrzList h3, h3v; BibRadz I 281b marg; ociec ſynowi/ á ſyn oycu z ręku wydzyerał ſtráwę. BielKron 147; Mącz 36a, 478c; BudBib 2.Reg 23/21; CzechRozm 226v; SkarŻyw 478; BielSen 9.

peryfr. »z kalety nie wyjmować ręki« = mieć ciągłe wydatki (2): Iuż s kálety nie wyymuy/ nigdy ſwoiey ręki/ Pożywieſz ná ten vraz/ we dnie w nocy męki. BielSat Ev [idem] BielRozm 33.

»z ręki (z ręku, z rąk) wypaść (a. padać)« [szyk zmienny] (4): Aus den henden fallen. Wypáść z ręku. Cadere de manibus. Calag 48b; Temu czáſzá z rąk wypádłá/ Ięzyk zmilknął/ á twarz zbládłá. KochSob 66; PudłFr 69; Miecze im z rąk pádáły ZawJeft 14.

»wyrwać się, wydrzeć się z rąk« = uwolnić się; eruere de manibus Vulg (2:1): Leop Prov 6/5 [2 r.]; Opierał ſię opſes [tj. szalony]/ rzekomo niechćiał do obrázá/ á gdy go gwałtem przywiedli [ludzie]/ rzućił ſię ná ofiárę/ wydárwſzy ſię im z ręku WerGośc 217.

»ręce wysmukować [= obnażać]« = zakasywać rękawy (1): Właśnie iáko chłop ná wśi kiedy ſię powádźi/ A w kupie iáko bydło probuią ſię rádźi. Tám ſwego winowáycę z dawná vpátruie/ Naśiek o źiemię oſtrzy/ ręce wyſmukuie. KmitaSpit B4.

»rękę wywinąć [= zwichnąć]« (1): gdy kto nogę albo rękę wywinie/ Na to też piana ſwieża kiernozia z oczthem pomaga. FalZioł IV 4a.

»(jako) z ręki (z rąk, z ręku) wziąć, brać, przyjąć (a. przyjmować), biorący« = accipere de manu Vulg, PolAnt; suscipere de manu Vulg [szyk zmienny] (21:6:3:1): Drudzy lepak [Żydowie] wziąwſſy mu [Jezusowi] z ręku trcinę wglowę go bili OpecŻyw 128v, 2v; Tedy wźiąwſſy kápłan koſz z ręku twoich/ położy przed ołtarzem Páná Bogá twoiego Leop Deut 26/4, Lev 8/28, Eccli 50/13; BibRadz Ier 25/28; Po Przyśiędze pothym/ Koronę/ Miecz/ Sceptrum/ Stolec Krolewſki/ z rąk Papieſkich [król] wźiął. OrzRozm F4; BielKron 37v, 63v; OrzQuin S4; RejAp 87, 88; GórnDworz T7; Widziáłám páná mego biorącego iáłmużnę z ręku moich HistRzym 83, 77, 125 [2 r.]; RejPos 90, 124; RejPosWiecz³ 97v; BudBib 4.Reg 19/14, Eccli 50/12[13]; Nic niemieſkáiąc przyiął [król Zygmunt August na łożu śmierci] prawdźiwe á iſtotne ćiáło Páńſkie zwielkim nabożeńſtwem z ręku iegomośći Xiędzá Fráncżyſcá Craśińſkiego Biſkupá Cráco⟨wskiego⟩ BiałKaz M4v; BudNT Apoc 10/10; SkarŻyw 118, 290; KochWz 136; WujNT Apoc 10/8, 10; PowodPr 44; SkarKaz 80b.

»w rękę (w ręce) wziąć, brać (a. obrać, a. nabrać), ująć; do ręki (do rąk, do ręku) wziąć, nabrać (a. odebrać); ręką (rękoma) brać (a. nabrać, a. wybrać), wziąć« = in manum sumere Mącz, Modrz; capere manu, tollere in manu Vulg; in manu accipere, descendere super manum, ferre ad manus a. in manu PolAnt; capere in manu Mącz [szyk zmienny] (42:10:1;12:2;6:3): á gdy ie [ziele świni pysk] wezmieſz w rękę á dmuchnieſz nanie/ tedy on mech opierzchnie á głowka zoſtanie iakoby mnich FalZioł I 92c, I 153b; BielŻyw 55; RejKup t8; [Judyta] Wzyęłá w lewą rękę goźdź á w práwey młot dzyerżáłá/ Okrutnemu Zizarze ſrogą ránę zádáłá LubPs hhv, gg6v; GroicPorz z4 [2 r.]; Leop *A3v, 1.Reg 16/2, Ez 21/19; Wnidź miedzy kołá ktore ſą pod Cherubiny/ á nábierz pełno w ręce ſwoie [et imple manus tuas] węgla ogniſtego z pośrzod Cherubinow BibRadz Ez 10/2, Gen 22/10, 24/18, Iudic 14/9; á on [czart] prawą ręką duſzę do gęby przytyka/ á lewą ręką z dołu drugą bierze BielKron 460v, 157, 262; Mącz 34c, 432b, 505c; SienLek 74; RejAp 196; iż był po Włoſku piſány reyeſtr/ wziąwſzy go ſam w rękę/ kazał/ áby mu kto s Polakow co tám byli/ ná Polſkie przetłumácżał. GórnDworz O6, Fv, Kv, Ov, P3, P6, V5; HistRzym 12; RejPos 88, 280; A ták [staruszek] wziąwſzy koſtuſzek w rękę wyſzedł z domu HistLan B4; RejZwierc 113, 187v; BielSpr b2; KochMon 31; Tedy wzięli ręką ſwą owocu (oney) ziemie/ y przynieſli do nas BudBib Deut 1/25; Nábierzćie ſtráwy do rąk wáſzych ná drogę BudBib Ios 9/11, Gen 22/6, 32/13, Ex 7/15, 15/20, 34/4 (15); CzechRozm 237v; ModrzBaz 80v; SkarŻyw 51, 456, 483, 560; StryjKron 607; CzechEp *3; Skoro w rękę wezmę czáſzę/ Wnet zełbá troſki wyſtráſzę KochFr 92, 75; KochDz 107; KochMuza 27; KochWz 139; ReszPrz 32; Ludzkié ſtáránié/ pátrzay iáko idźie/ Gdy Bóg nie raczy/ w pożytek nie przydźie. A kiedy ón chce/ naydą ćię y domá: Przynioſą doſyć/ iedno bierz rękomá. PudłFr 28; A ty śliczna Errato/ weź do ręku złotą Cytrę/ á bądź gotowa wygráwáć z ochotą OstrEpit A2; WyprPl Bv; LatHar +11v, 456; RybGęśli B4v; WysKaz 8; PowodPr 50; CiekPotr 30.

»za rękę (za ręce) wziąć, jąć (a. ująć, a. pojąć), uchwycić; (u)jąć (a. objąć), wziąć, uchwycić, pojmać rękę; wziąć pod rękę« = apprehendere manum Vulg, PolAnt; tendere manum HistAl; tenere manum Vulg; invadere a. prehendere manum PolAnt [szyk zmienny] (32:17:2;10:6:1:1;1): MetrKor 37/4 [3 r.]; A potym go [kupiec Ezopa] zá rękę wźiął/ K miáſtu z nim ſpołem poćiągnął. BierEz A4v; OpecŻyw 43v, 54v; FalZioł V 12v; á rzekſzy tho vięłá go zá práwą rękę [apprehendit eum per dexteram] y w wiodłá go do páłacu HistAl L8, F2, L7, L7v, L8v; A on poiąwſzy za rękę tegoto nie widomego/ wywiódł go precz MurzNT Mar 8/23, Mar 5/41; GroicPorz l3; Leop Is 42/6, Matth 9/25, Act 3/7; BibRadz Gen 19/16, Act 23/19, 28/3; BielKron 17, 59v, 97v, 125, 242v (8); Gladium educare conantis dextram moratur manum, Chcącemu mieczá dobyć vchwyćił go zá prawą rękę. Mącz 232d, 317d; HistRzym 20v, 46v, 73v; RejPos 175, [226]v [2 r.], 227, 255, 282v; HistHel C4v; BudNT Mar 8/23, Act 23/19; A mátká wziąwſzy corkę ſwoię zá rękę/ prowádziłá ią przed obraz Páná náſzego SkarŻyw 224, 100, 171, [237], 374, 429 (11); CzechEp 124; KochSz C2; ActReg 84; GrabowSet K3; LatHar 568; A viąwſzy rękę dźieweczki/ [Jezus] rzekł iey: [...] Pánienko (tobie mowię) wſtań. WujNT Mar 5/41, Matth 9/25, Mar 1/31, 8/23, 9/27, Act 3/7 (9); SkarKaz 123a; KlonWor 42.

»wziąć, brać, wzięt na ręce (na rękę)« = accipere in ulnas Vulg [szyk zmienny] (13:1:1): wzięla [Maryja] na ręce ſwoie ſynácżka/ ſnádz boiątz ſie by nie Herodowa cżeládz iechala ku zabiciu dzieciątka. OpecŻyw 24; RejZwierz 106; Kryſtus w tym kośćiele po wtore zmurowánym od Symeoná był ná ręce wźięt BielKron 265, 28, 138; GórnDworz R7; HistRzym 70v; RejPos 55v, 142, 305; Potym obłápiwſzy ie [Jezus małe dziatki]/ á ná ręce wźiąwſzy [manibus eis impositis]/ winſzował im wſzego dobrá. ModrzBaz 10; LatHar 403; WujNT 158 marg, Luc 2/28; [chora Jempsar mówi:] BIerzćie mie ná ſwé ręce/ bierzćie vmęczoną/ Podnieśćie zfráſowáną/ nędzną/ y zemdloną. GosłCast 24.

»zabi(ja)ć (się) (a. bijać, a. przebić, a. pobić), zamordować, żywota (a. gardła) pozbawić, śmierć zadać, zabicie (a. zabijanie), przebity ręką (rękami); ręka zabiła« = interficere manu HistAl, JanStat; occidere manu HistAl; percutere manu PolAnt; manu trucidari Modrz [w tym: swą (20), własną (10), swą własną (2)] [szyk zmienny] (37:2:2:1:2:1;1): RejJóz O4v; Niezabiay bratha thwego/ ręką/ kaznią ani radą. SeklKat B3, Iv; Wielki Ceſarzu my ieſteſmy ktorzyſmy Dariuſa rękoma właſnemi zábili. HistAl G4v, L8; GroicPorz ll; BibRadz 1.Reg 18/17; A ſam [cesarz Aurelianus] iednego cżáſu ſwoią ręką (iáko o nim piſzą) cżterdzyeśći y ośḿ Illirykow/ to ieſt/ Słowakow zábił. BielKron 153v, 110, 154, 252, 320, 336v; eadem sibi manu vitam exhausisse qua mortem saepe hostibus obtulisset. Tąż ręką żywotá pozbáwił/ którą wiele nieprzyacielóm żywot wydźierał. Mącz 232b; RejAp 179v; GórnDworz Z5v, Hhv; HistRzym 86; Azaſz to iego nie naywiętſza krotochwilá/ co iedno vpátrzy ocżymá ſwemi/ zábić á zámordowáć rękámi ſwemi/ chociay mu tego żadna potrzebá nie będzye. RejPos 247; BudBib Iudith 13/18[19]; PaprPan A4v, Gg2; ModrzBaz 23v; SkarŻyw 478, 479, 569; StryjKron 752; CzechEp 47, 173; To prawdá/ że ſwą ręką śmierć zádáłá ſobie KochDz 108; KochWz 138; BielSjem 8; ArtKanc M4; ZawJeft 40; RybGęśli C4v; SarnStat 506 [2 r.], 647, 932, 933; SkarKaz 311b; GosłCast 32, 60, 70; PudłDydo B5v, B6.

»ręce [na kogo] zamierzać« = chcieć bić, karać cieleśnie (1): Nyechayby nye obawyáli ſie [rodzice] rąk ſwoich ná nye [na synów] zámyerzáć GliczKsiąż E6v.

»złamać rękę (a. połamać ręce); złamana ręka (a. połamane ręce); ręce się połamały« = fracta manus PolAnt [szyk zmienny] (3;3;1): Plaſtr barzo dobri: gdyby kto złamał nogę albo rękę/ albo ktorą inſzą koſć. FalZioł V 106v; GórnDworz P5v; Azaſz nie widamy rąk/ nog połamánych? RejZwierc 151v, 132v, 144v; BudBib Lev 21/19; ſalá ſię znimi zápádłá/ y iednym ſię ręce/ drugim nogi połamáły. SkarŻyw 573.

»złożyć (a. składać) ręce, rękę z drugą społem; rąk składanie (a. złożenie); ręce złożone« [gest prośby albo modlitwy] = tendere manus Mącz, Modrz [szyk zmienny] (10:1;4;1): I ieſztze ſlożywſzy ręce mowiſz dáley w tymże Kanonie ták: Poſwięć prośimy Pánie tę offiárę KrowObr 170, 123v [2 r.], V v; kthore [niewiasty] vyrzawſzy náſze/ złożywſzy ręce/ prośiły náſzych áby ich rátowáli. BielKron 442; Manus supplices ad caelum tendere, Złożywſzy ręce k niebu ye podnośić. Mącz 444a, 209a, 434c, 445b; ModrzBaz 144; Prośbá zá kádźidło/ rąk złożenié/ pánie/ Niechći zá wieczorną dźiś obiédnią ſtánie. KochPs 205; SkarŻyw 580; OrzJan 99, 112; SiebRozmyśl H4; Choćia te gwiazdy nie raz iuż widźiáły Pogręzłe Nawy/ rozbite o ſkáły/ Nie raz przed nimi Sżyper ręce ſkłádał. KlonFlis B4.

»zmachnąć (a. machać) ręką; kiwanie rąk« = elevare a. postulare manum PolAnt (3;1): BudBib Iob 31/21; Páweł ſtoiąc ná wſchodzie/ zmachnął ręką [annuit manu] ludowi BudNT Act 21/40, Act 19/33; muśi táki słow/ kiwánia głowy ábo rąk/ y poſtáwy tych/ ktorzi go więc witáią álbo przyimuią/ pilnowáć ModrzBaz 56v.

»za ręce związać (a. przywiązać), związany; ręce związać, mieć związane; ręce były związane; związanie ręku« = ligare manus Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (6:1;6:1;2;1): TarDuch B7; SeklKat T; Tedy roſkazał Krol ſlugam: Związawſſy go zá nogi y zá ręce/ wrzuććie go do zewnętrznych ćiemnośći Leop Matth 22/13 [przekład i nawiązania do tego samego tekstu: TarDuch, SeklKat, BibRadz, RejPos 238, 241, 248, 249, WujNT, SkarKazSej], Iudith 6/9; Gdy było ná pokoiu/ prze bog go prośiłá [żona męża]/ By mu nogi związáłá/ że ią máć vcżyłá. A ſobie opák ręce/ ná pámięć onego [zmarłego pierwszego męża]/ Mowiąc: żeć to ſwięta rzecż/ więzienia Páńſkiego. RejFig Aa5; Ręce twoie nie byłyć związáne [Manus tuae non erant ligatae]/ áni nogi twe okowáne w pętá BibRadz 2.Reg 3/34, Matth 22/13; RejPos 238, 241, 248, 249, 353v; SkarŻyw 368; WujNT Matth 22/13, Ioann 11/44, Act 21/11; SkarKazSej 672a.

»członek [= palec] ręki, u ręki« = articulus manus Vulg (4:4): Theż bolenie członkow v nog y v rąk Cżarna Halena z ſokiem łopianowym zmieſzana: vſmierza FalZioł III 2c, I 19a, III 12b, V 75 [2 r.], 75v; Przetoż od niego [Boga] poſlan ieſt/ cżłonek ręki/ ktory nápiſał oto to/ co ſie wyráźiło. Leop Dan 5/24, Dan 10/10.

»dłoń ręki (ręku), u ręki« (2:1): ZapWar 1521 nr 2271, 1545 nr 2629; ACżkolwie ſą niektorzy czo mienią aby rzecży przyſzłe mogły być poznawane po liniach, to ieſt, brozdach niektorich na dłoni ręku przyrodzonych y wyrażonych, wſzakoż ia iako themu ſie nie przeciwię, tak też niebarzo dowierzam GlabGad P.

praw. »gwałtowną ręką« = gwałtem, przemocą; manu violenta JanStat [szyk 4:3] (7): [Rzepecki] dom Byenyaka Zayączkowſkiego yeſth nadyachall y ſnyegoſch gwalthowna rąką Mathką ſwoyą wlaſſna vnyoſl LibMal 1546/111, 1544/93v; dla tego vſtáwiamy: iż gdy kto wſzedſzy w dóm czyy ręką gwałtowną goſpodarzá álbo żonę/ álbo ſyná/ álbo ſługę iego zábiie/ tákowy ieſli będźie pozwan do ſądu zamkowégo/ nieináczéy ma bydź pokonan/ iedno miánowániém ośmmnaśćie świátków SarnStat 506 [idem (4)], 506, 647, 932, 933.

»lewa ręka« = manus sinistra Miech, PolAnt, Mącz, Vulg; laeva Mymer¹, Mącz, PolAnt; sinistra Mącz, Calep; laeva manus Vulg [szyk 57:22] (79): Ia kom ya [...] nyeprzyyechal [...] dogoszpody do thwey anym thobye rany krwavey narącze lyevey zadal gwalthem [...] thakomy bog pomoszy. ZapWar 1503 nr 1927, 1503 nr 1926, 1931, 1504 nr 1920, 1505 nr 1994, 1508 nr 1991 (22); Nikodém ku lewé ręce [Chrystusa ukrzyżowanego] ſie rzucil/ ktorą odbiwſſy/ ku nogám ſie przybliżyl. OpecŻyw [155]; Leva. Linckehandt. Lewa ręka. Mymer¹ 22v; FalZioł V 33v, 58v [2 r.], 59, 76v; Cżemu nie ktorzy ludzie ręce lewe ſubtilniejſze miewaią niżli prawe GlabGad D4, D4 [2 r.]; MiechGlab 12; LubPs hhv; KrowObr 124; Leop Lev 14/15, 17, 26, 29, Iudic 5/26, Cant 2/6; A ziąwſzy koronę z głowy krolewſkiey/ włożyłá ią ná ſię/ y biłá krolá lewą ręką. BibRadz 3.Esdr 4/30, Cant 2/6, Ez 39/3; BielKron 37, 99v, 160, 242v, 319 (8); Scaena, Latine dicitur sinistra, Lewa ręká/ mańká yáko niktórzi zową. Mącz 370a, 7c, 183a, 395b, 448a; SienLek 23, 39v, 54; GórnDworz P6, Ii3v; RejPos 144; BielSpr 5v; BudBib Lev 14/15, 16; CzechRozm 258v; lewą ręką vderzył wtłuſte ſadło iego SkarŻyw 558, 558, 560; Calep 59a, 983a; Phil D; SarnStat 550 [2 r.], 1306 [3 r.]; VotSzl C; [ZapKrak 81].

»łamanie rąk, w rękach; [co] ręce łamie« = chiragra Murm, BartBydg, Calep, Cn; arthritis in manum articulis Cn [szyk 4:1] (2:2;1): Chiragra. Dye handtſucht Lamánye wrękach. Murm 68; Mymer¹ 38v; BartBydg 28; Dná nietylko nogi łamie ále y ręce y członki wſzyſtki SienLek 122; Calep 189a.

»łokieć ręki (ręku)« (3): ZapWar 1520 nr 2258; Obacżywſzy tho [efekt trzymania rąk w górze przez Mojżesza] Aaron y Hur/ podłożyli mu pod obá łokciá ręku kámienie/ áby ręku nie ſpuſzcżał BielKron 31v; GórnDworz P6.

»rękoma macający« = ślepiec (1): Bo kto tego [tj. wiary, cnoty, powściągliwości itp.] nie ma: ślepy ieſt/ y rękomá mácáiący [manu tentans] (marg) nie dáleko widzący. (–) WujNT 2.Petr 1/9.

»rąk nie mający« (1): [monarchowie mają dawać urzędy] nie tym/ ktorzi iákoby ślepi/ ábo rąk niemáiący [manibus carentes]/ cudzem záwżdy ocżom wierzić/ y cudzemi rękomá wſzytko cżynić muſzą. ModrzBaz 45.

»okowy rąk na ręce« (1): Pętá ná nogach ieſtći głupiemu náuká/ á iákoby okowy rąk ná ręce iego práwey [quasi vincula manuum super manum dextram]. Leop Eccli 21/22.

»pachy rąk« (1): Y rzekł Abdemelech Murzyn do Ieremiaſſá/ podłoż te ſtáre płáty y podrápáne á zgniłe pod pachy rąk twoich [sub cubito manuum tuarum] Leop Ier 38/12.

»palec u ręki, ręki« = pollex manus Vulg, PolAnt; digitus manus Vulg [szyk 54:1] (31:24): Iakom ia onemv nyezayachal na dobrovolną drogą dnya rocznego a nym onego rosbyl ani mv zadal rani sinei w palecz vyelki v rąki pravei ZapWar 1518 nr 2235, 1504 nr 1961 [2 r.], 1506 nr 2030, 1511 nr 2090, 1518 nr 2208 [2 r.], 1520 nr 2162 [2 r.] (18); Ieſtli palcze zimne v nog y v rąk. [...] Ty ſą wſzytki v chorego złe znaki á ſmiertelne. FalZioł V 13v, V 12v, 33v, 38v, 58v; GroicPorz ov, v2v; KrowObr 123v, 124 [2 r.], 128v; A wziąwſſy kápłan krwie oney offiáry/ ktora offiárowaná ieſt zá grzech/ pomáże koniec práwego vchá/ y wielki pálec v práwey ręki y nogi Leop Lev 14/14, Lev 8/23, 24, 14/15, 17, 25, 27, 28; UstPraw D3v; BielKron 37 [3 r.], 37v, 329v; Kiedy będźie ná wielkim pálcu v lewey ręki kroſtá niewielka iáko wiká bláda/ á nieboli: vmrzeć do ſześći dni/ od początku niemocy. SienLek 23, 22v, 24, 35, 36, 58v, 91; BudBib Lev 14/14, 17, Iudic 1/7; StryjKron 345; SKárżył ſie Piotr ná Ianá/ iż onégo ochrómił ná cztérzech pálcách v ręku [quattuor digitis in manu JanStat 603] SarnStat 620.

»paznokieć u ręki« (3): Potym [Wasił założył] Káſimow grod/ kthory dał Moſkiewſki Thátárom ſwoim/ tám Tátárki fárbuią ſobie paznokćie cżarne v rąk BielKron 430v; SienLek 22v; PudłFr 70.

»pełne ręce, cała ręka« = plena(e) manus Vulg, Mącz [szyk 4:2] (5:1): Lepſſa ieſt garztká z odpocżynieniem/ niźli pełne obyedwie ręce z pracą y z vdręcżenim duſſnym myſli. Leop Eccle 4/6 [przekład tego samego tekstu: BielKron], Ex 9/8; BielKron 80; Plena manu, Cáłą ręką/ Gárśćią. Mącz 304b; SkarŻyw 113; [mówi Hekuba:] ręce go [popiołu] nábierzćie pełné/ To wáſzé z Troiéy dźiedźictwo zupełné. GórnTroas 13.

»księgi, egzemplarze ręką pisane« = rękopisy [szyk zmienny] (8:1): Bo naprzod znáczą ſię rożne czytánia/ ktore ſą w Bibliey Plántinowey od Lowáńſkich Theologow z rozmáitych kśiąg Láćińſkich ręką piſánych/ Graeckich y Syryiſkich zebráne y náznáczone. WujNT przedm 23; Co znáczy/ że ſię te ſłowá ták náyduią we czterzech exemplarzách ſtárych Láćińſkich ręką piſánych WujNT przedm 23, przedm 5, 16, 24 [2 r.], 29 [3 r.].

»podpis, podpisanie, zapis, pismo, pisanie ręki [w tym: sw(oj)ej (5), własnej (4), swej własnej (1)]; zapis, odpis ręką [w tym: swoją (1)]« = autographum Mącz, Calep, Cn; manu scriptum Mącz; subscriptio manus JanStat [szyk 15:5] (9:1:4:3:1;1:1): Leop Tob 5/3; Był potym [Marek ewangelista] w Aquileiey/ tám theż lud náwroćił ná Krześćiáńſką wiárę/ y piſał ſwiętą Ewányelią/ gdzye tám ieſzcże iego ręki piſmo niedawno było BielKron 143v; Mącz 11c, 22a, 374d; SkarJedn 137; Skoro po chrzćie dał Biſkupowi trzy kámienie złotá/ ná iáłmużny/ mowiąc: wezmi to złoto/ á rozday vbogim/ á day mi ná ſię zapis ręką twoią/ iſz mi to Chryſtus ná przyſzłym wieku wroćić y nágrodzić ma. SkarŻyw 102, 225; ZapKościer 1582/41; StryjKron 617; PaprUp I4v; Idiographum – Właſtne, ręki piſmo. Calep 500b, 118b; O czym ſzérzéy Artykuły námówioné zá pieczęćią náſzą Wielkiégo Kśięztwá Litewſkiégo/ y z podpiſem ręki náſzéy/ wedle práwá ich Ruſkim piſmem piſáné ſą SarnStat 863, 441, 872 [2 r.], 1105; CzahTr A3v; SzarzRytJSzarz nlb 2v; [ZapSądKrak 59; CorfusDocum ⟨1592⟩ nr 193].

»prawa ręka; prawica ręki« = dext(e)ra HistAl, PolAnt, Mącz, Calep; dextra manus PolAnt, Mącz, Vulg [szyk 91:54] (144;1): ya Com [!] ya nyeszbyl pyotra kovala [...] a ny mv szadal trzech ren synych wrąka prawa gvalthem thako my bog pomoszy. ZapWar [1503-1505] nr 2022, 1503 nr 1930, 1504 nr 1961 [2 r.], 1506 nr 2030, 1507 nr 2033, 1508 nr 1991 (29); Ręka prawá [martwego Jezusa] nadol wiſiala/ ku téy matuchna nábożnie przyſtąpila OpecŻyw [155], [155]; FalZioł IV 9a, 58d, V 12v, 33v, 59, 59v, 67; Cżemu prawe ręce ſubtilnieyſze y moczniejſze bywaią niż lewe. GlabGad D3, D4 [2 r.]; SeklKat G4v; HistAl L7v, L8; MurzNT Matth 5/30, 27/29; LubPs hhv; GroicPorz n2, ov, v2v; KrowObr 83, 123, 123v, 124, 128v; ieſli ćię zgarſza práwa ręká twoiá/ odethni ią/ odrzućże precż od ſiebie Leop Matth 5/30, Lev 8/23, 24, 14/10, 15, 17 (14); wybiię ſtrzały thwe z práwey ręki twey. BibRadz Ez 39/3, 2.Reg 20/9, 1.Mach 11/62, 2.Mach 15/15; BielKron 17, 18 [2 r.], 37, 37v, 50 (15); KwiatKsiąż Ov; Ambidexter, Który ták lewey yáko y prawey ręki vżywa. Mącz 7c, 55b, 84a [2 r.], 232d, 317d; SienLek 24 [2 r.], 39v, 54, 88; RejAp CC3, 16, 115, 115v [2 r.]; A ſtrzeliwſzy pierwſzy [syn] ránił práwą rękę krolewſką. HistRzym 101v; RejPos 78 [2 r.], 144; BielSpr b2, 5v; BudBib Lev 14/14, 17, Eccli 49/13, 2.Mach 4/34; BudNT Apoc 1/16; CzechRozm 258v; PaprPan Cc2v; Ciáło iego [św. Lucyjanusa] Máxymian v práwey ręki kámień wielki vwiązawſzy/ w morze wrzućić roſkazał. SkarŻyw 47, 47, 558; StryjKron 305; KlonŻal C4v; WisznTr 31; BielSen 9, 10; ZawJeft 41; Dextera – Prawą ręka, prawica. Calep 317a, 59a; Phil C2, C4; A był tám człowiek/ ktorego ręká práwa byłá vſchłá. WujNT Luc 6/6, Matth 5/31, Act 3/7, Apoc 1/16, 17, 13/16, s. 869 [2 r.]; SarnStat 550 [2 r.], 1306; VotSzl C; GosłCast 58; Ieſli ćię zápomnię oyczyzno miła moiá y Ieruzálem moie: niech zápomnię práwice ręki ſwoiey [Vulg Ps 136/5]. SkarKazSej 665b.

»z prożnemi (z prożną), z gołemi (z gołą), [z czczemi] rękoma (ręką)« = nic nie dając lub nie wziąwszy; vacuus PolAnt [szyk 16:1] (9:8): RejJóz D3v; Trudnoċ my tam mamy ſami Stanaċ zgołemi rękamj RejKup t2v, i6, v4; iż do wielkich panow z gołemi rękami przychodzić ſye niegodzi/ ocżekawałam pogodnego cżaſu/ ſkoro ſye iedno ty kxiąſzki zgotowiły/ abych W.M. tym ſnadniey nimi przywithać y przyſlużyć ſye mogła. HistAlHUng A2; Aby ſię żadny do kośćiołá nieukazał s proznemi rękomá: Ale áby offiáry ludzie znoſili/ co kto ma do kośćiolá KrowObr 196; BibRadz Gen 31/42, Ex 23/15; Redit inanis, Wráca ſie s prożnemi rękomá. Mącz 167b; RejZwierc 55; BudBib Eccli 35/4[6]; KochOdpr A4; Zaden vbogi zprożną ręką od niey [od św. Pauli] nieodſzedł. SkarŻyw 141, 113; KochEpitCat 110; Wſzákóż miałlibych z gołémi rękomá Przyść: tedybych ſnać wolał śiedźiéć domá. PudłFr 15; CiekPotr 90; [káżdego chuć wdzięcżnie przyięto/ ták tych ktorzy z wielkiemi dáry/ iáko też tych/ ktorzy dla vboſtwá ſwego ze cżcżymi rękomá przychodżili [!] BarlBaz 345; BusLic 26].

»puls(y) u rąk (u ręki)« (11): á gdy tym namażeſz pulſi vrąk y też v nog/ [...] thedy zimniczę wypądza albo vſmierza FalZioł I 26b, I 2c, 24a, 68a, 80d, 104c (10); Kiedy ſie iuż [choremu] przyrodzenie zmieni/ Ocży wpádną á ięzyk ſie pyeni. [...] Doktor powie prętki puls v ręki BielKom C8.

»ramię ręki, w ręce« (1:1): ZapWar 1508 nr 1991; PRzecż natura cżłowieku ramiona dała y barki w rękach. GlabGad D2.

»spolną ([a. wspolną, a. społeczną]), jedną ręką; [społeczna, zobopolna ręka]« = wspólnie; wspólność (8:1): ZapWar 1542 nr 2499; (nagł) Lutomirski Káſztel⟨an⟩ Ráwſki y z brácią. (–) Y Ty niezle náturá przedſię opátrzyłá/ Więc ſzcżęſcie ieſzcże ktemu/ k ſobie przyłudziłá. Ze ſie ták około nich/ nadobnie zgadzáią/ A práwie ſpolną ręką/ ná wſzem pomagáią. RejZwierz 56v; BielKron 398; SarnUzn C6v; [u Rzymian] ieden Decan miał ludźi pod ſwą ſpráwą pod iednym Namiotem dzieſiątek: Zwáli tho contubernium, álbo manipulus, iż ſpolną ręką cżynili z nieprzyiaćielem. BielSpr 13, 59; Záprawdę dla tákiego podeyrzenia/ trzebáby w káżdem Powiećie mieć dwá przyśięgłe Poborce: ktorziby ſpolną ręką [coniuncta manu] y pieniądze wybieráli/ y cyrográfy podpiſowáli ModrzBaz 125; OBLIGATIONES INSOLIDVM zową, gdy iedną ręką mąż z żoną, álbo rękoynie [!] prziymuią dług iáki SarnStat 1268, 108; [ŹródłaEkMalb II 58; KsięgiSądWiej 1575 nr 6095, 1579 nr 6099; Y co inſze^go Tureckie pany od dawnych cżaſow przypędzało kthemu, iż pokoiu od przodkow naſzych proſili? iedno zobopolna ręka o wolnoſć á ſwobodność poſpolitego dobra. OrzKsiąż A8v; Ale dopiero ieſli ſtatuta około te^go roſcżytać będziemy ieſli ſluzebni maią walcżyć/ albo wy zobopolną ręką/ tedy ia nie bacżę [...] OrzKsiąż E7, F3; item od wszystkich włók społeczną ręką wiertel 1 masła, 2 kopie serow i po worze rzepy z każdej włóki. LustrMalb I 91].

»(sam) ręką (rękami, rękoma) sw(oj)ą (swema, swemi), własną (własnymi, własnyma), swą własną« = osobiście; propria manu (propriis maniubs) HistAl, PolAnt, JanStat; sua manu Mącz, Vulg; per manus suas Vulg [szyk zmienny] (56:17:8): LibLeg 11/78v [2 r.]; ZapWar 1549 nr 2657 [3 r.], 2662, 1550 nr 2676; [Maryja] pożywienijé rękoma wlaſnyma wyrábiala OpecŻyw 13, 53, 92, 94v; przetoż dokądes żiw i[mie]nia ſwego, kthores rękami ſwemi wypraczował vżyway BielŻyw 110, 126; RejPs 111v; ComCrac 20v; SeklKat X3v; miáſto to maſz właſnemi rękomá zwalcżyć HistAl C; MurzHist Lv, Nv; LubPs aa; Leop Sap 3/14, Act 27/19; BibRadz Sap 3/14, 1.Cor 4/12; Też o nim [o papieżu Eutycyjanusie Tuskusie] piſzą iż trzyſtá męcżennikow krześćiáńſkich ſwą ręką pochował. BielKron 153, 143v, 160, 168, 171v, 215 (10); sua manu, Swą własną ręką. Mącz 436a; Widźiſz iáko w ten czás/ gdy Królá nie było/ Kapłan między ludem Bożym/ zoſtawſzy bes Królá ſługi ſwégo/ ſam ręką ſwą właſną/ Spráwiedliwośći Bożéy doſyć czynić muśiał. OrzQuin X3, D, X3 [3 r.]; RejPos 225, 257, 354v; BudBib Prov 13/11; ſam Ceſarz ręką ſwoią Kſięgi iego [Eutychiusa] w ogień wrzućił. SkarJedn 392, 118, 135, 192; Idz do grobu mego/ á wezmi ſwoy Cjrográf: bo mi ſię iuſz doſjć ſtáło: y iużemćię ná nim kwitował ręką moią właſną. SkarŻyw 102, 80, 107, 362, 453, 491 (9); StryjKron 240, 335; CzechEp 15, 264; KochFr 97; Samem ſwą właſną ręką tę winnicę grodźił KochPieś 14; KochSob 64; ArtKanc D17v; OrzJan 13; WujNT 318, Act 27/19, 1.Cor 4/12, 1.Thess 4/11, s. 719; WysKaz 12; SarnStat 380 [2 r.], 1107; SiebRozmyśl G2; SkarKaz 82b; CiekPotr 73; GosłCast 23; KlonFlis A2; Więc nie wiedzą co to ieſt/ modzelámi ſwymi Dorabiáć ſię/ prácowáć rękomá właſnymi. KlonWor 55.

»(swa) własna ręka (własne ręce)« [o działaniu osobistym] (2): O dałby to Bóg wieczny/ by téż Cálchás ſkazał Mnie ná śmierć/ y bydź tego potrzebę vkazał: Zebych od właſnéy ręki mieczem byłá ſkłotá GórnTroas 61. Cf »przez swe własne ręce«.

»[co] własnej, sw(oj)ej (swych), swej własnej ręki (rąk)« [o rękopisie] = [aliquid] propria manu Mącz [szyk zmienny] (14:10:2): ZapWar 1549 nr 2658; Chirographum. eyn handtſchrifft Właſney ręky liſt. Murm 193; BartBydg 28; GroicPorz x4v; zmyſlił ſobie [Ulisses] liſty ná kſtałt iego [Palamedesa] ręki włáſney/ iákoby zá pieniądze chciał woyſko Greckie vtráćić BielKron 58v; Antigraphum, Zapis ręki właſney. Mącz 11c; Mea manu litterae, Moyey właſney ręki liſt napiſany. Mącz 220c, 22a, 231c, 374d; ZapKościer 1582/41; Calep 118b; SarnStat 441, 872; CzahTr A3v; vżyłem iedney zacney oſoby duchowney do przeyźrzenia y ſporządzenia piſm/ ręki brátá mego właſney/ ktore przy mnie były SzarzRytJSzarz nlb 2v; [CorfusDocum ⟨1592⟩ nr 193]. Cf »podpis ręki«.

»zakrzywienie rąk« = artretyzm (1): Arthretica, Glyd ſucht Zákrzywyenye rąk. Morbus articularis Murm 68.

»(nie) ręką (rękami) (z)budowany; zbudować, stawić ręką« [szyk 8:2] (8;2): My ſłyſzelichmy gdy mowił [Jezus] Ia rozwálę Kośćioł ten ktory ieſt rękámi zbudowány [manufactum] BibRadz Mar 14/58; RejAp 90, 126v, 181; Nie rozumieyże o owym [kościele] murowánym ábo ręką budowánym RejPos 139v, 347v, 349v; SkarŻyw 453; KochFr 97; Cháłupká tá pogniła y błotem vlepiona ktorą obáliſz/ obroćić ſię ma w dom nie ręką budowány y wieczny. SkarKaz )(2.

»od ręki (ręku)« = naprędce, niestarannie (4): perfunctorie aliquid agere, Prętko á nierządnie co czinić Od ręki puſzczać. Mącz 140c, 346a; To ták poſpolicie ludzie ſądzą/ gdi widzą/ że kto co od ręki/ á przed ſię dobrze cżyni GórnDworz Fv; Schedicus – Nieſpodziałi prętki, odreku vczinioni. Calep 953a; [a nade wszystko, że fundamenta były złe, bo jakoś od ręki murowano – obaliły się w nocy dwa sklepy RadzPodróż 221].

»pod rękę« = równo z brzegiem naczynia, nie kopiasto (o wyrównywaniu ręką ilości produktów sypkich w naczyniu) (1): GostGosp 150; [Słodu cor. 70; iż z pospolitego zboża, a k temu nie wirzchowato mierzą, jedno pod rękę – per gr 12 LustrSand 219, 222; z każdego czynszu płacą [kmiecie] po fl. 1 gr 18, owsa po ćw. miary rogozińskiej pod rękę kapłunów po 2 LustrWpol I 256].

»pod rękę« = nieufnie, podejrzliwie (1): A drugi ſie rozniemoże [...] Trzebá by rożáney wodki wypędzić mu zełbá kotki [...] Więc pod rękę vpátruie Ieſtli go pánná żáłuie RejRozpr I2v.

»przez rękę (ręce)« = ręką (2):

»przez ręce« = niedbale, niestarannie (1): Perfunctorius – Przez ręcze vczinioni, leniwo. Calep 780b.

»na ręku« = w obecności (o umierającym trzymanym na rękach przez bliskich) (8): Wtym ſyn iey ná iey ręku Duchá Pánu Bogu oddał. SkarŻyw 208; názáiutrz ná ich ręku/ máiąc lat trzydzieśći/ vmárłá. SkarŻyw 227, 119, 139, 349; Vmárł práwie ná ręku v życzliwéy żony KochFr 53; Y żywot ſwóy ná wáſzych ręku ofiáruię. KochMuza 28; KochPam 87.

»na ręku« (2):

»po ręce [komu]« = obok kogoś (1): Sżuka Saul oćiec moy (iákoby) ćię zábić. [...] A ia wyidę y ſtánę po ręce oycu memu [et stabo ad manum patris mei] ná polu/ gdzie ty będzieſz BudBib 1.Reg 19/3.

[»po rękach« [o kolejnym przekazywaniu urzędu]: Miniſtrowie v práwych wiernych Krześćiánow/ nie ſámi ſobie tę godność wzięli/ ále ſą od Bogá obráni y poſłáni s porucżenia ſtárſzych ſwoich. Y toć po rękach trwáło w Krześćiáńſkim Apoſtolſkim koſciele GilPos 314v (Linde).]

»w rękach (w ręku)« = w obecności; in manibus JanStat (6): y tám ćiáło páńſkie y krew biorąc [św. Benedykt] w ręku vcżniow ſwoich ſtánąwſzy/ Duchá modląc ſię wypuśćił. SkarŻyw 253, 231, 441; SarnStat 1124, 1125; Y nigdy [król] doſkonáłym krolem nie ieſt poki koronowány od kápłaná nie bywa. w ręku kápłáńſkich profeſſyą y przyśięgę czyni SkarKazSej 681a.

»w ręce« = za pośrednictwem (1): Tego [Mojżesza] Bog kśiążęćiem y okupićielem poſłał przez (marg) wł. wręce. [...] (–) Aniołá/ (ktory) ſię mu ziáwił w głogu. BudNT Act 7/35.

»na ręku nieść« (1): Z drugiéy ſtrony záś/ niebo ná górę wywodźi Drugié pół wieńcá/ y część oſtátnią ogoná Długiéy Hydry: á przytym mocnégo Chyroná Ciáło/ y znáczną głowę: y źwiérz rozćiągniony/ Który ná ręku nieśie Chyron przerzeczony. KochPhaen 22.

»ręce rozkrzyżować, (mieć) rozciągnione, rozwiedzione« (1:2:1): A ſámá [Kasjopea] biédné ręce ták rozkrzyżowáłá/ Iákoby vdręczonéy córki żáłowáłá. KochPhaen 8, 3, 7, 23.

»z ręki się wydzierać« (1): Ale gdźie z lewéy ręki [Wężownika] wzgórę ſye wydźiéra [wąż]/ Aż o więniec okrągły żędłem ſye opiéra. KochPhaen 4.

»ręce wynieść wysoko; ręka wyciągła« (1;1): Przećiwko nim [Andromedzie i Wielorybowi] Cepheus ná północy ſtoiąc/ Ręce wynióſł wyſoko/ o dźiéwkę ſye boiąc. KochPhaen 22; Nie wnet z Woźnicą kozá/ y kózki podáią/ Któré ná iego ręce wyćiągłéy pałáią. KochPhaen 23.

»prawa ręka« [szyk 3:1] (4): Práwé ſkrzydło [Łabędzia] przy práwéy ręce Cepheowéy KochPhaen 11; MIéſzáńcá tego [tj. Chyrona] pátrzay pod dwiemá známiony: Mąż niedźwiadkowi/ á kóń wadze podłożony. Rękę ku ołtarzowi práwą proſto ſkłánia KochPhaen 17, 10, 23.

»dzierżeć, mieć rękę« [w tym: nad kim, nad czym (25), na kim (1)] = czuwać nad kimś lub czymś, otaczać opieką [szyk zmienny] (24:2): RejPs 192; A nad każdem dzierży [Pan] rękę Gdy kto duffa w jego mękę RejKup dd2v; SeklPieś 19v; RejWiz 95, 179; RejAp 137; ábowiem dzierży pan Bog rękę ſwą/ y kocha ſie w pániech [...] w tákich/ ktorzy [...] ſádzą ſie ná tho/ áby theż náſládowáli páná Bogá w dobroći GórnDworz Gg4; Pan Bog piecżą ma o tych ktorzy ſą w opiece iego/ á nád ktoremi dzyerży możną rękę ſwoię. RejPos 25, 26v [2 r.], 50, 71, 78, 109v (15); Przedśięś ty ſwoię możną rękę miał [Panie] nád niemi [naszymi ojcami]/ Chcąc/ áby byłá miedzy narody wſzytkiemi Znáczná twoiá wielmożność KochPs 160, 122; ArtKanc K4; CzahTr Kv.

»dzierżeć, mieć, trzymać, mający w ręce (w ręku); na ręku trzymać« [szyk zmienny] (8:3:2:1;1): RejPs 110v; Potym mi záſię vkázał/ á oto Pan ſthał ná murze zbudowánem pod ſznur/ máiąc w ręce práwidło [et in manu eius perpendiculum]. BibRadz Am 7/7, Ps 74/9; á ná obłoku vyrzałem ſiedzącego podobnego ku ſynowi cżłowiecżemu/ máiącego koronę złothą ná głowie ſwoiey/ á w ręce ſwoiey śirp oſtry. RejAp 125, C4, [13]v, 38v [2 r.], 66v, 89v, 97, 110; Ieſli ſye człowiek zły niepohámuie/ Pan ſwóy miecz oſtrzy/ pan łuk náłożóny Ná ręku trzyma/ y ſtrzały gotuie Smiertelné KochPs 10; WujNT 844, Xxxxx2v.

»ręką [kogo] dźwigać, podnieść« (1:1): OrzJan 33; NA ten cżás gdym ſzcżęſzliwy ia w ſzcżeśćiu nie vfam/ A w nieſzcżeśćiu nádźieię nie trácżąc záś vfam. Ze mię Bog vpadłego ręką ſwą podnieſie CzahTr B.

»ręką pisać (a. napisać, a. podpisować), napisany« [szyk zmienny] (3:1): Przyſyęgam przes pięćiory kſyęgi Moyzeſzowe/ [...] ktore ſam Bog práwą ręką nápiſał/ á mnie nieſpráwiedliwie przyſyęgáć zákazał: iże [...] GroicPorz aav; RejAp 194; Nákoniec iuż y Moiżeſzowi włáſną ręką ſwoią nápiſáną podał [Bóg] thę ſwiętą á chwálebną ſwiátłość/ á to oſwiecenie ſwoie RejPos 338; CzechEp 320.

»do ręku podać« (1): iż miał [Pan Bóg] tego ſwego pomázáńcá ſyná ſwego miłego/ krolem ná gorze Syońſkiey wyſtáwić/ y iemu do ręku podáć rozgę żelázną NiemObr 21.

»poda(wa)ć, podkładać rękę (ręce); podać, podanie ręki« = (u)ratować; porrigere manum Vulg [szyk zmienny] (28:3;1:1): racz miły panie nam miłoſciwie podawac: łaskawą rękę twoię gdy baczyſz ze wpadamy wgłębokie przepaſci ſproſnych grzechow naſſych RejPs 56v, 39v, 55v, 62v, 88, 107v; Ieſli vpadnie/ niezbije śię bo pán pod kładá rekę [!] ſwoię MurzHist C2v; A poday mi w vpádku mym możną rękę twoyę [Panie] LubPs G; Leop Iob 8/20; RejPos 74, 109v, 165v, 166, 173 [2 r.] (14); BudBib Ps 36/24; Ták ſię świętym y pokuſy wdobre obracáią/ [...] gdy im nogi ich Chryſtus vkrzepcży/ y rękę/ áby nieupádli do końca/ podkłáda SkarŻyw 136, 4; ArtKanc K12; zmiłuy ſię Pánie/ á poday ſwey ręki. GrabowSet A4v, M4v, S2; SiebRozmyśl F; SkarKaz 387b; SzarzRyt B2v.

»podawać (a. rozdać), podany z ręki (z ręku)« [szyk zmienny] (3:1): Bo gdy ty [Panie] rozdaſz z ręki ſwey poruczeńſtwá rozmáytem kráynam/ ktorzy by ie ſpráwowáli/ áczkolwiek by były zdawná záćmione ſtáną ſie ſnadz niżli ſnieg iaſnieyſſe. RejPs 98; RejAp 88v, 89; Przed Oycem ſwym niebieſkim/ ná twarz ſwą vpádał [Chrystus]/ A Oyćiec mu z ręki ſwéy ón kielich podawał SiebRozmyśl H2.

»podnieść (a. podnosić) rękę« [w tym: o co (1), na co (1), w co (1), nad kim (1), za kim (1)] (5): RejPs 203v; Podniozſzy w niebo rękę ſwą rzekę to beſpiecżnie/ Iż iednom ia ſam ieſt Pan Bog ktory żywę wiecżnie. LubPs gg5v; RejZwierc 173v; żywę ia mowi Iehowá/ ieſli nie ták iákośćie ſámi mowili w vſzu moich/ vcżynię wam. [...] Ieſli wy wnidziećie do (oney) ziemie/ o ktorąm podnoſil rękę moię [elevavi manum meam]/ ábym was ná niey poſádził BudBib Num 14/30; KochPs 31.

»podnieść (a. podnosić, a. wynieść, a. wznosić) rękę (ręce); podniesiona, podniosła się ręka; podniesienie ręki« [w tym: na kogo, na co (10), nad kim (9), naprzeciw czemu (1)] = wystąpić przeciw; levare manum Vulg; elevare manum PolAnt [szyk zmienny] (25;2:1;1): Leva manus tuas in superbias eorum in finem: [...] Podnies ręce twoie miły panie naprzeciw pyſze ich w ſzcżątku [Ps 73/3]/ [...] (koment) podnies ręce) to ieſt racż ie [tj. poganów, Turków i kacerzów] ſtłumic. (–) WróbŻołt Z4; RejPs 66, 119v, 122, 157v; [Jakub mówi do synów:] Iużechmy o ſwoim panu iakież złey nadzieie Dziwnie iuż iakos nad nami podnioſl ſwoię rękę RejJóz L8; Podnyeſie Pan rękę ſwą ná wſzytki złoſniki/ A potrze práwicą ſwą yego ſprzećiwniki LubPs E4v, Y3; BibRadz Ps 105/26[25], Is 11/11; RejAp 61v; áno ná cię vſtáwicżnie pátrzy ſwięthe oko iego/ á podnieſioná záwżdy można ręká iego ná pomſtę twoię. RejPos 177, 185v, 188, 193 [2 r.], 196v, 198v (12); RejZwierc 265v; BudBib Ps 105/26[25], Is 49/22; KochPs 16, 161.

»położyć rękę« = imponere dexteram PolAnt (2): A Gdim go vyrzał/ vpadłem v nog iego iáko vmárły. A on położył práwą rękę ſwoię ná mnie/ mowiąc ku mnie: Nie boy ſie/ iamći to ieſt on pirwſzy y oſtátecżnieyſzy RejAp [15] [przekład tego samego tekstu] BudNT Apoc 1/17.

»ściągnąć (a. ściągać, a. wycięgnąć, a. wyciągać itp.) rękę (ręce); ręka (jest a. była) wyciągniona (a. ściągniona)« = mittere a. extendere manum; manus extenta Vulg, PolAnt; emittere manum Vulg [szyk zmienny] (46;11): TarDuch A5v; A gdy roſćiągnieſz ſſczodrobliwą rękę ſwoię/ káżde zwierzę będzie vbłogoſláwione wpotrzebach ſwoich RejPs 214, 58v, 108v; LubPs dd6v, ee5v; We wſzyſtkich tych rzecżach/ nie odwroćiłá ſie pierzchliwość iego [Pana nad Izraelem]/ ále ieſzcże ręká iego wyćiągniona ieſt Leop Is 9/12 [podobnie: Is 9/17, 21], Iob 30/24, Is 9/17, 21, 10/4, Ez 2/9, Soph 1/4; Sćiągni rękę twą [Panie] z wyſokośći/ á odkup mię/ wyrwi mię z wod wielkich/ y z ręki ſynow obcych. BibRadz Ps 143/7, Ps 17/17, Is 5/25 [2 r.], 25/11, Ier 21/5, Ez 14/13 (10); BielKron 96; RejPos 198v, 205v; RejZwierc 250v; Y poznáią Micráimiánie żem ia Iehowah gdy sciągnę rękę moię ná Micraim/ y wywiodę ſyny Izráelowe z poyſrzodku ich. BudBib Ex 7/5, Ex 24/11, Iob 30/24, Ps 137/7, Is 9/12, 14/26 (13); KochPs 24; SkarŻyw 369; Wyćiągni rękę/ wyſvobodz ſwe Pánie/ Co k tobie z płácżem puſzcżáią wołánie GrabowSet E4, D3, E4, G, Gv, I4 (11); LatHar 219; WujNT Act 4/30, Rom 10/21; SkarKaz 348a.

»trzasnąć [= klasnąć] rękami« (1): Támże ia trzáſnę rękámi moimi [Et etiam ego percutiam manum meam ad manum meam]/ á powſćiągnę gniewu ſwego/ bo ia Pan mowiłem to. BibRadz Ez 21/17.

»ręką (rękami, rękoma) (u)czynić (a. poczynać), stworzyć, robić, sprawić, zbudować, zlepić; [co] ręka sprawowała« [szyk zmienny] (5:4:1:3:1:1;1): GliczKsiąż C4; LubPs C, V6v; RejPos 240v; ieſli on [Pan] zákłádał fundámentá źiemie/ y niebioſá ręką ſwą robił/ tedy iuż przedtym był CzechRozm 35v; On ſam/ iáko bóg prawdźiwy/ Niepodobné czyni dźiwy. Ręką to ſwą tylko ſpráwił/ Ze nas z niewólſtwá wybáwił KochPs 147, 67, 144, 189; SkarŻyw 483; (marg) Christus rękámi ſwymi Mánicheuſzá vcżynił. (–) Rękámi ſwymi (iáko cżytámy) on ćiebie vcżynił CzechEp 180, 231, 277, 320; KmitaPsal Av.

»ręką [kogo] wyrywać« = ratować kogoś (1): Tyś go [Jeszeidę] w fráſunku ćieſzył/ tyś gdy gwałt bywał Ręką ſwą z poyśród go lwow ſrogich wyrywał RybGęśli D3.

»wziąć rękami« = zdobyć (1): A pan lud ſwóy wybrány záiął/ [...] wiódł ié puſtyniámi Aż do kráiu/ który wźiął ſam ſwémi rękámi [quem acquisivit dextera eius Vulg Ps 77/54]. KochPs 118.

»wziąć, brać z ręki (z ręku, z rąk)« [szyk zmienny] (3:1): BibRadz Ier 25/15; Król ma nád ſobą wyżſzégo ſwégo nie inégo iedno tego/ który go Królem vczynił/ [...] y od którégo Koronę/ Miecz/ Sceptrum/ ná kóniec Stolec Krolewſki/ z rąk wźiął OrzQuin Sv; Nie tenći ieſt [powołany od Pana] co mu pleſz przegolono/ [...] ále tenći to ieſt/ ktory iáko tu ſłyſzyſz/ bierze kſiąſzki z ręku Bogá żywiącego. RejAp 88; BudBib Ier 25/15.

»ciężka (jest), [nad kim] ociężała ręka« = dura est manus Vulg (4:2): Tedy oćięźáłá [!] ręká Páńſka nád Azońcżyki [Aggravata est autem manus Domini super Azotios]/ y ſtárł ie Leop 1.Reg 5/6, 1.Reg 5/7; KochPs 44; Zgubiſz nas prędko wiekuiſty Pánie/ Ieſli nád námi ſtánie Twa ćięſzka Boſka ręká KochTr 19; GrabowSet B3; LatHar 160.

»dobrotliwa ręka« (2): Abowiem dobrotliwa ręká twoiá [Panie] nietylko áby mię odepchnąć od ſiebie miáłá ále owſſem przyćiąga RejPs 92; RejPos 237.

»łaskawa ręka« (4): ábowiem mie rowno zſmierćią dręczi pámięć przeſlych czáſow mych/ iż von czás on [Pan Bóg] nic nigdy vpádłem nieomieſkawał z łáſkáwą práwą ręką ſwoią. RejPs 113, 56v, 192; RejWiz 179.

»miłosierna(-e) (a. miłościwa) ręka (ręce)« (17): RejPs 62v, 107v; RejPos 71, 74, 109v, 165v, 166 (12); Miłośierną rękę ſwoię [Pan] z wyſoká śćiągnął/ A mnie z pośrzodká powodźi byſtrych wyćiągnął. KochPs 24; SiebRozmyśl F; y pámięta [Pan] ná krewkość náſzę/ y śćiąga miłośierne ręce ſwoie/ do tych/ ktorzy go w prawdźie wzywáią SkarKaz 348a.

»mocna (jest) ręka« (6): Vſłyſzawſzy iáko ieſt wielkie imię twoie [Panie]/ á iáko ieſt mocna ręká twoiá [potentiam tuam validam] y rámię twoie wyćiągnione/ [...] będą ſie modlić w domu tym BibRadz 3.Reg 8/42[41]; RejPos 26v [2 r.], 50, 138; A on [Mojżesz] tylko wzdychał á mowił: á zam [!] ia was wywiodł [z ziemi egipskiej]? izali nie ſam Pan Bog tákie cudá cżyniąc mocną ręką ſwoią? SkarŻyw 483.

»można ręka« = robusta manus PolAnt [szyk 16:2] (18): RejPs 173v, 174v, 203v; Lecż gdy ſie ya przypatrzam twey dziwney możnośći/ Widząc Słońce y Mieſiąc gwyazdy w ich pięknośći Ktorą możną ręką twą tákeś pyęknye ſpráwił/ [...] A wżdy chocyażeś yeſt Pan ták możny od wyeká/ Przedſię tu nye przepatrzaſz nędznego cżłowyeká LubPs C, G, Y3; RejPos 25, 78, 109v, 162v, 177, 198v, 236, 309v; RejZwierc 173v; BudBib 2.Par 6/32; KochPs 160; Przydź Pánie/ okaż łáſkę pokornemu. Spuść rękę możną/ wyrwi z doległośći GrabowSet K3.

»niezwyciężona ręka« (1): Miéy [Panie] ſwoię niezwyćiężoną rękę nád człowiekiem/ Którégoś ty ſobie obrał przed niemáłym wiekiem. KochPs 122.

»obronna [= broniąca] ręka« (2): á pewnie ieſli iemu [Panu] ſtale á wiernie dufáć będzyeſz/ iżeś iuż tego pewien ieſt/ iż on tuż nád ſámym wirzchem głowy twoiey dzyerży obronną/ pocieſzliwą/ á nieomylną rękę ſwoię. RejPos 354, 132v.

»palec ręki (palce rąk)« (2): A zaſz tego nie pámiętaſz/ iáko ſie cżęſto Bog oświádcżał w tym/ że on ſam bez rády y pomocy cżyiey/ pálcámi rąk ſwych niebo y źiemię vcżynił? CzechRozm 36; ArtKanc H6.

»[czego] ręka pełna; pełną ręką« (1;1): KochPs 71; Wiedząc Pan IEZVS iż mu Oćiec dał wſzytko w ręce/ to ieſt władzą y ſzáfunek wſzytkich dobr niebieſkich y bozkich/ ktoremi mogł pełną práwie ręką nádáć tych/ ktore miłował y tu ná źiemi zoſtáwował. Mogł bárzo bogáty teſtáment vczynić SkarKaz 154b.

»prawa ręka« = dextera manus Vulg; dextera PolAnt [szyk 17:1] (18): Prozen będzie [człowiek, który się poruczy w opiekę Panu] káżdy rozmáitey pokuſy y powietrza záráżonego/ ktore potáiemnie ſzkodzi káżdemu/ á kto by ſie oń chćiał pokuſić tyſiącmi ich pádáć muſi od práwey ręki iego [Pana] RejPs 136, 25v, 72, 88, 113, 120v (9); A piſſe Yan śwyęty w Obyáwyenyu/ Iż widźyał w práwey ręce onego/ ktory ſyedźyał ná ſtolcu/ to yeſt Bogá/ kſyęgi piſáne we wnątrz y zewnątrz KromRozm II n4v; LubPs V6v; GroicPorz aav; Zywę ia/ mowi Pan: żeby theż był Iechoniás ſyn Ioácymá Krolá Iudſkiego pierzćionkiem ná mey ręce práwey/ y ſtámtąd go zerwę. Leop Ier 22/24; RejAp [15] [2 r.]; BudNT Apoc 1/17; ArtKanc H6; WujNT 844.

»spolną ręką« = wspólnie (1): A przetoż wierzyć obiemá powieſciom mamy/ y themu że [Syn] ſpolną ręką z Oycem ſtwarzał/ y ſpolną mocą y wſzechmocnoſcią/ y themu że go zowie ſtworzycielem. SarnUzn C5v.

»(sam) ręką (rękami, rękoma) sw(oj)ą (swoimi, swemi); własnymi rękami; swoją (swemi) własną (własnemi) ręką (rękoma)« = osobiście [szyk zmienny] (11;1;3): RejPs 217v; RejAp 194; iáko widuiemy drugie ludzi/ ktorzy nie zdádzą ſie/ áby byli porodzeni/ ále iż ie Bog ſwemi właſnemi rękomá w formie vlał GórnDworz D2; RejPos 338; Ale poruſzy [Bóg] potym gniewu ſwégo/ [...] nákóniec obiáwi/ Ze ná Sionie poświęcónym ſtáwi Ręką ſwą królá niezwyćiężonego. KochPs 4; SZczęśliwy/ który ludźi vpádłych rátuie/ [...] Pan go w przypadku iego łáſkáwie wſpomoże/ Y ſwoią właſną ręką będźie mu ſłał łoże. KochPs 60, 67, 118, 144, 147, 189; CzechEp 180 [2 r.], 231, 277.

»sroga, straszliwa ręka« (7:1): RejPs 157v; Słyſzałeś theż gdy miał Pan podnieść ſrogą rękę ſwoię ná miáſthá Sodomſkie/ iż powiedał/ głos grzechu á ſrogośći woła do mnie o pomſtę. RejAp 61v; RejPos 188, 193, 196v, 252, 328v; vpadńmy przed thym ſtráſzliwym Máyeſtatem Páná ſwego/ áby nam racżył dáć wcżás vznánie náſze/ á powſthánie ze złośći náſzych/ poki nie będzie muſiał podnieść nád námi ſthráſzliwey ręki ſwoiey RejZwierc 265v.

»szczodrobliwa (a. szczodra), hojna ręka« (4:2): RejPs 214; RejPos 165v; że zátkáne ieſt iemi [złościami naszymi] vcho ſwięte iego [Pana]/ áby nas nie wyſłuchał/ y vkroczona ieſt hoyna ręká iego RejZwierc 263v; SkarŻyw 32; Nie było żadney cżęśći żywotá twego/ w ktorąbyś iákiego dobrodzieyſtwá nie wziął/ z hoyney y ſzcżodrobliwey ręki iego [Pana]/ w dziećińſtwie/ młodźieńſtwie/ y inſzych cżęśćiách lat y wieku twego. LatHar 673, 673.

»święta ręka (święte ręce)« [szyk 9:3] (12): To wſſytki niebieſkye miánowáne rzeczy y inych wiele właſnie to maćie vczynić náwſſem wyſláwiáć imię páná ſwe^go/ abowiem on ſwemi ſwiętemi rękámi vmocnił ſtan wáſz RejPs 217v, 39v, 58v; RejAp 88v; Nie docżedł był podobno nieborak [człowiek] onych ſłow/ [...] Iż on Bog ieſt nie z dáleka/ á iż wſzędy ieſth/ á pełná go zyemiá y niebo/ á iż wſzędy może y w nadálſze kráiny doſiądz ſwięta ręká iego. RejPos 242v, 198v, 354v; KochFr 125; ArtKanc S8; KmitaPsal Av; Do ćiebie Pánie wzdycham/ [...] W ćięſzkośćiách moich/ śćiągni świętą rękę/ A oddal mękę. GrabowSet I4; CzahTr Kv.

»własna ręka« (1): [apostołowie] práwie iáko zyarnki z właſney ręki iego [Pana]/ ſłowy iego á náukámi ſwiętemi iego wychowáni á wypáſieni od niego RejPos 240v.

»dać ręką« (1): Náturá mácochą iemu nie byłá/ ále táką mátką/ iż co ſobie cżłowiek ieden od niey żędáć może/ to wſzytko iemu byłá dáłá/ hoyną ręką. GórnDworz B7.

»w ręce (w ręku) nieść (a. nosić)« [szyk zmienny] (3): RejWiz 82v; CZás bieży ná Ieleniu/ w okrutney byſtrośći/ [...] Sirp w iedney ręce nieſie/ w drugiey ręce koło RejZwierz 114v.

»w ręku (w ręce) trzymać, mieć« [szyk zmienny] (2:1): Po tym miey ludźie godne/ y świádomey cnoty/ [...] Pomniąc ná tę co czyni wſzytko wedle wági [tj. na sprawiedliwość]/ Oczy ſobie záſłánia/ ma w ręce miecz nági. Prot D3; WisznTr 23; WysKaz 47.