[zaloguj się]
[pdf]

JAJE (383) sb n

a jasne; teksty nie oznaczają é.

W sg i du jaj- (131); w pl jaj- (5), jåj (4), jaj(e)c- (243).

Fleksja
sg pl du
N jaje jajca jaj(e)
G jaja jajec, jåj
D jaju jajcåm
A jaje jajca, jaja jaji
I jaj(e)m jajcy, jajcami
L jaju jajcach, jajcoch

sg N jaje (23). ◊ G jaja (26). ◊ D jaju (1). ◊ A jaje (58). ◊ I jaj(e)m (7). ◊ L jaju (13). ◊ pl N jajca (72). ◊ G jajec (60), jåj (4); jajec: jåj RejFig (1 : 2), SienLek (9 : 2). ◊ D jajcåm (2); -åm (1), -(a)m (1). ◊ A jajca (81), jaja (5); jajca : jaja RejFig (10 : 1), SienLek (3 : 4). ◊ I jajcy (11), jajcami (2) PaprPan, CzechEp. ◊ L jajcach (14), jajcoch (1) FalZioł; -ach (7) Mącz (6), SkarŻyw, -åch (4) BielKron, GórnDworz, BudBib, CiekPotr, -(a)ch (3). ◊ du N (cum nm) jaj(e) (1) LeovPrzepSamb b4v. ◊ A (cum nm) jaji (2) BielKron 21v, SienLek 169v.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Żeńska komórka rozrodcza; ovum Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn (352):
a. Jajo ptaków składające się z białka, żółtka i skorupki; najczęściej jajo kury domowej (340): Kur rzekł/ ázażby to zbytek/ Iż pánu cżynię pożytek. Y przyrodzenia nie káżę/ Gdy kokoſzom iáycá mnożę. BierEz H4, H2v [2 r.]; Ovum. eyn ehe. Yáye. Murm 82; Mymer1 25v; I owſzem barzo wiele ludzi kthorzy cżynią khołacżki z iaiecz y z liſcia Nocz y dźień/ á thych kołacżkow pożywaią dla bolenia żołądkowego FalZioł I 99c; Proch ſtey żywicze w iaycoch ieſć/ wraczania broni FalZioł III 30b; Czałe Iaie vpalonę [!] z winem albo z ocztem wypiwſzy/ wſzythkie ciekącżki zaſtanawia. FalZioł IV 20b; To iayczam poſpolita iże białek chłodzi/ żołtek zagrzewa. FalZioł IV 20c; Iaſkołki dwoie do roku iaycza miewaią FalZioł IV 24c, I 12a, 152b, II 22v, V 20c, 87 (34); iaycza ſą pokarm ſubtilny. GlabGad H6; ptaſzę gdi ſie iuż doſtawa w iaiu tedy pokarmu ſzukaiąc w ſkorupę kołacze noſem á tak ią też przebija i pſuie GlabGad H7v, H5v [3 r.], H6 [2 r.], H6v [2 r.], H7 [4 r.], H7v [2 r.], L4; Dayże czynſz dayże kokoſſy Zać Więc mało tey roſkoſſy? Dáyże ſep/ Sery/ gęś iáycá RejRozpr D4, Bv; LibMal 4544/86, 92v; LudWieś B; SeklKat Z2v; HistAl A6 [4 r.]; KrowObr 80v, 97, 97v [2 r.], 98, 98v, 125, 196, Rr4; RejWiz 56v; A kto z was oycá prośi o chleb: zaſz mu poda kámień? [. ..] Albo proſiłliby o iáie [si petierit ovum]: zali mu poda niedźwiadká. Leop Luc 11/12; Krupki iáycy zácieráne. RejFig Bb3; Co ze trzech iay ſiedm vcżynił. RejFig Cc8v, Bb3, Bb5v [3 r.], Bb6 [3 r.], Cc8v [3 r.], Dd6; [Jowisz przemienił się w Łabęcia i przyłudził Ledę] á gdy pocżęłá od niego/ ſpłodziłá dwie iái/ z iednego ſie vrodził Káſtor y Pollux/ á z drugiego cudna Helená y Klitemneſtrá BielKron 21v; A gdy naydzyesz ptaká ktoregokolwiek rodzáiu w gniaźdzye ná iáycach álbo na dzyeciach/ pobierzeſzli mu dzyeći álbo iáycá/ puść ſamego wolno [Vulg Deut 22/6–7]. BielKron 36v, 260, 271; Przedſię w Piątek dwie iáie: á w Niedźielę grzanká LeovPrzepSamb b4v; Mącz 28d, 120b, 127c, 137b, 260d (10); Vwarz dwie albo trzy iáiá/ á z białkow co możeſz wody wyćiſnąć/ zmieſzay z rożáną wodką z málinową/ á puſzczay ná oczy kielo rázow przez dźień. SienLek 63v, 62v, 91, 129v, 141, 170v (11); HistRzym 25 [5 r.]; RejPos 220v; BudBib Deut 22/6; Lecż my y mięſá/ mlecżná/ iáiec/ iáko dobrych/ ſwoich cżáſow pożywamy WujJud 198, 195v, 197; BudNT Luc 11/12; CzechRozm 223; PaprPan R2v; SkarŻyw 141; Sumimozgowie [...] ſwárzyli ſie o to/ ieſliby iáycá álbo ptacy pierwey były ſtworzone/ ponieważ y iáie bez ptáká y ptak bez iáiá rodzić sie nie może/ po długich ſwarach y queſtiach nie mogąc ſie o iáycá y o ptaki zgodzić/ potwierdzili/ ſwiát y wſzelkie ſtworzenia/ być bez początku/ y wieczno trwáły. StryjKron 1; CzechEp 80, 81, 178, 362; KochFr 36; Kácżki máią bydź w folwárcech/ ktore dáią iáiec wielkie mnoſtwo: y dobre też do kuchniey. GostGosp 110, 16, 40, 70, 72, 106, 108, 167; Hypenemium – Iaica ktore ſie niezalęgąia. Calep 494b, 743b; áni mięſo/ áni iáycá pokaláią/ ále zgwałcenie roſkazánia kośćielnego ktore ieſt od Bogá. WujNT 64, Luc 11/12, s. 744; Domy iáko iáſkolki z błotá ſobie lepią/ A pierzem y ſkorupinámi z iáiec ſklepią. KmitaSpit A3, A2v, B4v; SkarKaz 454b; PaxLiz D2v; KlonWor 47.

W porównaniach (12): Wezmi Iarzęczego woſku/ thak wiele iako małe kokoſze iaie FalZioł V 74v; GliczKsiąż L6; BibRadz I 416b marg; Przyſzli pierwey do wyſpu Solo/ gdzie widzieli Perły ták wielkie iáko iáycá Gołębie BielKron 446; Mącz 271d; SienLek 61; RejPos 247; RejZwierc 157; CzechEp 178; Támem obacżył iż ći Proteſtantium (iáko ſię zowią) Theologowie/ iáko gęſi iáycá dwoie wſzyſtkie wyſiedźieli/ álbo iáko ryby ſię wyikrzyły: iuż im wątku nie doſtawa. ReszPrz 67; Ovatus – Po dobni iaiu. Calep 743b; Ale w mocy máło co mocnieyſzy nád iáie CzahTr Hv.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy ptaka [przydawka + jaje (6), jaje + przydawka (1)] (7): Gęſie też iaycza rychło obrzydną á z vſt długo ſmierdzą FalZioł IV 20a, 20c; BielKron 446; Pavonicca ova, Páwie yáycá. Mącz 285b; A gdy pijańſtwo inemu obrzydźić chceſz: day mu po trzy dni Sowie iáycá w pićiu. SienLek 57v, 46v; CzechRozm 262.

Przysłowia: Mali Cerui oua peſsima: złego kruká/ gorſze iáycá. ReszPrz 61.

dzis nye tylko kury mądre/ ale też y ſáme yáycá GliczKsiąż P4v; Delpbinum natare doces, Proverbium, Proſtak doktora vczy/ yáye chce być mędrſze niſz yego máć kokoſz. Mącz 81a; CzechEp 197.

żebyſmy rzecży [...] (iáko mowią) od iáiá niepocżynáli [ne rem ... ab ovo (ut aiunt) ordiamur] ModrzBaz 106.

dawna ieſt przypowieſc, ſzkoda chłopu ſwieżego iaia. GlabGad H6.

A wżdy przedſię iáko iáie ſtłuc/ ták tho tanie v niego/ thárgnąć ſie na bliźniego ſwego RejPos 247.

gdy chłop ſiedzi ná ſkrzyni iáko pawicá ná iáiu/ albo gęś kſzykaiąc RejZwierc 157.

Zwroty: »kokoszy (a. gęsi) (na)sadzić, sadzone na jajcach (a. na jajca)« [szyk zmienny] (4:1): BielŻyw 48; Ova gallinis subiicere, Pod náſiadki yáyec náſypáć/ náſádźić na yáycách Mącz 163a, 312a; gdy gęsi náſádziſz Ná iáycá, záraz okną, kurczętá pypcieią CiekPotr 42, 41.

»jajec pod kokosz (a. nasiadki) (na)sadzić, nasypać; jajca (pod nasiadki) podłożyć« [szyk zmienny] (2:1;2): FalZioł IV 19b; Mącz 93a, 163a, 312a; Kácżek kędy niemáſz/ ták ich nábywáć: iáiec doſtáć/ albo nákupić/ pod kokoſz náſádźić/ tedy ſie to wylęże GostGosp 112.

»rodzić (a. wyląc) się z jaja« [szyk zmienny] (2): Kacżęta iako ſkoro ſie z iaia wylęgą wnet prętko biegaią FalZioł IV 18a, IV 27b.

»(na)siedzieć, nasiedzenie na jajcach« [szyk zmienny] (5:1): Ova fovere, Ná yaycách naſiedzieć/ Kurczęta ląc. Mącz 135b; Pullatio, Lężenie/ Naſiedzenie ná yáyách/ ták kokoſzy yáko y ynſzich ptaków. Mącz 330a, 70b, 378c; GórnDworz Q6; BudBib Deut 22/6.

»rzygać jako jajcy przepiekłymi, rzyganie jajec przepiekłych« (1:1): z pokarmo[w] nie ſtrawnych pari wielgie pochodzą, iedne [w] głowę drugie w gardło, á tak ſie rzyga iako ⟨..⟩ iayci przepiekłymi. GlabGad F6, K8v.

»wyląc jajca« = exludere ova, ova incubari Mącz [szyk zmienny] (5): Kokoſz kiedy ſwogich iaiecz niewylęże/ thedy niemoczy ſwoie miewa FalZioł IV 19b; Iako ptak niektory wylągł iaie na łonie Filipowym HistAl A5v, A6; Mącz 56c, 70c.

»(z)nieść ((z)nosić), niesione jajca; niesienie jajec« = eribi a. parere a, ponere ova, gignere ova Mącz [szyk zmienny] (21:1;1): BierEz H2v, I4 [2 r.]; KOkoſz albo Kwocżka żona Kogutowa: która mu Iaycza nieſie przez wſzytek rok FalZioł IV 19a, IV 21a [2 r.], 27a, 48b [2 r.]; BielŻyw 48; SeklKat K4v; RejWiz 49; RejFig Dd6 [2 r.]; W tych słowiech dawa znáć iż niewiáſty opuſzczały dźiathki ſwe iáko ſtruſowie gdy iáycá zniożſzy odchodzą ich ná puſzczy BibRadz I 416b marg; BielKron 271; Ovatio, Czás nieſienia yáyec. Mącz 271d, 145d, 248b, 278b, 309d, 338a; GostGosp 108.

Wyrażenia: »białek jaja, z, od jaja; w jaju« = albumen Mącz (5:3:2;1): Też na to pomaga białek nowych Iaiecz z wodą babcżaną FalZioł IV 20b; potym wezmi trzy białki z iaiecz kokoſzych FalZioł V 101v, II 20d, III 33b [2 r.], V 29, 89, 108v [2 r.] (10); Mącz 6c.

»czcze, jałowe jaje« = ovum subventaneum Mącz; urinum Calep (2:1): Hypanemium, sive Hypenemium ovum. Latine suhventaneum. Czcze yáye z którego ſie nic wylądz nie może. Mącz 160d, 483d; Calep 1142b.

»jaje kokosze« = ovum gallinaceum Mącz [szyk 29:11] (40): Wezmi ſoku z ziela wołowego ięzyka/ ſoli białey/ oboyga rowno czo ſie może włożyć w poł ſkorupý iaia kokoſzego/ białkow trzy od iaiecz kokoſzych FalZioł II 20d, I 79b, 109d, II 15c, III 35b, IV 19d (23); Mącz 142b; Albo vwarz trzy iáiá kokoſze twárdo SienLek 68; Dwie iáj kokoſze vpiecz SienLek 169v, 6v, 7, 9, 65v [2 r.], 68v (15); Corus miał w ſobie 30. miar, z ktorych káżda bráłá w ſię, ile ſię we 144. skorup iáiec kokoſzy ch poſpolitych wſypáć może. WujNT 260 marg.

»kraśne albo wielkonocne jaje, [wielkie albo krasne jaje]« (1): [Olgerd] w Cerkwi Dimitrá Wielkiego Xiędza Moſkiewſkiego przywitał/ y oddał mu kraśne álbo Wielkonocne iáie StryjKron 421; [y wypráwił [Dymitr kniaź moskiewski] do Olgerdá Wielkiego Xiędzá Litewſkiego poſły buczne z odpowiedzią woienną/ [...] poſłał mu ſzáblę y ogień/ obiecuiąc go w Wilnie przywitáć z tymi vpominkámi wielkim albo kraſnym iáiem ná przyſzłego roku 1332. wielik dźień álbo Wielką noc zmartwychwſtania Chryſtuſa Páná StryjKron 420 (Linde).]

»jaje miękkie« = ovum sorbile Mącz [szyk 6:6] (12): proch Trłycży/ ſthrochą prochu cinamonowego w miekkiem iaiu wzięty albo w iakiey polewce leguchno purguie flegmę s cżłowieka. FalZioł I 31b, III 33c, 38b, V 94v; Iaycza miękkie to ieſt w rozmacżki tak ſą zdrowe cżłowieku zwłaſzcża ſubtilney płci GlabGad H5v, G4v, H6; Mącz 402d; gdy ktho omienieie/ dobrze mieć Mirrę pod ięzykiem/ álbo tártą zmiękkim iáiem ieść SienLek 82v, 85v, 92v, 105v.

»jaje pieczone« [szyk 6:1] (7): Iaycza thwardo piecżone ieſt karmia gruba á lipka. FalZioł IV 20b; wźiąwſzy miękko pieczone iáie/ wſyp w nie śiárki miáłko vtártey/ á weſpołek ziedz SienLek 83v, 7, 37v, 38v, 82v, Vvv4.

»(jako) jaje ptasze, ptakow« [szyk 7:4] (9:2): FalZioł IV 20a; GlabGad H6, H6v, H7 [3 r.]; Iáycá ptakow wodnych wſzyſtkich niedobre. SienLek 7, 8v; Ieſli to prawdá/ á ná coż ono iáko ptaſzká ábo kokoſzy náśiedzenie y ogrzewánie duchá ś. iáko ptaſzych iáiec? CzechEp 178; KmitaSpit C3v; KlonFlis C.

»smażone jajca« (1): Frixa, ova, Smáżone yáycá álbo yáyca ná máſle. Mącz 137b.

»jaje świeże, co naświeższe« [szyk 5:1] (5:1): Iaycza ſwieże cżyſthą ſą karmią FalZioł IV 20b; Albo vpiecż iaie ſwieże miękko á z ieſć ie/ z ſzafranem FalZioł V 67v, II 19b, 20b, V 67v; SienLek 69v.

»jajca twarde« (1): Bowiem takowemu [mocnemu] przyrodzeniu zdrowſze ſą iaycza twarde niżli miękkie. GlabGad H6.

»jajca warzone« (1): tákież kármie tłuſte/ iáycá twárdo wárzoné albo pieczone [wiele siarki w sobie mają] SienLek Vvv4.

»żołtek z jaja, jaja, w jaju« = luteum, ovluteum Mącz; vitellus Calep (4:2:3): Też żołtek z Iaia zmieſzać z ſolą/ á w tym rozmocżyć także oman FalZioł V 71v; vcżyń oleiek z piecżonych żołtkow kokoſzych iaiecz FalZioł V 92v, V 67v, 92v, 108, 117v; Mącz 200d, 271d; Calep 1130a.

W przen (2): Tego cżaſu Darius krol Perſki do Alexandra po dań poſłał [...] ktoremuż tho Alexander odpowiedział rzekącz, Vmarłać iuż kokoſz która Dariuſowi nioſła iaycza. BielŻyw 149; HistAl B3v.
α. W przysłowiowych jednostkach frazeologicznych na oznaczenie małej wartości czego (25):
Fraza: »[co] za jaje [z elipsą orzeczenia „jest”]« = nic nie warte [szyk zmienny] (7): KochTr 16; Tu zachodny wiátr powiewa/ Tu ſłowik przijemnie śpiéwa. Ale to wſzytko zá iáie/ Kiedy Hánny niedoſtáie. KochFr 26; PudłFr 47; Wiemy że vmrzeć/ przedſię nam zá iáie Smierć/ poki wątku ſtáie Prządce ſkąpey nie zbytey RybGęśli Dv, C3; CzahTr [D2]; Niechże lichy prośćinká/ ſwą prawdę vdáie/ A bogáty ſwe fałſze/ wnet prawdá zá iáie. GosłCast 70.
Zwroty: »[co] mieć za jaje« = nie cenić czego (2): NIe mam ſczęśćia przecz winić/ że mi nie nie dáie: Bo ſámey Cnoćie ſłużę/ ſczęśćié mam zá iáie. PudłFr 29.

»stać, nie stać za jaje« = nie mieć żadnej wartośći (11:6): RejKup dd6v; Aż wyęc pánic z groſzem kłuſze/ Nákarmi ſwe miłe duſze/ Ine ſpráwy obycżáye/ Wſzytki nie ſtoią zá iáie BielKom G3, F6v; Owdzyemu żal powagi/ owdzye niedoſtáie/ Ano cżeść w niedoſtátku ſtoi Więc zá iáie. RejWiz 92v, 27v, 101, 123, 165; Bowiem poſag/ vrodá/ zacność/ obycżáie/ Záwżdy to wſzytko ſtoi/ bez cnoty/ zá iáie. RejZwierc 45v, 61; Ták mężnie káżdemu ten záwſze odpor dáie/ By ty był y Sámſonem ſtoiſz mu zá iáie. PaprPan Bb4, S; Do pánien. PAtrząc ná was/ rymow mi doſtáie: Bez was/ ſtałby Poétá zá iáie. PudłFr 58; Lecz wolność/ przez któréy świát nie ſtoi zá iáie/ Wolność lepſza nád złoto: tá dobrą myśl dáie PudłFr 72, 59; CzahTr B, D.

b. Jajo gadów (2):
Zwrot: »rodzić się z jaja« (1): W tey rzece Nilus/ rodzą ſie Kokodrilli iádowići ſmocy z iáiá/ ktore będzie ták wielkie iáko gęſie. BielKron 270.
Wyrażenie: »jajca żołwiowe« (1): Weźmi iáiec żołwiowych/ kminu tártego/ oleiu rożánego/ mąki bobowey/ tho weſpołek ſtłukſzy z miodem z czyſtym/ zmieſzawſzy zágrzey SienLek 86v.
c. Jajo owadów (3):
Wyrażenie: »mrowe, mrowcze jajca« [szyk 2:1] (2:1): [weźmi] iaiecz mrowcżich ſwieżych oſḿ łotow/ to wſzitko w ſklenice włoż á zakrij dobrze FalZioł II 15c; Albo vtłucz mrowych iáiec/ ze bzowym kwiáthem/ á wy- ćiſnąwſzy ſok w vſzy wley/ ſtárą to głuchotę leczy. SienLek 72, 72.
d. Jajo ryb, ikra (7): thy riby pływaią parami/ na kożdy cżas iaycza rodzą FalZioł IV 38c, IV 34a; Bowiem riby wypuſzcżaią iaycza ſwe na rzecży miękkie iaka ieſt woda GlabGad H6v.
Wyrażenie: »jajca rybie« [szyk 1:1] (2): Cżemu iaycza ptaſze więtſze ſą niżli ribie iaycza ktore ikry zową. GlabGad H6, Iv.
Szeregi: »jajca albo (to jest) ikra« (2): ta riba [sepia] która ieſt ſamiecz: ma pod gardłem ieden cżłonek: w ktorim ma naſienie męzkie, á ſamicza ma wnątrz dwa cżłonki w ktorich ma pełno iaiecz, albo Ikier. FalZioł IV 38d; GlabGad Iv.

»(nie) nasienie (męskie) a (ani) jajca« (2): [węgorze] nie moią [!] naſienia ani iaiecz z kąd by był płod wypuſzcżon FalZioł IV 29d, IV 38d.

2. Męski gruczoł płciowy u ludzi i samców zwierząt; testis Mącz, Calep; testieulus Mącz (29): y też rozmocżiwſzy chuſtę przykładay na ty rzecży czo im rzekaią iaycza. FalZioł I 19a; Plaſtr barzo dobri: gdy komu łono opuchnię A zwłaſzcża moſzną z iayczy. FalZioł V 111, I 16d, IV 14b, 18d; RejFig Bb8v, Cc7, Cc2v, Ddv; Testes castorum, Yáycá bobrowć/ ſtroye bobrowe zową. Mącz 40c; Dáią mu też iáycá y korzeń kiernozi/ vſuſzywſzy/ ſtárte ná proch/ z mlekiem świnim pić SienLek 59; Iáycá gdy koniowi opuchną. SienLek 174, 8, 9, 59, 108, 112v (11); Ieſli nie miał mieć żony/ moglić go zoſtáwić Przy vſzu/ ále iáiec lepiéy było zbáwić. KochFr 118, 58, 59, 82; PaprPan Z2v, Bb4v; Calep 1059b.

W charakterystycznych połączeniach: jajca bobrowe, bydlęce, kiernozie, kogucie (kurze) (2), lisie, niedźwiedzie, zajęcze (2).

Wyrażenie:»jaje męskie« (1): Testiculus, diminutivum, Iądrko w moſzenkách/ yáye męskie. Mącz 452a.
3. bot. W nazwach roślin (2):
Zestawienia: »księże jajca« = prawdopodobnie Orchidearum sp. tuberosa obovatis (Rost); roślina z rodziny storczykowatych mająca okrągłe bulwki (1): Melium, Alio nomine Satyrion rubens appellatur – Kſięze iaica. Rączki. item dlonkriſtowa. Calep 649b.

»papie jajca« (1): Conila, sive conile, Olus est cicutae simillimum, quod á Dioscoride Myrrhis appellatur — Pápie iáyca, czyrwona lebiotka. Calep 242a.

Synonimy: 1. d. ikra; 2. jądro, stroj; 3. »księże jajca«: »lisie jajka«, koziełki; »papie jajca«: »czyrwona lebiodka«.

LW