[zaloguj się]
[pdf]

KSIĘŻY (15) ai

kś-, kſ- (10), kx- (1), x- (4).

Fleksja
sg
mNksięży fNksiężå nNksięż(e)
Gksięż(e)go G Gksięż(e)go
A Aksiężą A
pl
N subst księż(e)
D księżym
A subst księż(e)
L księżych

sg m N księży (1). ◊ [G księż(e)go.] ◊ f N księżå (2). ◊ A księżą (1). ◊ n N księż(e) (1). ◊ G księż(e)go (1). ◊ pl N subst księż(e) (3). ◊ D księżym (1). ◊ A subst księż(e) (2). ◊ L księżych (3).

Sł stp notuje, Cn s.v. kapłański, Linde XVI – XVII w.

Przymiotnik od „ksiądz” lub „księża”; sacerdotalis Calep, Cn; sacrificalis Cn (15): Sacerdotalis [...] Quod ad sacerdotem pertinet [...] ‒ Kſięzy, popowski. Calep 937a.
1. Od znacz. ‘duchowny, kapłan katolicki’ (11):
a. Należący do księży; dla księży przeznaczony (4): OrzRozm I; gánimy też Rzymſką náukę o Pokućie/ ktora więcey pożytkom Kśiężym/ á niżli duſzam ludzkiem ſłużyłá. WujJudConf 91v.

W połączeniu szeregowym (1): ieslibysmy [...] Zołnirze iakie przeciw nieprzyiacielowi wywiedli tedy onym leze nigdzie niedawać, na Imieniach ani naszych [królewskich], Xięzych, Biskupich, ani Slacheckich ActReg 44.

Wyrażenie: »dziesięciny księże« (1): Choć dźieśięćiny Xięże wytykamy KlonFlis C4.
b. Przez księży uczyniony, wyrażony, sprawowany (5): Spowiedz v ołtarza kxięza. KrowObr 195 marg; OrzRozm H4; nie tuſzę áby co potężnieyſzego/ Papieſcy forytarze/ zá ſwym Papieżem przywieść mogli. [...] Położywſzy tedy iuż porządnie Xięże árgumentá/ iuż com ia [...] przećiwko temu mowił [...] przypomináć będę. NiemObr 30.
Wyrażenie: »godziny księże« = modlitwy brewiarzowe odmawiane w określonych godzinach (2): o śpiewániu y o godźinách kośćielnych álbo kśiężych. [cf Godźiny kośćielne álbo Paćierze Kśiężey/ ktore zową horas Canonicas WujJudConf 186v] WujJud 183 [idem] B6v.
Szereg: »kościelny albo księży« (2): WujJud B6v, 183 cf Wyrażenie.
c. Właściwy księżom (1): rzadko tho dźiá naydźieſz/ áby kthory Kśiądz vbogą dźieweczkę zá mąż wydał/ áby Rzemieśniká záłożył/ áby młodźieńcá ná náukę poſłał [...] ná ſkárbiech ſwych iáko Smokowie leżą (marg) Kśięże Lákomſtwo. (‒) OrzRozm H2 marg.
d. Wchodzi w skład derywatu kompleksowego od wyżenia: »księże beneficyja (a. dobra, a. godności)« (1): tu możeſz włożyć Xiężą Simonią: Bo ktory ſię łákomiec báwi świętokupſtwem Ten ſię też brzydkim będzie báwił świętołupſtwem. KlonWor 15.
2. [Od znacz. ‘kapłan w religiach starożytnych’: należący do kapłanów: Kupił tedy Iozeph wſſyſtkę ziemię Eyptſką [...] A podał ią Fáráonowi [...] procż imienia kxężego [!] [praeter terram sacerdotum]/ kthore im był Krol dárował [...] Od tegoz cżáſſu [...] krolom piątą cżęść płácą [...] chybá ziemie Kápłáńſkiey Leop Gen 47/22 (Linde).]
3. Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej:
»księże jajka, jajca« = Orchis sp., storczyk; bliżej nieokreślony gatunek; bylina z rodziny storczykowatych (Orchidaceae); w dawnej medycynie ludowej qatunki z tego rodzaju uchodziły za srodki erotyczne (afrodisiaka) (2 : 1): Melium ‒ Kſięze iaica [...] Alio nomine Satyrion rubens appellatur Calep 649b; Prosedamum [...] Huic morbo rustici medentur genere satyrii, quod crataegonon appellatur. ‒ Kſięzeiayka. Calep 864a; Satyrion [...] Vulgus Testiculum sacerdotis appellat [...] Kſyęze iayka, lyſye iayka. Calep 949a.

Synonimy: 1. duchowieński, kapłański, popowski; 2. kapłański; 3. »lisie jajka«.

Cf [KSIĘSKI]

MK