Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: CHCIWOŚĆ

Następne hasło: !CHCZITEL »

CHCIWY (193) ai

chciwy (186), chciw (5), chciwy a. chciw (2); chciw HistAl, RejPos, ActReg; chciwy : chciw KochMarsz (2 : 1), GrabowSet (17 : 1).

comp chciwszy (7).

Fleksja

sg
m	N	chciwy, chciwszy, chciw, chciwy	f	N	chciwå, chciwszå, chciwa, chciw(a)	n	N	chciwé
	G	chciwégo		G	chciwéj		G	chciwégo
	D	chciw(e)mu, chciwsz(e)mu		D			D
	A	chciwego, chciwy		A	chciwą		A	chciwé, chciwszé
	I	chciwym, chciwem		I	chciwą		I	chciwym
	L			L			L	chciwym
	V	chciwy		V			V	chciw(e)

pl
N	m pers	chciwi, chciwszy
N	subst	chciwé
G		chciwych
D		chciwym, chciw(e)m
A	m pers	chciwé
A	subst	chciwé
I	m	chciwymi
I	f	chciwémi
L		chciwych
V	subst	chciw(e)

sg m N chciwy, chciwszy (72), chciw (4); (attrib) chciwy (23); (praed) chciwy (31), chciw (4). ◊ G chciwégo (2); -égo (1), -(e)go (1). ◊ D chciw(e)mu, chciwsz(e)mu (3). ◊ A chciwego (9), chciwy (1); -égo (2), -(e)go (7). ◊ I chciwym (5), chciwem (3); -ym Leop, OrzList, Mącz, PaprPan; -(e)m GliczKsiąż, CiekPotr; -ym :-(e)m OrzRozm (1 : 1). ◊ V chciwy (2). ◊ f N chciwå, chciwszå (13), chciwa (1), chciw(a) (2); (attrib) -å (6); ~ (praed) -å (7) GórnDworz (2), GrabowSet (4), SzarzRyt, -a (1) HistAl. ◊ G chciwéj (1). ◊ A chciwą (2). ◊ I chciwą (2). ◊ n N chciwé (5); -é (3), -(e) (2). ◊ G chciwégo (2); -égo (1), -(e)go (1). ◊ A chciwé, chciwszé (4); -é (1), -(e) (3). ◊ I chciwym (2). ◊ L chciwym (1). ◊ V chciw(e) (2). ◊ pl N m pers chciwi, chciwszy (23). subst chciwé (6); -é (1), -(e) (5). ◊ G chciwych (7). ◊ D chciwym (3) OrzQuin (2), ModrzBaz, chciw(e)m (1) FalZioł. ◊ A m pers chciwé (4); -é (1), -(e) (3). subst chciwé (6); -é (4), -(e) (2). ◊ I m chciwymi (1) KlonWor, chciw(e)mi (1) CzahTr. f chciwémi (1). ◊ L chciwych (1). ◊ V subst chciw(e) (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XIX w.

Znaczenia

Usilnie czegoś pragnący; z odcieniem dodatnim lub ujemnym w zależnośei od kontekstu; chcący, chętny, pragnący, skłonny, żarliwy, pilny, gorliwy, gwałtowny, zapalony; życzliwy; łapczywy, zachłanny; pożądliwy; łakomy (193)
- α. W funkcji rzeczownika: chciwiec (6)
- a. Pragnący dóbr materialnych: łapczywy, zachłanny (34)
  - α. W funkcji rzeczownika (1)
- b. Zmysłowy, namiętny, lubieżny (9)
- c. Łakomy, żarłoczny (6)
  - α. W funkcji rzeczownika: żarłok, łakomca (1)

Usilnie czegoś pragnący; z odcieniem dodatnim lub ujemnym w zależnośei od kontekstu; chcący, chętny, pragnący, skłonny, żarliwy, pilny, gorliwy, gwałtowny, zapalony; życzliwy; łapczywy, zachłanny; pożądliwy; łakomy; avidus BartBydg, Mącz, Calep, Cn; appetens Mącz, Calep, Cn; cupidus Mącz, Calag, Cn; ardens, devotus, pronus, voluntarius Mącz; curiosus, multivolus Calep; percupidus Calag; ardens cupiditate, avens, studiosus Cn (193): Bowiem náſze ſercá chćiwe/ Przyiáźni bárzo ſzkodliwe BierEz Q2; ForCnR A4; Iezu ktorys Piotrowi chciwſzemu po vcięciu vcha Małkuſzowi iżby Miecż zchował przykazał. TarDuch Cv; Wczem ze bymy Vaſza Ce. miloſcz chczywfze szlyſzenye y vyarą zvpelnyeyſzą dacz raczil, lysth swoy kv Vaſzey C. M. przesz myą poslacz raczil LibLeg 7/31; KromRozm I B3v; bo gdy thám widzyał wſſytko rządnye/ ſpráwnye/ prawdziwye/ ſtátecżnye/ nye mogło to być áby też dzyecyę myeć ſie ku temu z yákiem kolwyek vmyſlem chćiwem álbo s chucyą nye myáło. GliczKsiąż K5v; Leop 2.Mach 1/3; A1eć trudno w niedoſtátku być gotowym/ albo wniełáſce chćiwym OrzRozm N3; Mącz 72c, 506b; OrzQuin C2; niewiem iaki może być lepſzy przykład/ iáko kiedy owo chćiwy ſtrzelecz ná łupieżá zmierza GórnDworz T3v, 17, Mm; HistLan E4; KochMon 35; PaprPan Z2v; KochPs 50; SkarŻyw 592; StryjKron 225; Nie ſkłáday nie ná źwiérz chćiwy KochSob 66; Nieprzyiaćielſkich vſzła rąk chćiwych ZawJeft 29, 10, 37; Multivolus ‒ wieliechcziwi. Calep 678b, 115b; GrabowSet G3v; tám twoy zamyſł chćiwy, Opłáćiłći ſię Kaimie zdrádliwy. KlonKr A3; SkarKaz 313b; GosłCast 28; SzarzRyt A, C3.

chciwy czego (33): GlabGad Ov; Krolowa ſthára Węgierska [...] chćiwa pánowánia á roſkázowánia w Polſzce/ przyiecháłá z Węgier BielKron 377, 54; GórnDworz K8, Dd3; RejPos 160; Dla tego niech ná tym mieyſcu vcży Pleban/ że 1udźie ták máią być chćiwi chwały y cżći Bożey/ iżby rádniey zawiſnie miłuiącymi/ niżli proſto miłuiącymi/ ſłuſznie nazwáni być mogli KuczbKat 280; PaprPan Z3, Cc2v; KochPs 4; KochPam 80; GrochKal 23; GórnTroas 52; Grzech/ Pánie/ gniewu chćiw/ wyſtępek karánia GrabowSet K3v; TYż to/ moy Pánie/ IEzu lutośćiwy Náwiedźić ſługę maſz/ zbáwienia chćiwy? GrabowSet O4, H2, M3v, N, P3; WujNT Gal 5/26; JanNKar Cv; KlonKr A3, E; SapEpit A2; SzarzRyt C3v. Cf »krwie cbciwy«, »chciwy rzeczy nowych«, »chciwy walk«.

chciwy do czego (16): RejWiz 143v; zwłaſzcżá żeſmy my Polacy do cudzoziemſkich vbiorow zbytnie chćiwi GórnDworz L6v; MycPrz II D; PaprPan H4v, M2v; Oczko 9v; KochPs 153, 180; StryjKron A3v; Calep 278b; CzahTr K2. Cf »chciwy do boju«.

chciwy czemu (1): Nie/ żeby duſzá byłá świátu chćiwa/ Gdyż z chęćią idźie/ na kres zámierzony GrabowSet D.

chciwy k(u) czemu (18): GlabGad N8, O3, P2; OrzRozm N3; BielKron 440v; Ardens equus ad cursum, Czyrſtwy kóń/ albo/ Chćiwy ku biegániu. Mącz 15b, 72c, 297d, 325d, 508a; OrzQuin C2; A przetoż ná káżdy dźień náwiedzam ćiáłá ich/ ábych był chćiwſzy ku pomſzcżeniu krwie ich. HistRzym 53; CzechEp 187; ZawJeft 23; Ten iáko był ku wielkim rzeczóm záwżdy chćiwy/ Dałby to był Bóg/ áby ták był y ſcżęśliwy KochFrag 43. Cf »chciwy ku potykaniu«.

chciwy na co (19): GlabGad O3v; MiechGlab 66; ták teraz czyniſz/ iákoby kto mnie chćiwemu ná Seym o Piotrkowie powiedáł/ co zá Miáſto/ co zá dwory/ co zá wieże ma/ á nie vkazałby mi drogi do Piotrkowá OrzRozm Qv; BielKron 240; Mącz 298a, 408d; GórnDworz K3, L15v; PaprPan R3v; KochPs 80; KochFr 99; ReszPrz 71; bo, człowiek nie rozumny/ pyſzny/ łákomy/ ná krżywdę chćiwy/ rownie ieſt iáko pijány GórnRozm H3; ZawJeft 18; GrabowSet D3v, N, V2. Cf »chciwy na bitwę«, »na krew chciwy«.

cum inf (11): BielKron 455; GórnDworz M8; ModrzBaz 110v, 138; Boże moy/ o Boże moy/ tożeś dobrotliwy/ Gdy śmierći prze złość ſzukam/ Tyś zdrowie dáć chćiwy GrabowSet N2v, E2, Mv, P3, R2v; SzarzRyt C. Cf »chciwy widzieć rzeczy nowe«.

W charakterystycznych połączeniach: chciwy (-i, -e) człowiek (3), ludzie (3), ręce (3), serce (5), umysł (2); chciwy chwały (4), panowania (2), sławy (5), zbawienia (4).

Wyrażenia: »chciwy do boju, do bitwy, na bitwę« [szyk 5 : 1] (4 : 1 : 1): Prurire in pugnam, Piſzczeć/ chćiwym być/ álbo drżeć na bitwę. Mącz 328c; Wſzákoż niechcę/ áby do tákowey poiedynkiem bitwy był chćiwy GórnDworz E2; Nie dármo Czołowſkiemi wierz mi ich názwano/ Ze ie chćiwe do boiu y dość mężne znano PaprPan L3v, Ee2v, Ff2v; Zeby oznaymił ludźióm/ nie być ſyo chćiwégo/ Do boiu ZawJeft 12.

»krwie, na krew chciwy« [szyk 6 : 4] (6 : 1): ná czo wſzytko/ oſlepionego miłoſcią cżłowieká/ then okrutny zwirz białagłowá przywiedzie/ ktora ieſt chćiwſza krwie/ niż Tigris źwirzę. GórnDworz Dd4; KochPs 82; KochPieś 2; ále dla płomieniá Cieleſney żądzey/ co ná mą krew chćiwy [...] Ogniu [...] Ze śmierći prágnę/ tyś przednia przycżyná. GrabowSet H4v; BOLESLAVV Smiáły/ mężny/ okrutnik złośliwy Stániſłáwá świętego zábił: krwie ſwych chćiwy. KlonKr A3; ABy zátym Rycerſtwo ſławne y vcżćiwe/ Krwie Pogáńſkiey cżegom ſam dobrze wiádom chćiwie [!].CzahTr Fv, G2v.

»chciwy ku pot(y)kaniu« (3): Wſzyſcy byli chćiwi ku potykániu BielKron 409v, 417v, 422v.

»chciwy rzeczy nowych, widzieć rzeczy nowe« = cupidus rerum novarum (1 : 1): á wżdyś ták był chćiwym rzeczy nowych/ iżeś y mátáninę iáwną mieć domá v ſyebie muśiał. OrzList b3; IA Aloizyus rodźic z Wenecyey/ chćiwy z náuki żeglárſkiey widźieć nowe rzecży/ [...] puśćiłem ſie s ſwoim towárzyſzem Márkiem Zenonem ná morze BielKron 449.

»chciwy walk« (1): chćiwé walk pogány Nákarḿ boiu KochPs 99.

Szeregi: »chciwy a gorliwy« (1): popędliwoſć iego chćiwá á gorliwa iáko Lwá HistAl A6v

»(chętliwy) chciwy, (a, i) gotowy« [szyk 2 : 1] (3): nie więcey Krolowi náſzemu nieprzyſtoi/ iedno vmieć tym bogáctwem ſwym ſzáfowáć/ á ten lud ſẃoy chćiwem á gotowem/ ku poſłudze ſwey Krolewſkiey záẃſze mieć. OrzRozm N3; Mącz 508a; RejZwierc 143.

»chciwy, łakomy« (4): BartBydg 16b; Philbtiinos, honorum cupidus Chćiwy/ łakomy/ ná doſtoynośći y prozną chwałę. Mącz 298a, 20a, 295c.

»chciwy, ochotny« (1): POſpolicie w tym kráiu borzmi názywáią/ Kogo chćiwym/ ochotnym do dobrych ſpraw znáią PaprPan M2v.

»chciw(y), (a, i) pożądliwy(y)« [szyk 2 : 1] (3): Pátrzayże ieſzcże tego miłośćiwego Páná/ iáko on ieſt chćiw á pożądliw zbáwienia náſzego. RejPos 160; Calag 64a; Calep 83b.

»skłonny, (i) chciwy« (2): Mącz 325d; Nád to/ trzebá ſię pilnie wyſtrzegáć/ áby żołnierze poſtronni [...] niebyli ná potym ſkłonnieyſzi y chćiwſzi [procliviores] podnieść woynę przećiwko nim ModrzBaz 110v.

W przen [czego] (4): któ ták biegu chćiwe Ná wodzy trzyma ſwoiey/ látá nie leniwe WitosłLut A5v.

α. W funkcji rzeczownika: chciwiec; appetitor Mącz; cupitor Cn (6): Mącz 295c; Niechay porzucą chćiwi ſwé nádźieie GórnTroas 31; KlonWor 13.

chciwy czego (2): zábijácże/ gwałtownicy/ drapieſzce/ rozboycy/ roſkoſzy chćiwi/ y wiele inych rzecży przećiw Bogu y łudźiom [!] cżynią BielKron 443v; GórnDworz C6v.

chciwy do czego (1): niewiem áby miáło być iákie mieyſce zoſtáwiono tákowym do vrzędow chćiwym ModrzBaz 43.

a. Pragnący dóbr materialnych: łapczywy, zachłanny; intentus Modrz (34): KochWz 140; Nie odſtráſzą zbytecznym ogniem záráżoné Kupcá kráie chćiwego KochPieś 2, 27; KmitaPsal A4; ſławę ſthąd odnioſł lud Rzymſki/ miedzy ktorymi żaden ſie nie ználazł ták chćiwy/ ktoryby pożytek ſohie Cżynić miał s płácżu y s ſkwirku inſzych. Phil S; GórnTroas 9; LatHar 538; WysKaz 20; CiekPotr 50; GosłCast 9; KlonFlis B4, C2, C4, Ev; KlonWor 77.

chciwy czego (3): BielKom C6; JanNKar A3; Cheiwem zyſkow ſzkárádych zowią cię ſąsiedzi. CiekPotr 8.

chciwy na co (11): Mącz 198b; KAláphátes był Ceſarz lecż ná cudze chćiwy PaprPan Pv; ModrzBaz 103; Bo byſmy byli wſzyſcy na pieniądze chćiwi [...]. Iáka ćiżbá/ iákiéby mordy być muśiáły? KochMarsz 154, 154 [2 r.]; KochWr 33; ActReg 162; Cżym znáć dał że wiele ieſth ludzi chćiwych na bogáctwá Phil R, R; KmitaSpit A4v.

W charakterystycznych połączeniach: chciwy(-i, -a, -e) człowiek (3), ludzie (4), ręka, serce; chciwy zyskow.

Wyrażenia: »chciwy łakomca« (1): Chćiwy łákomcá, z nawodu złey zony, Potruł ſwe Stryie, złośćią vwiedziony KlonKr B2v.

»łakomstwo chciwe« (1): Nie dayćie ná háńbę/ dla łákomſtwá chćiwego/ Latek ſwoich ſzędźiwych y włoſá śiwego. KlonWor 44.

»łupiestwo chciwe« (1): Swawola brzydka/ y łupieſtwo chćiwé/ Wſzyſtki przymioty bvły złośći żywé. ZawJeft 8.

Szereg: »chciwy i łakomy« (1): ieśli vrzędy y piérwfzé mieyſcá zá pieniądzmi idą/ tám nie dźiw że ludźie ſą chćiwi/ y łákomi KochWr 30.

α. W funkcji rzeczownika (1): O Iák vhłogoſłáwieni Ktorych nádźieie w Bogu záſádzone; Iák chćiwego/ co cęni Wſzytko zá nic: wzgárdzone GrabowSet Vv.

b. Zmysłowy, namiętny, lubieżny (9): Kobyła chciwa barzo ieſth bo acżkolwiek iuż pocżnie w brzuchu, przedſię z ſamczem obczuie FalZioł IV 10a, III 19d; lecż nięwiáſty [!] v nich ſą bárzo chćiwe/ ták iż mężom dawáią takie trunki s ktorych iey wolą nápełni. BielKron 445; KlonŻal B4; KochPam 81.

chciwy do kogo (1): Mulierarius ‒ Do niewiaſt chcziwi. Calep 677a.

chciwy k(u) czemu (2): BierEz Q2v; Sámá goni po leśie Sámcżyki waśniwe/ Iurne ptáſtwo/ ná ten cżás ku iey woley chćiwe. KlonWor 60.

Szereg: »gorący i chciwy« (1): Przeto gdy kthora niewiaſta ma brodę albo wąſi ieſt to nad przyrodzenie/ dla tego też muſi być dziwnieyſza niż inſze/ á ieſtliże taka ieſt młoda muſi też być barzo gorącza y chciwa GlabGad O5.

c. Łakomy, żarłoczny; edendi appetens Mącz (6): KochPs 22; A oná iáko iáſtrząb z oſtrémi hakámi Gołębiá gdy dogania/ w głodzié przechowány/ Chćiwy będąc/ wnet ręką práwą vłápiłá Chudźinę zapálczywie/ y ták mu mówiłá GosłCast 58.

chciwy na co (1): Edendi appetens, Chćiwy na yedzenie. Mącz 295c.

Wyrażenie: »chciwa gęba« (2): HistLan E4; Których ni ſrogié źwiérzęcé zęby Doſtáć niemógły w ſwé chćiwé gęby? ZawJeft 30.

α. W funkcji rzeczownika: żarłok, łakomca [czego] (1): Esuritor ‒ Chcziwi iadła. Calep 349a.

Synonimy: barzy, chętliwy, chętny, chutliwy, chytry, gorliwy, gwałtowny, łakomy, namiętny, obżarty, ochotny, pilny, pożądliwy, pragniący, skłonny, skwapliwy, ustawiczny, zapalony, żarliwy, życzliwy.

Cf CHCIWIEC, NIECHCIWY