[zaloguj się]
[pdf]

GWAŁTOWNY (332) ai

a pochylone, o jasne (w tym w o 1 r. błędne znakowanie).

comp gwåłtowniejszy (9); -ejszy (4), -(e)jszy (5).

Fleksja
sg
mNgwåłtowny, gwåłtowniejszy fNgwåłtownå, gwåłtown(a) nNgwåłtowné, gwåłtowniejszé
Ggwåłtownégo Ggwåłtownéj Ggwåłtownégo, gwåłtowniejszégo
Dgwåłtownému Dgwåłtownéj, gwåłtowniejszéj Dgwåłtownému
Agwåłtowny, gwåłtownégo Agwåłtowną Agwåłtowné
Igwåłtownym Igwåłtowną, gwåłtowniejszą Igwåłtownym
Lgwåłtownym Lgwåłtownéj Lgwåłtownym, gwåłtown(e)m
pl
N m pers gwåłtowni
subst gwåłtowné, gwåłtowniejszé
G gwåłtownych, gwåłtowniejszych
D gwåłtownym
A m pers gwåłtown(e)
subst gwåłtowné, gwåłtowniejszé
I m gwåłtown(e)mi, gwåłtownymi
f gwåłtownymi
L gwåłtownych
V subst gwåłtown(e)
inne formy
sg f A a. I - gwåłtowną

sg m N gwåłtowny, gwåłtowniejszy (43). ◊ G gwåłtownégo (11); -égo (1), -(e)go (10). ◊ D gwåłtownému (12); -ému (1), -(e)mu (11). ◊ A gwåłtowny (11), gwåłtownégo (4); -égo (2), -(e)go (2). ◊ I gwåłtownym (15). ◊ L gwåłtownym (4). ◊ f N gwåłtownå (30), gwåłtown(a) (5). ◊ G gwåłtownéj (21); -éj (4), -(e)j (17). ◊ D gwåłtownéj, gwåłtowniejszéj (8); -éj (5), -(e)j (3). ◊ A gwåłtowną (19). ◊ I gwåłtowną, gwåłtowniejszą (16). ◊ A a. I gwåłtowną (1). ◊ L gwåłtownéj (6); -éj (2), -(e)j (4). ◊ n N gwåłtowné, gwåłtowniejszé (21); -é (1), -(e) (20). ◊ G gwåłtownégo, gwåłtowniejszégo (16); -égo (2), -(e)go (14). ◊ D gwåłtownému (3); -ému (1), -(e)mu (2). ◊ A gwåłtowné (15); -é (4) SarnStat (3), SiebRozmyśl, -e (1) MurzHist, -(e) (10). ◊ I gwåłtownym (6). ◊ L gwåłtownym (4) GlabGad, SkarJedn, SarnStat, PowodPr, gwåłtown(e)m (1) ComCrac. ◊ pl N m pers gwåłtowni (1). subst gwåłtowné, gwåłtowniejszé (24); -é (4), -(e) (20). ◊ G gwåłtownych, gwåłtowniejszych (14). ◊ D gwåłtownym (2). ◊ A m pers gwåłtown(e) (1). subst gwåłtowné, gwåłtowniejszé (10); -é (1), -(e) (9). ◊ I m gwåłtown(e)mi (3) LeovPrzep, GórnDworz, SkarKaz, gwåłtownymi (1) PowodPr. f gwåłtownymi (1). ◊ L gwåłtownych (2). ◊ V subst gwåłtown(e) (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII(XVIII) – XVIII w.

1. Pozostający w związku z gwałtem, przemocą, bezprawiem; imperiosus Mącz; violentus Cn (89):
a. Używający przemocy, bezprawia, gwałtu; violentus Cn (20): Oná rzecże ku orłowi/ Day mi pokoy ſąśiádowi: A niechćiey być ták gwałtowny BierEz H2v; KochZg A2v; Mącz 280c; A pyſznych/ á gwałtownych vrzędow/ oprocż przeſtępnikow/ nigdy on nie chciał mieć. RejPos 227v; KuczbKat 90; Extortor – Gwałtowni widzieracz. Calep 398b, 894b; Iż vkrzywdzony y gwałtownie náiechány/ ma ſkargę vczynić przed Stároſtą onégo mieyſcá/ ná onégo gwałtownégo inwázorá/ ábo ráptorá. SarnStat 1169, 495.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtowny inwazor, raptor, turbator, urząd, wydzieracz, wydzierca.

Wyrażenia: praw. »gwałtowną ręką« = gwałtem, przemocą; manu violenta JanStat [szyk 4 : 3] (7): on rąką gwaltowna na nyą ſzyą yeſth rzuczill mowyącz kv nyey maſch pyenyadze LibMal 1544/93v, 1546/111; dla tego vſtáwiamy: iż gdy kto wſzedſzy w dóm czyy ręką gwałtowną goſpodarzá álbo żonę/ álbo ſyná/ álbo ſługę iego zábiie/ álbo okrutnie ráni SarnStat 506, 506, 647, 932, 933.

»gwałtowna ręka« = zły człowiek (2): RejPs 108; Boże ćiebie ocżekawam/ od młodośći moiey wzywam/ wyzwol mię z ręki gwałtowney/ niezbożnośći ſwiátá zdrádney. ArtKanc Q9v.

Szereg: »gwałtowny i drapieżny« (1): Ieden Sláchćic zacny/ máiętny y bogáty w Polſce bárdzo gwałtowny y drapieżny [...] gdy bárzo chorował/ był nápominan od Mnichow StryjKron 350.
W przen (1): Acż rwę/ wiążę kwápliwie/ Sidło gwałtowne/ w ktorym Duſzá żywie. GrabowSet S4v.
b. Dokonany przemocą, bezprawiem, gwałtem (69): MetrKor 37/3v; OpecŻyw 135; BierRozm 9; thák Węgrzy/ Słowacy / Niemcy/ iáko y Thurcy/ á tym przymierza niewzruſzáli/ gdyż nic gwałtownego zwłaſzcżá z dziáły niepocżynáli. BielKron 308v, 41; Mantiola [...]. Manus iniectio dicitur quoties non expectata indicis authoritate rem nobis debitam vindicamus Calep. Gwałtowne dochodzenie ſpráwiedliwośći ſwoyey. Mącz 209a, 421d; GórnDworz Gg3; ModrzBaz 142; ktore [artykuły] Mikołay wielki Papież/ ktory ſię iego rozboiom y wſtąpieniu gwałtownemu ná Pátrjárchoſtwo ſprzećiwił wylicża SkarJedn 231; Grekowie/ po gwałtownym wygnániu z Bulgáryey/ nic nie opuśćili co ku wiecżnemu rozdziałowi od kośćiołá y od przełożonego ſwego/ y nieprzyiázni ku Láćinnikom ſłużyć mogło. SkarJedn 242; CzechEpPOrz *4v; GórnRozm L; Abactus ‒ Guałtowne odpędzenie, wikradnienie bijdła. Calep 5a; WujNT 287, 626; GDy kto będźie pozwan/ o pooránie roléy/ álbo o pośieczenié łąk gwałtownym obyczáiem SarnStat 1163, 133, 943, 1050, 1164; KmitaSpit C2v; á mężoboyſtwá vmyślne y gwałtowne/ poſpolićie záiednywáią/ y ábo pieniędzmi ábo śiedzeniem wſzelkich zbytkow pełnym nágradzáią PowodPr 67, 26, 42, 46, 64 marg; Iáko ćiáłá náſze/ ábo wnętrznemi chorobámi/ ábo powierzchnymi gwałtownemi przypadkámi vmieráią SkarKazSej 664a.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtowne(-y,-a) bicie, danie, dochodzenie, krzywda, mężobojstwo, obyczaj (2), odpędzenie (wypędzenie) (2), panowanie (2), popasienie, przyciskanie, przygoda, przykazanie, przypadek, rzecz, sprawa, wolność, wrzucenie, wstąpienie, wygnanie, wykradnienie, wyrąbanie, zahamowanie (2), zerwanie.

Zwrot: »gwałtowną [= niesprawiedliwie, krzywdząco] czynić« = iniquis manibus uti Vulg (1): Tám Lizymách gdy ſię lud wzruſzył będąc nápełniony zágniewániem máiąc około trzech tyſięcy ludu zbroynego/ nieſpráwiedliwie y gwałthowną cżynić zá przywiedźieniem niektorego tyrránná w lećiech y w ſzalonym rozumie podeſzłego. BibRadz 2.Mach 4/40.
Wyrażenia: »gwałtowne branie, wzięcie« [szyk 3 : 1] (3 : 2): [Kazimierz] podwody/ zboża/ ſiáná/ takież inne gwałtowne bránia poſpolitemu cżłowieku pod winámi zákazał BielKron 356; CzechEp 166; Rozbóynik. Item, gwałtowné wźięćie. SarnStat 293; VotSzl E3.

»gwałtowna możność« [szyk 1 : 1] (2): Bo ſnádnie możeż nánie zrzućić ſtrzełbę ſwoię á roſproſſyć ie ſrogiem gromem á możnoſćią łáſki twey ták áni ſam zwiem gdy będę wyzwolon zmożnoſći gwałtowney tych ktorzy o chwale imienia twego nie nierozumieią RejPs 212v, 86v.

»gwałtowny najazd« = (violentum) invasio, impressionis incursus JanStat [szyk 3 : 2] (5): Item Cząſtokrocz ſzye przigadza nayaſdi gwalthowne bywacz ſobv ſtron tho yeſth zwalach do podolya a spodolya do valach MetrKor 40/821; ſkázuiemy: áby Stároſtowie źiem náſzych nie ſądźili/ iedno [...] o rozboiu ná poſpolitéy dródze: o pożogę y zápalenié: o gwałtowny náiazd ná czyy dóm. SarnStat 528, 711, 897, 911.

»gwałtowne posiedzienie [czego]« (1): A w tym poſłáli do Papieżá ſkárżyć y o pomoc ná Krzyżowniki o gwałtowne poſiedzienie tych kráin przerzecżonych BielKron 373v.

»gwałtowne przymuszenie (a. przymuszanie)« (3): KromRozm III O8; Ale chociaybychmy iuż ſobie ten śrzedni kſtałt obráli/ ktory nie z gwałthownego przymuſzenia/ ále s pocżćiwych y s ſwowolnych obycżáiow ludzkich do cnoty á do dobrych obycżáiow nas pociąga. RejZwierc 18v, 18v.

»gwałtowna śmierć« = nex Mącz (3): Mącz 243d; nieprzyſtoynie był z Swiátá Kieiſtut miły ták gwałtowną ſmierćią zgłádzony. StryjKron 467; SkarKaz 314b.

praw. »gwałtowne wybicie« [w tym: z czego (3)] = expulsio violenta JanStat [szyk 3 : 2] (5): Izsie sprava miedzi liudzmi okolo vibiczia gwaltownego Z ymienia barzo zabiegla y zagęſczila ComCrac 19, 19; SarnStat 509 [2 r.], 533.

»gwałtowne wydarcie« = abactus, raptus Calep (2): Raptus – Gwałtowne widarczię porwanię. Calep 894b, 5a.

»gwałtowne złupienie (a. łupiestwo)« = violenta praedatio Vulg (5): Leop Is 9/5; Ná ten czás ziemiá byłá ſkáżona przed Bogiem/ będąc pełną gwałtownego łupieſtwá [et repleta est terra iniquitate]. BibRadz Gen 6/11; BielKron [3322]; RejPos 15; NiemObr 20.

Szereg: »prędki i gwałtowny« (2): żebyſmy mieli pewny záwſze depozyt od prędkiey y gwałtowney przygody/ przećiwko Koronnemu nieprzyiaćielowi VotSzl E2.
Przen: Tendencyjny, bezpodstawny, fałszywy (9): RejPos 336; BiałKaz E4; Stąd oto obacżyć możeſz iż takie mniemánie/ y tákie piſmá wykręcánie gwałtowne/ nic nie ieſt inſzego/ iedno ſlepotá wielka ćiemnośći onych grubych y dotkliwych Egiptſkich/ przez Antychriſtá ná ludzi przywiedzioná. CzechRozm 37, 15v; Tákże ſię gwałtowny y nie dobry wykład dálſzych ſłow tegoż Ezáia. 44. v 8. pokázuie CzechEp 154; Ale ſię temu wykłádowi ták dálekiemu od rzecży y gwałtownemu ſłow tych náćiągániu dźiwuię. CzechEp 154, 139, 161, 215.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtowne(-y) naciąganie (3), świadectwo, wykład (3), wykręcanie, wyszpocenie.

2. O znacznym natężeniu, sile; bardzo silny, bardzo wielki; natarczywy, usilny; impetuosus Mącz, Cn; imperiosus, violentus Cn (186): FalZioł IV 23a; BielŻyw 19; GlabGad K7, K7v; BielRozm 21; Kto ſtoj/ niechái báczy aby nievpádł/ mnie co śię dotycze/ żnám iczuię iſz na śię mám gwałtowne parcie/ abych śię na zad cofał i vpadł MurzHist O4; KromRozm III N; A gdy gwałtowna bitwá [pugna valida] byłá/ á zá pomocą Bożą fortunnie ſie im wiodło/ on oſtátek Arábcżykow zwyćiężony/ żądáli od Iudy áby ſnimi przymierze vcżynił Leop 2.Mach 12/11; Marisca, Brzidka/ Nieſmáczna figá/ też nieyáki wrzód nád posládkiem od drápánia álbo tárcia gwałtownieyſzego roſtący. Mącz 210a; Opprimi violentiae impetu, Być zatłumión przes gwałtowne nátárcie. Mącz 295d, 296a; [oczy] gwałtownemi promieńmi ſwemi/ przenikáiącz przez drugie ocży/ iáko iáſność przez ſklo do vpodobánego ſercá/ zágrzewáią ie/ y cżynią ie ſpoſobne ku przyięciu/ y rozżarzeniu miłośći. GórnDworz Cc4, D5v, Bb5v; RejPos 317; Then Zamek Schwed gwałtownym ſturmowánim/ y ſtrzelanim przymuśił/ iſz ſie muśiał poddáć. KwiatOpis B3; Rigá. Miáſto mocne y wielkie/ gwałtownym wáłem Miáſto y Zamek obtoczony y dobrze obwárowány. KwiatOpis B4v; Boć wżdy iuż nie wſzytko pyſzni/ nie wſzytko łákomi/ nie wſzytko zwadcze/ nie wſzytko opilcy/ ále bez tego ſproſnego przypadku vkáż mi iednego ná ſwiecie ktoby ſie obeidź miał á ktoby był wolen od niego/ ieſli nie będzie gwałtownym rozumem á roſtropnym przyſzłych rzecży pohámowániem práwie zwyciężony. RejZwierc 79; á záſię praca ábo tákowe igry zbytnie á gwałtowne [nimia et violenta] wątlą ćiáło ModrzBaz 11; á Niemcy obaczywſzy nieſpodziewáną zdrádę/ y gwałtowną nieprzeſpieczność/ tym leniwiey náćieráli StryjKron 390, 350, 410; KochPhaen 12; ActReg 117; SiebRozmyśl B4v; A iż potrzebá inſza bywa gwałtowna/ ktorá wielkiey mocy potrzebuie/ inſza lżeyſza ktorą łácniey odpráwić może GrabPospR L2, Kv, L2; PowodPr 37; VotSzl D2; Bez zbytku Polak/ bez gwałtownych zyſkow/ Może ſię obyść y bez tych pułmiſkow KlonFlis D3, D2v, D3.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtowna(-y, -e) bitwa, bogactwo, igra, młot, napieranie, natarcie, niebezpieczeństwo (niebezpieczność, nieprzezpieczność) (4), parcie, pokarm, poruszenie, potrzeba (4), praca, promień, raz, rozum, rzecz (3), sturmowanie, szczęście, tarcie, upadnienie, wał, wdziranie, zysk; gwałtowny w lataniu.

Wyrażenia: »gwałtowna moc, możność« = impetus, impetus potentis Vulg [szyk 10 : 2] (11 : 1): A żadny nieieſt by też był námożnieyſſy/ ktory by miał być prozen ſmierći/ á iż by ſie miał obronić gwałtowney grobowey możnoſći. RejPs 133v; Nie boyćież ſię wielkośći ludźi tych/ áni ſię lękayćie gwałtowney mocy ich. BibRadz l.Mach 4/8, 1. Mach 4/30; GórnDworz L12; NiemObr 59; Gdźie Karthago/ y Korint? gdźie ſławné Atheny? Gdźie ſye oná gwałtowna Rzymſka moc podźiáłá? Wſzytko śmierć niećiérpliwa z źiemią porównáłá. KochTarn 77; ActReg 5; GórnTroas 20, 50; SarnStat 133, 424 [2 r.].

»gwałtowny nieprzyjaciel« = potens hostis JanStat [szyk 17 : 4] (21): iż naprzecziwko gwaltownemv nieprziiaczieliovi, zwlaſcza Tureczſkiemv Czeſſarzovi obieczali nąm y koronie naſſey maiętnoſcziami y gardly ſwemi pomagacz. ComCrac 11v; ConPiotr 30v, 34v; Diar 64, 81 [3 r.]; (sam Pan Chrystus] A nie doſyć że oświećiwſſy/to ſwięte piſmo/ cżłowieká ożywia/ ożywiwſzy y poświąca/ ále ieſzcże y poświęćiwſzy/ od wſſech nieprzyiáćioł gwałtownieyſzych/ Cżárthá/ ſwiáthá/ y ćiáłá/ broni Leop *A3v; UstPraw K3 [3 r.]; Hetman ktory bitwę ſtáwi/ y mężnie pocżynáiącz ſobie/ choć gwałthowne ná ſię będzie miał nieprzyiacioły/ iednák ie zwycięży GórnDworz Ff6v, Ii; StryjKron 672; SarnStat 116, 117 [2 r.]; GrabPospR N, N2v; VotSzl B4v, E.

»gwałtowna siła« (2): ZEtrzyi mocną ręką ſwoią/ wiecżny Boże/ wſzytki gwałtowne śiły nieprzyiaćioł KOśćiołá twego ArtKanc I13.

Szeregi: »mocny, gwałtowny« (1): Sámá goła powieſć nie ieſt znák pewny ku zdániu ná mękę/ [...] oprocz tego gdyby byłá mocna/ gwałtowna/ á nie odmienna. Odmiennoſć mowy/ kłamſtwo/ boiaźń/ záiąkánie/ drżenie/ ſą znáki/ nieiáką drogę ku męce podáiące GroicPorz hh4v.

»gwałtowny i potężny« (1): A tęć táką wypráwę/ mogliby Ich Mość Pánowie Polacy Litwá cżynić/ ná nieprzyiaćielá gwałtownego y potężnégo. GrabPospR N.

»gwałtowny i silny« (1): iáko ná tę pierwſzą gwałtowną i śilną potrzebę/ w náſzey Rzecżyp. żołnierz ſnádnie zebrány być może. GrabPospR L2.

»wielki a (i) gwałtowny« [szyk 2 : 1] (3): GórnDworz Aa5v, L12; muſieli wyćiągnąć názad do Prus z Litwy y z Zmodzi/ z nienágrodzoną ſzkodą y nieſławą wieczną/ ták gwałtowney y wielkiey/ á prożney y dáremney dwu Krolow/ y kilkudzieſiąt Xiążąt y wſzyſtkiey Rzeſze Niemieckiey wypráwy StryjKron 432.

a. O usposobieniu, temperamencie, uczuciach ludzkich: wybuchowy, porywczy, namiętny; vehemens Mącz (20): WróbŻołt 118v; coſz tho zá gniew zápáłcżywośći iego ták przezliż gwałtowny [qua est haec ira furoris eius immensa] Leop Deut 29/24; Mącz 216c; Prot A4v; GórnDworz K4, Bb3v; To ten rozumiał/ iż lepiey wſzytko przypuśćić ná ſwięte miłoſierdzie iego/ niżli go fráſowáć gwałtownymi prośbámi. RejPos 46; RejPosWstaw [1103], [1103]v; Wźiął záś nád Krolem moc/ żal przyrodzony Cięſzki/ gwałtowny/ y niepowściągniony. GrochKal 10; Niechćiey ſię kupcom gwałtownym ſprzećiwiáć KlonFlis D4v.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtowny (-a, -e) gniew (rozgniewanie) (3), kupiec, prośba, rzecz (2), smutek, żal.

Wyrażenia: »gwałtowna boleść« (1): á niemoże ſie nigdy oczućić w noczy/ áby nie ſłyſzáłá wymyſloney muzyki/ lámentliwych pioſnek/ z roſkazánia onego ktory wzdycháiąc thák gwałtowną boleść ſerdecżną pokázuie. GórnDworz Bb4.

»gwałtowna miłość« (4): Tha [piękność] wzbudza vmyſł náſz/ á budzeniem lubość cżyni/ y ſthąd gwałthowną miłoſcią zápala. GórnDworz Mm5v, M8, Bb2v; LatHar 23.

»gwałtowna popędliwość« (3): Okrutnyć ieſt gniew/ á gwałtowna popędliwość [impetus in furore]/ ále przed zazdroſćią ktoż ſię oſtoi? BibRadz Prov 27/4; A ná co mam wſpomináć gwałtowne á práwie ſzalone wiela ludźi popędliwośći [violentos et furentes multorum impetus]? ModrzBaz 141; StryjKron 447.

Szeregi: »popędliwy a gwałtowny« (1): Iáki ieſt popędliwy á gwałtowny vpor złośćiwych przećiwko wiernym. LubPs Kv marg.

»wielki a gwałtowny« (1): Służył ieden piękney y zaczney Rzymiáncze cżás długi/ pokázuiącz wielką/ á gwałtowną przećiw niey miłość GórnDworz Bb2v.

b. O zjawiskach związanych z organizmem ludzkim (6): á thak z wielką dowcipnoſcią á z wagą lekarz ma ſie ważić dawać Cżemierzicze/ [...] á mdłym y ſuchego przyrodzenia niema być dawana Cżemierzicza ábowiem cżyni gwałtowne wraczanie y ſtolcze zbytnie FalZioł I 45d; CZęſte kichanie, albo barzo gwałtowne: przychodzi na dzieci z wrzodu głownego. FalZioł V 41, I 128c; że ná cżcżo / to ieſt po pułnocy/ nic nie iadſzy áni piwſzy/ káżdy powinien tey świątośći vżywáć: wyiąwſzy gwałtowną y iuż práwie duſzę z ćiáłá wyćiſkáiącą chorobę. LatHar 253; SiebRozmyśl [A2]v.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtowna(-e) choroba (2), kichanie, wracanie (2).

Wyrażenie: »boleść gwałtowna« (1): To ieſt/ wſzytko ćiáło moie ieſt wzruſzone y potárthe boleſćią gwałtowną. BibRadz I 291a marg.
c. O zjawiskach przyrody (89): MetrKor 37/4; Confusio maris, zvmyenye, zmyeſzanye gwaltowne, szhum morsky BartBydg 33b; Trzaskawicze/ y lyskawicze gwaltowne z deſzcżem FalZioł V 55; GlabGad H4, H7v; SeklKat G3v; Leop Sap 18/5; A ći co ſą na zachod ſłońcá/ będą ſię bać imienia Pańſkiego/ á ktorzy ſą ná wſchod ſłońcá chwały iego/ gdy prziydźie iáko rzeká gwałtowna [veluti fluvius] ktorą duch Páńſki pędźi. BibRadz Is 59/19, Is 47/14, Ier 47/2; BielKron 5v, 179, 424v; GórnDworz S; RejPos 140v [2 r.]; Y deſzcż pomierny tedy záwżdy piękniej ziołá ożywia y zázieleniewa niżli ow gwałtowny/ bo gwałtowny álbo potłucże álbo z błothem pomieſza. RejZwierc 15; BudBib Ex 15/10, Am 5/24, Sap 18/5; Chmury z hukiem linęły deſzcz nieſłychány/ Linęły grad gwałtowny z wichrem zmiéſzány. KochPs 114; StryjKron 72, 345; NIe záwżdy byſtré wiátry morzá przedymáią/ Ani wáły gwałtowné w brzégi vdérzáią. KochEpit A2; KochFr 88; WisznTr 32; KochPam 85; Nie odſtráſzą zbytecznym ogniem záráżoné Kupcá kráie chćiwégo: áni przeſádzoné Mrozem gwałtownym polá KochPieś 2; Polny świércz co głoſu sſtáie/ Gwaltownému ſłońcu łáie. KochSob 62; GórnRozm B3v; BLogoſłáwiona Iágnieſzká/ ſtoiąc w pośrzodku ogniá gwałtownego/ wznioſłá ręce w niebo/ y ták ſię modliłá. LatHar 457, 176; WujNT Act 27/41; JanNKar Cv; PowodPr 56; CiekPotr 63; Zbudował okręt/ ieſli prawdá/ y on Z Pyrrhą żoną ſwą ſławny Deukálion/ Gwałtownym wodom o ktorych wiedźieli/ W nim vśiedźieli. KlonFlis D3; PudłDydo B2v.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtowna(-y, -e) dma, duch, gorącość, grad, łyskawica, mroz (3), niepogoda (2), obłok, ogień (6), płomien, potok (2), potop, powietrze, powodź (2), rzeka, słońce, sturm, szum, trzaskawica, wał (2), woda (8), zmieszanie.

Wyrażenia: »gwałtowna burza, nawałność« = vehemens procella Modrz (3 : 1): thedy przodek okrętu vwiąznąwſſy/ ſtáł nie ruſſáiác [!] ſie/ ále zádni koniec łamał ſie od gwałtowney burzey [a vi maris]. Leop Act 27/41; iedno iáko ow okręt/ kthory cżás niemáły przećiwi ſie wiátrom ná morzu/ nákoniec niemogąc ſie gwałtowney nawáłnośći oprzeć/ [...] puśći ſie ná fortunę GórnDworz Ff4v; ModrzBaz 81; CzechEp 87.

»deszcz gwałtowny« = nimbus Murm, BartBydg [szyk 14 : 10] (24): Murm 16; Nimbus, ventus pluviosus vel densitas nubis in tempestate obscura, vel est repentina pluvia, gwaltowny, valny descz BartBydg 98; Wiatr ze dżdżem gwalthownym y przemiennym. FalZioł V 55, V 55; Mąż vbogi kthory potwarza vbogie/ podobien ieſt dżdżowi gwałtownemu [similis est imbri vehementi]/ zá ktorym przychodzi głod. Leop Prov 28/3, 4.Esdr 15/28, Iob 29/23, Cant 2/11; BibRadz Ps 89/5, 4.Esdr 15/37; Procumbere segetes imbribus, Zyto poległo od gwałtownych dzdzów. Mącz 70b; LeovPrzep A2; BudBib Iob 37/6, 4.Esdr 4/47 [2 r.], Eccli 49/11; SkarJedn 24; KochTr 14; StryjKron 345; KochFr 105; KochPieś 24; Niechay déſcz z niebá ná nas gwałtowny nie leie: Iowis ráczéy niechay ſye weſpół z námi śmieie. PudłFr 66; PudłDydo A4, B3.

»gwałtowna siła« (1): Kogoż morſki ſzum y gwałtowne śiły/ Nád wolą Bożą kiedy zátopiły? GrochKal 12.

»wiatr, wicher gwałtowny« = ventus validus a. vehemens Vulg; ventus violentus Cn [szyk 14 : 3] (15 : 2): LubPs ff3v; Leop Ex 14/21; BibRadz Ex 14/21, Sap 4/4; BielKron 92, 449; Circius et Cercius, [...] Wiátr gwałtowny który oſobliwie we Fránciey w Delphinatu wieye, Mącz 54c; Violentissimo coeli statu, Bárzo w gwałtowny wiátr/ w okrutną niepogodę. Mącz 498b; BudBib I 361c marg, Ion 4/8; HistHel C3v; KochPs 48, 189; PudłFr 43; WujNT Matth 14/30, Act 2/2, 27/14.

Szeregi: »popędliwy i gwałtowny« (2): Oto ie popędzą obłoki od wſchodu y od zachodu áż ná południe oblicżnośćią bárzo ſtráſzliwą/ popędliwą y gwałtowną [facies eorum horrida valde, plena irae et procellae]. BibRadz 4. Esdr 15/34.

»wielki i gwałtowny« = magnus et validus Vulg (2): Y przyidą wielkie y gwałtowne obłoki y gwiazdy BibRadz 4.Esdr 15/39; LeovPrzep A2.

W przen (1):
Wyrażenie: »gwałtowna nawalność« (1): Aby przes to wzywánie Troyce/ y iedney mocy Boſtwá/ wſzelka nagorſza moc przećiwniká/ wſzelka záſtárzáłá złość Dijabelſka/ wſzelka gwałtowna nawálność/ byłá wykorzenioná/ y odeſſlá od ćiebie KrowObr 84.
[Część przykładów ze znacz. 2. może być interpretowana jako znacz. 4., ponieważ zjawiska siły i szybkości często występują nierozłącznie].
3. Potrzebny, konieczny, pilny, przymusowy (40): ále iżem ná ten cżás nie mogł przybydź oſobą ſwą do W. M. dla wielkich á gwałtownych ſpraw WerKaz 276.
Wyrażenia: »gwałtowna potrzeba« = mus, konieczność; necessitas Modrz [szyk 29 : 8] (37): ConPiotr 31v; Kiediby potrzeba gwałtowna/ albo wielka ſkoda prziſla/ nie gwalcy ſwięta/ ktory by nie mogł bes ſkody odlozić nadrugy dzyeń SeklKat G3v, Vv [2 r.]; Diar 78; BielKron 210v, 407v; Odpowiedział p. Myſzkow. iż cżłowiek/ więcey ſie ma oględáć ná ſwoię powinność/ niż ná wſzytki támte przycżyny/ kthoreby go zátrzymáć mogły. Zgołá by iedno nie ná woynie/ ábo nie cżáſu iney gwałthowney potrzeby/ ábo nieſzcżęſcia páná ſwego GórnDworz L3; Vff ábo rząd od vffu ma ſtáć wolno/ gdy gwałtowney potrzeby niemáſz/ ieden od drugiego ná ſześći ſtop/ gdzie tego potrzebá vkáże tedy ná cżterzy BielSpr 9v; ModrzBaz 44, 123v; StryjKron 66; Bo nawięcey ná ten cżás z pámięći ludzkiey wypada/ gdyby/ vżywáiąc dobrodźieyſtw iego/ mieliby vcżćiwość wyrządzáć Bogu ktory im w tym folguie. Ale gdy potrzebá gwałtowna przyćiśnie: toż ná Bogá wſpomináią CzechEp 87; NiemObr 147; WisznTr 8; BielSjem 19; KochPieś 38; GórnRozm K3v [2 r.]; PaprUp E4v; ActReg 45; OrzJan 132; LatHar 114, 122, 126; A ieſliby którému z nich/ dla gwałtównéy potrzeby ſwéy odiecháć przyſzło/ áby to z wiádomośćią Hetmáná Koronnégo/ á w niebytnośći iego Polnégo było. SarnStat 434, 30, 134, 442, 443, 1019, 1226; SiebRozmyśl E4v; PowodPr 47; VotSzl B, D4; KlonWor 2.

»gwałtowna przyczyna« (2): ábowiem/ mimo tho/ iż ieſt wielkie niebeſpiecżeńſtwo/ (bo á czo wiedzieć/ komu koſtká pádnie) kto do tego bez gwałtowney przycżyny ſkwápliwie byeży/ godzyen ieſt/ żeby ſie iego towárziſtwá pocżćiwi ludzie ſtrzegli. GórnDworz E2; PowodPr 15 marg.

Szereg: »pilny a gwałtowny« (1): SEym Wálny Koronny we dwie lećie nadáléy ma bydź ſkłádan: á gdźieby tego byłá pilna á gwałtowna potrzebá Rzeczypoſpolitéy/ tedy zá rádą pánów Rad oboygá Páńſtwá/ iáko czás y potrzebá Rzeczypoſpolitéy przynośić będźie/ powinni go ſkłádáć będźiemy. SarnStat 30.
4. Szybki, pośpieszny; nagły, niespodziany (15): przeto gdy kto barzo pragnie, nie dobrze ieſt gwałtowne picie, ale zniełagła [!] iż tak potroſze wſiąka w żołądek aże odwilgnie. GlabGad E8v; á gdi miał błąd poczwierdzić/ przepuſcił nań pan bog gwałtowną nięmoc yż nagłą ſmieczią [!] vmarł. SeklKat F3v; Nie vlęknieſz ſię poſtráchu gwałtownego [non timebis a timore repentino]/ áni vpadku gdy prziydźie na żłośniki. BibRadz Prov 3/25; wſzákże tego wrzodu záſtárzáłego zárázem vlecżyć nie może/ bowiem gwałtowne przemiennośći rzecży poſpolitey pełne ſzkod bywáią. BielKron 199, 240v, 400v; RejAp 136; A cokolwiek gwałtownie do przyrodzenia przypádnie/ [...] nie może ták ſłuſznego rozſądku dáć/ iáko gdy tho powoli y obacżono y rozważono będzie. Bo y Mędrczy ták o tym piſzą/ iż káżda rzecż gwałtowna nie może być iedno ſzkodliwa. RejZwierc 15; BudBib 2.Mach 12/22; StryjKron 240; Miárá w rzeczách to tá trwa/ y beſpiecznie ſtoi/ A odmiány gwałtownéy nigdy ſie nie boi. GórnTroas 22; PowodPr 19; SkarKaz 158b.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtowne(-y, -a) naszcie, niemoc, odmiana (2), pęd (2), picie, pokarm, postrach, przemienność, przygoda, rzecz, uciekanie.

Wyrażenie: »bol gwałtowny« (1): Thá vſlyſſawſſy że wźiętá ieſt Archá Boża/ á że też vmárł dziewierz iey/ tudzieſz y mąſz/ náchyláłá ſie y porodziłá. Bo przyſſly ná nię bole gwałtowne [dolores subiti] Leop 1.Reg 4/19.
Szereg: »skory i gwałtowny« (1): Teraz moi wielce M. Pánowie/ widząc że czás bieży/ odmiany téż ná świećie ſkoré y gwałtowné/ á co więtſza/ ſzkodliwé/ by ſnadź nie powſtáłá burza iáka JanNKar A3v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Violentus, Gwałtowny/a/e. Mącz 498b; Calep 1126b.

Synonimy: 1. bezprawny, drapieżny; 2. mocny, silny, wielki; a. gorliwy, porywczy; c. walny; 3. pilny, potrzebny; 4. nagły.

Cf GWAŁCIWY, GWAŁTOWY, NIEGWAŁTOWNY

AL