[zaloguj się]
[pdf]

PRZEWROTNY (133) ai

przewrotny (132), przewrotni (1) HistAl.

e oraz o jasne.

comp przewrotni(e)jszy (1).

Fleksja
sg
mNprzewrotny, przewrotni fNprzewrotnå, przewrotn(a) nNprzewrotn(e)
Gprzewrotn(e)go Gprzewrotn(e)j Gprzewrotn(e)go, przewrotni(e)jsz(e)go
Dprzewrotn(e)mu Dprzewrotn(e)j D
Aprzewrotn(e)go, przewrotny Aprzewrotną Aprzewrotn(e)
Iprzewrotnym Iprzewrotną I
L Lprzewrotn(e)j Lprzewrotnym
Vprzewrotny V V
pl
N m pers przewrotni
subst przewrotn(e)
G przewrotnych
D przewrotnym
A m pers przewrotné
subst przewrotn(e)
I m przewrotn(e)mi
f przewrotn(e)mi, przewrotnymi
n przewrotnymi
V m pers przewrotni

sg m N przewrotny, przewrotni (21). ◊ G przewrotn(e)go (11). ◊ D przewrotn(e)mu (1). ◊ A przewrotn(e)go (5), przewrotny (1). ◊ I przewrotnym (7). ◊ V przewrotny (6). ◊ f N przewrotnå (8), przewrotn(a) (1). ◊ G przewrotn(e)j (6). ◊ D przewrotn(e)j (1). ◊ A przewrotną (1). ◊ I przewrotną (3). ◊ L przewrotn(e)j (2). ◊ n N przewrotn(e) (1). ◊ G przewrotn(e)go, przewrotni(e)jsz(e)go (2). ◊ A przewrotn(e) (1). ◊ L przewrotnym (2). ◊ pl N m pers przewrotni (13). subst przewrotn(e) (8). ◊ G przewrotnych (16). ◊ D przewrotnym (2). ◊ A m pers przewrotné (4); -é (3), -(e) (1). subst przewrotn(e) (3). ◊ I m przewrotn(e)mi (3). f przewrotn(e)mi (1) Leop, przewrotnymi (1) KwiatKsiąż. n przewrotnymi (1). ◊ V m pers przewrotni (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII (z Cn) – XIX w.

1. Odwrócony, ułożony odwrotnie; inversus, perversus Cn (1): Praeposterus, Perversus, qui rerum ordinem conturbat, aut in quo ordo est conturbatus – wspaczny, przewrotni. Calep 838a.
2. Obracający się, toczący się; przen (1): [Fortuna] Zdrádliwa nieſtátecżna bo ná kole ſtoi/ Przewrotnym/ nie dufay iey rádáć wiele broi. CzahTr L4v.
3. Źle postępujący, grzeszny, nieszczery, wykrętny, fałszywy, podstępny, zdradliwy; perversus PolAnt, Vulg, Mącz, Modrz, Cn; versutus Vulg, PolAnt, Calep; impius Vulg, PolAnt; pravus Calep, Vulg; dolosus, malus PolAnt; inversus Cn (111): Pravus – Krziwy, złoſliwy. Per translationem accipitur pro malo et vitioso. Przewrotni. Calep 846a.
a. O ludziach (i wyjątkowo o istotach nadprzyrodzonych) (76): O przewrotni rayce/ ij tzo cżynicie OpecŻyw 83; SeklWyzn Gv; RejKup d5v; KrowObr 242v; Niećierpliwy cżłowiek ſpráwi głupſtwo: á mąż przewrotny/ wſſem nienawiſny ieſth. Leop Prov 14/17; Cżłowiek opiły przewrotnym ieſt [praevaricatur] á hárdy nie oſtoi ſię w ſwym mieſzkániu BibRadz Hab 2/5, Deut 13/13, Prov 2/15; bo gdy Kápłan Ołtarzowi/ to ieſt Zakonowi roſkázowáć chce/ tráći Kápłáńſtwo y odſzczepieńcem przewrotnym zoſtawa OrzRozm E3v; BielKron 185; Apoſtoł piſze iáką burdę máią Anyeli ſwięći z duchy przewrotnemi RejAp CC2v; WujJud 138v; BudBib Prov 7/11; o Pietrze przewrotny/ wſzák ćie ma lud ten głupi zá świętego. SkarŻyw 372; NiemObr 13; Wyzwolćie ſię od tego narodu przewrotnego. (marg) odłączćie ſię od tych ktorzy nie wierzą w Chriſtuſá. (–) WujNT Act 2/40.

W połączeniach szeregowych (6): Ocży głęboko w cżele lezące, znamio⟨nują⟩ cżłowieka [...] przewrotnego, złoſnego, zazrzywego, łacznego ku poſądzeniu, długo gniewnego, wymyſłka złych rzecży, [...] GlabGad N6; takowa [niewiasta] bywa [...] ſmiała na rzecży mężom przywoite, ſwadliwa, barzo chytra, przewrotna, zwodnicza też poſpolicie bywa. GlabGad O5, P5; bo ten lud ieſt bárzo przewrotni/ złoſćiwy y ſmrodliwy y bogu bárzo mierziony HistAl M4; Mącz 488c; Drugie pomnimy/ iáki ieſt chytry/ biegły/ á przewrotny ſprzećiwnik náſz RejPos 332v.

W przeciwstawieniach: »nalepszy, poczciwy, prawdziwy, sprawiedliwy ... przewrotny« (4): A z człowieka nalepſzego Wnet uczyni [łakomstwo] przewrotnego. BierRozm 16; Wyzwala duſze ſwiádek prawdźiwy/ á człowiek przewrotny opowieda kłamſtwo. BibRadz Prov 14/25; Pan bowiem ſpráwiedliwych ná wſzelki czás bróni/ A przewrotné złe ludźi ćicha pómſta góni. KochPs 3; A tu ćię iuż Bog żegnay krayno cnotliwa/ Ludźieć w tobie przewrotni ſámáś ty pocżćiwa. CzahTr I2v.

Wyrażenia: »przewrotny kusiciel, szatan« [szyk 1:1] (1:1): RejAp 34v; Abowiem náſz Nieprzyiaćiel/ zły duch, przewrotny kuśićiel/ pokuſy nam ćięſzkie ſtroi ArtKanc M19v.

»przewrotni (przewrotny) (są a. jest) ludzie (a. lud), przewrotny (jest) człowiek« = perversus homo Modrz [szyk 15:10] (18:7): GlabGad N2, N6, P5; BierRozm 16; HistAl M4; MurzNT 51; KromRozm II v4; KromRozm III A6; LubPs gg4v; A dla thego Sędźia ma pilnie przeſtrzegáć/ áby przewrotni ludźie/ ládá iákiey przyczyny wrzucenim/ drogi do tego nie zágradzáli/ żeby [...] GroicPorz cc3v; KrowObr C2v; RejWiz 77 marg, Dd2v; á káżdą ſpráwę ludźi przewrotnych będę miał w nienawiśći BibRadz Ps 100/3, Prov 14/25; BielKron 7; Eráſmus takież piſze/ [...] że był náder złośliwym á przewrotnym cżłowiekiem. WujJud 7; RejPosWstaw [1103]v; ModrzBaz 95; KochPs 3, 85; BielSjem 5; Phil N3; WujNT 532; CzahTr I2v.

»przewrotny złośnik« (1): A w pocżćiwey przygodzye wżdy vmie porádzić/ A przewrotnym złoſnikom iż ſie nie da zdrádzić. RejWiz 63.

Szeregi: »przewrotny, (a) chytry« [szyk 2:1] (3): Sthan przewrotnych á chitrich ludzi. RejWiz 77 marg, Dd2v; Calep 1115a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»przewrotny, (a) fałszywy (a. fałeczny)« [szyk 1:1] (2): yedno opiſuye [Juda Tadeusz] fáłſſywe á przewrotne vczyćyele álbo kácerze KromRozm II e4v; LubPs gg4v.

»hardy i przewrotny« (1): Bo hardzi i przewrotni jego [Priama] synaczkowie KochMon 22.

»niepobożny i przewrotny« (1): Abowiem prorocy [...] do wſzyſtkich niepobożnych y przewrotnych ludzi wielkiego ſtanu mowili/ [...] KrowObr C2v.

»nieprawy a przewrotny« (1): Abyśćie byli bez przygány/ y ſzcżyrzy/ dzieći Boże nie nagánione/ wpośrzodku rodu niepráwego á przewrotnego [pravae et perversae]. BudNT Philipp 2/15.

»niewierny i przewrotny« = incredulus et perversus PolAnt, Vulg; infidelis et perversus Vulg (5): o rodzaiu niewierny i przewrotny (marg) zawiły (–) pokiſz będę zwami MurzNT Matth 17/16; BibRadz Matth 17/17[16]; BudNT Matth 17/17[16]; WujNT Matth 17/17[16], Luc 9/41 [zawsze przekład tego samego tekstu].

»przewrotny a obłędny« (1): Gdyż w pirwſſym ſwym pocżęcyu ſąſcye przewrotnemi A z żywotá mátki ſwey w złośći obłędnemi LubPs O3v.

»śmiały i przewrotny« (1):tzemuſz ty tedy/ ieſteś ták ſmiáły/ y ták przewrotny? Iż ſlowá Duchá Swiętego/ więcey ku iednym ludziom wiernym ſtoſuieſz/ á niſſli ku drugim? KrowObr 224v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»przewrotny a wszeteczny« (1): O ktorych [rzeczach] potym przewrotni á wſſeteczni ludźye ſpiráć ſye [...] záczęli. KromRozm II v4.

»wykrętny abo przewrotny« (1): Złość/ ktora też w ſobie zámyka nieſzcżyrość á odmienność vmyſłu/ y przewrotność ktora z niey pochodzi/ zowiemy poſpolicie cżłowieká tákiego wykrętnym ábo przewrotnym RejPosWstaw [1103]v.

»zły (a. złośliwy), (i, a) przewrotny« = pravus et perversus Vulg [szyk 6:2] (8): Iżeśćie grzeſzni/ iżeśćie rodzay złoſliwy y przewrotny KrowObr C2v; WujJud 7; Pokarz iáwnie przewrotné złé ludźi/ żadnému Nie ćiérṕ/ áni okázuy łáſki niezbożnému. KochPs 85, 3; Phil N3; OrzJan 116; WujNT Philipp 2/15; niemogę ſie zátrzymáć z onym ſerdecżnym ku tobie áffektem/ ktory niekiedy poruſzył choć złego á przewrotnego Proroká Báláámá. PowodPr 4. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Iron.; w przeciwstawieniu: »przewrotny ... Innocentyjus« (1): ſkoro ktory Papieżem zoſtał/ nátychmiaſt ſobie imię właſne odmienił/ á inſzym ſie imieniem zwáć kazał. Ieſli był przed tym złoſliwy/ tedy ſie kazał zwáć Bonifácyus. [...] Ieſli przewrotny/ tedy Innocentyus [od „innocens” ‘uczciwy’]. KrowObr 34.

W przen (1): Gdy od zbáwienia wſzytkich nas/ wynidźie tyśiąc y pięć ſet lat. Lato oſme ośḿdźieśiąte/ Będźie káżdemu bárzo dźiwne: Bo ieſli tam tego roku świát niezáginié: Tedy więc wſzytko ná ſwiećie opak popłynie. Y poki przewrotny świát trwać potym będźie: Pothy płaczu/ głodu/ będźie pełno wſzędźie. LeovPrzep Fv.
α. W funkcji rzeczownika (12): BLogoſláwiony tho mąż/ ktory nie odſſedł zá rádą przewrotnych Leop Ps 1/1, Prov 22/5; Przewrotny trudno ma być nápráwiony BielKron 79; Bo náucżáią niepráwośći vſtá twoie/ á obieraſz ięzyk przewrotnych. BudBib Iob 15/5; SkarJedn 32; Mąż okrutny/ ręki krwáwéy/ Nigdy twarzy twéy łáſkáwéy Nie ma vznáć: tegóż/ Boże/ Y przewrotny czekáć może. KochPs 7, 142, 150, 184.

W przeciwstawieniach: »dobry, sprawiedliwy, [święty] ... przewrotny« (2): Przyymi záwſze wdzięcżnie dobrego/ Ale śię chroń przewrotnego BierEz Iv; Praca ſpráwiedliwego/ żywot mu przynośi/ Przewrotny ſwe dochody/ ku ſwey ſtrácie nośi BielKom B7; [S ſwiętym/ ſwiętym ſie sſtánieſz/ á s przewrotnym ſprzewrotnieieſz. GrzegŻarnPos 1582 683 (Linde s.v. przewrotnieć)].

Szereg: »przeciwny ni przewrotny« (1): Nie day ſię zemnie ćieſzyć przećiwnemu/ Ni przewrotnemu. GrabowSet M4v.
b. O działaniach i cechach ludzkich (też wyjątkowo istot nadprzyrodzonych) (34): Ty wołaſz ná złośćiwego áby przeſtał ſwey złośći/ A w oney nádętey myſli ſwych przewrotnych chćiwośći LubPs R4; KwiatKsiąż F2; WujJudConf 63; CzechRozm 30v; Pychá ieſt przewrotna przewyżſzánia w ktoreykolwiek rzecży chęć/ z nádętośćią ſercá/ á vmysłem wzgárdzenia drugich złącżoná. ModrzBaz 58v, 87, 96; iáko źrzetelnie ten Oćiec pychę/ y przewrotne obycżáie zmyſlonych duchownikow wymálował. NiemObr 155.

W połączeniach szeregowych (2): GlabGad N2v; wiele ſię też złych á przewrotnych y karánia godnych rzecży dzieie ModrzBaz 5v.

Wyrażenia: »chytrość przewrotna« (1): á inácżey thedy nie ieſt mądrość/ ále chytrość przewrotna. GórnDworz Hh6.

»przewrotna(-y) (jest) myśl, umysł, zmysł« = cor malum PolAnt; cor malignum Vulg [szyk 5:2] (4:2:1): Abowiem myſli ſercá ludzkiego przewrotne ſą od młodośći iego BibRadz Gen 8/20; BibRadz 4.Esdr 3/26; O przewrotneſz to ſą tákowe rády á myſli wáſze/ ktorymi ták zwodzicie lud moy. RejPos 189; SkarJedn 96; ábowiem ieſtem mędrſzy nád te/ kthorzy Piſiſtráteſowego przedſięwzięcia y przewrotnego vmyſłu nie doſzli Phil N3, Sv; nie rácżże mię zoſtáwić w myśli przewrotney LatHar 588; [gdyż on [Bóg] wiárą ſerc ludzkich włada á nie wdźięcżniki prawdy ſwey w przewrotny zmyſl podawa Respons C3v].

»przewrotny wykręt« (1): z ktorych [sporów o słowa] pochodzą zazdrośći/ ſwary/ bluźnierſtwá/ złe podeyźrzenia: przewrotne wykręty [conflictationes] ludźi vmyſłu ſkáżonego WujNT 1.Tim 6/5.

»przewrotna zdrada« (1): Pátrzayże tu niewieſciey/ tey przewrotney zdrády HistHel Dv.

Szeregi: »głupi, przewrotny« (1): Bo nic niemáſz głupſzego/ nic przewrotnieyſzego [stultius nihilque perversius] iáko wyrok vcżynić/ ktorego przycżyny ábo niewieſz ábo nierozumieſz. ModrzBaz 88.

»zły a przewrotny« (1): Kácerzomći przywoita koſćyoł tárgáć/ [...] złych á przewrotnych rzeczy vczyć KromRozm I O4v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

W przen (12):

W przeciwstawieniu: »przewrotny ... prosty« (1): Przewrotna ieſt drogá ludźi niektorych y obłędna/ ále człowieká czyſtego proſta ieſt ſpráwá. BibRadz Prov 21/8.

Wyrażenia: »przewrotna (jest) droga« [szyk 4:3] (7): Przewrotna drogá mężowá/ obca ieſt: ále ktory cżyſty ieſt/ proſty á dobry vcżynek iego. Leop Prov 21/8; Kthory chodzi proſto/ zbáwion będzie: ktory przewrotnemi idzie drogámi/ zá raz vpádnie. Leop Prov 28/18; BibRadz Prov 21/8; BielKron 42v; WujJud ktv; Odpuść wyſtępki/ zwiedź z drogi przewrotney/ W złośćiách nieſkrotney. GrabowSet M3, P3v; [WerReguła 114].

»język przewrotny« (1): Y przyrownywa thákowe iádowite kłamſtwo ięzyká przewrotnego y z náuką iego/ oſtrym á przenikáiącym ſtrzałom LubPs cc2.

»serce (jest) przewrotne« [szyk 2:1] (3): LubPs gg4; Przewrotne ieſt ſerce ludzkie/ á ku wybacżeniu trudne WujJud 105; CzechEp 244.

»usta przewrotne« (1): mąż nieuzytecżny/ ydzie vſtámi przewrotnymi Leop Prov 6/12.

Szereg: »przewrotny i obłędny« (1): BibRadz Prov 21/8 cf W przeciwstawieniu.
4. Nieprawdziwy, niewłaściwy, niesłuszny, mylny (17): y z was ſámych powſtáną mężowie mowiący rzecży przewrotne CzechEp 352; Nád to ſłowá one/ A Bogiem było ono Słowo/ Czechowić ták wywroćić glozą ſwą przewrotną vśiłuie: Iż Ian S. muśiał był nápiſáć/ A Boża byłá oná mowá. WujNT przedm 7.

W przeciwstawieniach: »przewrotny ... dobry, zdrowy« (2): KwiatKsiąż A2; Przypomina Tymotheuſzowi dáne roſkazánie/ áby niektore odwodził [Tymoteusz] od náuki przewrotney/ á zdrową im podawał. WujNT 1.Tim 1 arg.

Wyrażenia: »nauka przewrotna« [szyk 6:3] (9): KromRozm II o4; KromRozm III H2v; KrowObr 31v; Ieſt tedy tá Kabálá nic inego iedno wielki błąd/ á przewrotna y ſzkodliwa nieiáka náuká/ ktora ſłowá/ imioná/ známioná piſmá ſwiętego/ inácżey wywráca niż trzebá BielKron 46, 46; KwiatKsiąż A2; y boiąc ſię biegłośći w náuce przewrotney onego Heretyká: vdał ſię [Aleksander] ná modlitwę y poſty SkarŻyw 390; WujNT przedm 25, 1.Tim 1 arg.

»przewrotny wykład« (5): KrowObr 143, 179v; ModrzBaz 100; tedy ſwym przewrotnym wykłádem záwieráią [księża papiescy] fortę prawdy CzechEp 251, 244.

Szeregi: »chytry a przewrotny« (1): chytre á przewrotne Proroctwo [...] wydał [prorok] PowodPr 4.

»przewrotny a (i) fałszywy« [szyk 1:1] (2): A widziſz iuſz ſwoy fáłſzywy y przewrotny wykład piſmá ſwiętego? KrowObr 179v, 31v.

»obłędliwy albo przewrotny« (1): Aby nas nye vnośił ledá wyátr náuki obłędliwey álbo przewrothney. KromRozm III H2v.

»zły (a. złośliwy) a przewrotny« (2): A w naukach dobrych yeſliżeby kto z młodośći nie był wyćwiczon/ albo yesliżeby ſię w teyże złośliwymi a przewrotnymi [naukami] napuſzył tedy [...] KwiatKsiąż A2; ktorzi złym á przewrotnym wykłádem wielkie zarázy dobrym obycżáiom przynoſzą. ModrzBaz 100.

5. Zmienny (3):
Wyrażenia: »przewrotne czasy« (1): ktory [cesarz Karol] tákich nieprzeſpiecznych y przewrotnych czáſow/ ná Ceſárſtwie będąc/ vczćiwą náuką Praw/ y tudźież ſtolec Kośćiołá Rzymſkiego/ w cále záchował LeovPrzep C2.

»szczęście przewrotne« (1): LOKIETEK cny/ WLADZISLAW/ po ſzcżęśćiu przewrotnym/ Oſtał ſie záś ná Páńſtwie KlonKr wstęp A3v.

a. Łatwo odmieniający swój wygląd zewnętrzny, formę, postać (1): Versipellis, Astutus, versutus, simulandi quidvis, et dissimulandi artifex – Przewrotni. Calep 1115a.

Synonimy: 3. błędny, chytry, dwoisty, fałszywy, farbowany, kłamliwy, łżywy, nieprawy, nieszczyry, obłudny, omylny, pokryty, sztuczny, ubarwiony, zakryty, zdradliwy, zły; 4. fałeszny, fałszywy, kłamliwy, niczemny, nieodpowiedni, nieprawdziwy, niesłuszny, niewłasny, obłudny, omylny, zmyślony.

Cf NIEPRZEWROTNY, PRZEWROTNIK

ALKa