Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: BŁĘDNOŚĆ

Następne hasło: BŁĘDOW »

BŁĘDNY (200)ai

błęd- (192), błand- (6) BartBydg (2), ZapWar (4), błąd ZapWar (2).

Fleksja

sg
m	N	błędny	f	N	błędnå	n	N	błędn(e)
	G	błędn(e)go		G	błędn(e)j		G	błędn(e)go
	D	błędn(e)mu		D	błędn(e)j		D
	A	błędn(e)go, błędny		A	błędną		A	błędné
	I	błędnym		I	błędną		I	błędnym
	L	błędnym		L	błędn(e)j		L	błędném, błędnym
	V			V	błędnå		V

pl
N	m pers	błędni
N	subst	błędné
G		błędnych
D		błędnym, błędn(e)m
A	m pers	błędné, błędnych
A	subst	błędn(e)
I	m	błędn(e)mi
L		błędnych
inne formy
- błędni

sg m N błędny (17). ◊ G błędn(e)go (13). ◊ D błędn(e)mu (1). ◊ A błędn(e)go (6), błędny (4). ◊ I błędnym (2). ◊ L błędnym (3). ◊ f N błędnå (14). ◊ G błędn(e)j (10). ◊ D błędn(e)j (1). ◊ A błędną (9). ◊ I błędną (1). ◊ L błędn(e)j (3). ◊ V błędnå (3). ◊ n N błędn(e) (4). ◊ G błędn(e)go (9). ◊ A błędné (6); -é (2), -(e) (4). ◊ I błędnym (2). ◊ L błędném SarnStat (3), błędnym (2) SkarŻyw, KochPieś. ◊ pl N m pers błędni (7). subst błędné (20); -é (1), -(e) (19). ◊ G błędnych (13). ◊ D błędnym (4) Prot, RejAp, ArtKanc, LatHar, błędn(e)m (1) RejPs. ◊ A m pers błędné (11), błędnych (2) RejKup, StryjWjaz; -é (2), -(e) (9). subst błędn(e) (19). ◊ I m błędn(e)mi (4). ◊ L błędnych (5). ◊ V m pers błędni (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Błąkający się, zabłąkany, błądzący (110)
2. Mylny, mylący, niewłaściwy, wprowadzający w błąd (26)
3. Fałszywy, złudny (29)
4. Grzeszny, zły (20)
- a. W funkcji rzeczownika (3)
5. Nieprzytomny, niespokojny, obłąkany, szalony (13)
- a. W funkcji rzeczownika (6)
6. [Zestawienie: »Błędna Ziemia« n-loc]
*** Bez wystarczającego kontekstu (2)

1. Błąkający się, zabłąkany, błądzący; erraticus, errabundus, erroneus Cn (110): RejWiz 7; Alić oto zábieżáłá mu niewiáſthá/ w vbierze ſwowolney niewiáſty/ gothowá ná zwodzenie duſz/ ſwiegotliwa y błędna/ nie ſpokoyna [garrula et vaga] Leop Prov 7/11; RejPos 144, 258v; Gdzież ten ieſt kthoryby rátował vćiſnionego [...]? Gdzież ten ieſt ktoryby ogárnął śirotkę błędnego? RejZwierc 190; BudBib Is 49/21.

W porównaniu (8): A my tu niebożątka iako błędne owcze Muſimy vſtępować bo nas popchnie kto chze [!] RejJóz M5v; RejWiz 37, 136 [2 r.]; Y Coż wżdy nam ták krzywy/ vbogye dzyewecżki/ Ze ie w klozye chowamy/ by błędne owiecżki. RejZwierz 105; Polacy przez páná iáko błędne owce będąc/ nie wiedzieli co dáley cżynić gdy ſie ná páná nie mogli zgodzić. BielKron 346v; gdy ſie ich ſtády włocży zá prokuratory po ſeymiech iáko bydłá błędnego RejZwierc 189, 4.

W przen (2): Mocno s ſwym przyrodzeniem/ á iż ciáło rządziſz. [...] Abowiem ten błędny woł kędy wolna trawá/ Radby y płot przełomił/ chociay tám zła ſpráwá. RejWiz 190, 78v.

a. Przybłąkany, pozostawiony bez opieki (o bydle); errans PolAnt (14): Iszem ya nyezanyąl nyevka plovego Blandnego wewszy wczaykach do domv mego ZapWar 1508 nr 1962, 1508 nr 1962 [2 r.], 1963, 1519 nr 2246, 1522 nr 2277; Ieſlibyś ználazł wołu ábo oſłá błędnego [erranti]/ ktoryby był nieprzyiaćielá twego/ tedy mu go odwiedź. BibRadz Ex 23/4; SarnStat 512; KlonWor 49.

Szereg: »zajęty albo (i też) błędny; błędny i zajęty« (4 : 1): Kto bydłá záiętego nieda do obory Krolewſkiey/ álbo też błędnego do trzećiego dniá/ [...] takowy ma być pozwan do Grodu UstPraw Fv; O błędném y záiętém bydle. SarnStat 513, 513, 676 [2 r.].

b. astron. Pozostający w ruchu, krążący, w odróżnieniu do nie zmieniających miejsca krążenia (o gwiazdach) (4): Sindmégo [!] dnia gwiázdy wſſytki tak ty tzo blędny biég maią/ tak ty tzo iednako ſie obratzaią/ ogniſté brody z ſiebie wypuſſcżą/ iako widámy kométy. OpecŻyw 193v; Tyś ná znák czáſów ſpráwił błędną twarz mieśięczną KochPs 155.

Wyrażenie: »błędna gwiazda« (2): Pilniey ſię błędnym gwiazdam po tym przypátrowáć Prot B2; RybGęśli C2v.

c. W odniesieniu do spraw wiary; abiectus PolAnt (76): RejPs 143v; A cozeſz nam winien Panie Iſz czeſto twoye karanie Wznoſyz nadnamj tak ſrodze Gdychmy bledni w prawey drodze RejKup p5v, h2; RejPos 79v, 123, 124, 186, 262v; Náwroććie ſię Synowie bledni do Páná Bogá ſwego/ y do iednośći S. Przybytku ie^go SkarJedn 365; SkarŻyw 79; SkarKaz 488a; KlonFlis B3.

W porównaniu (5): iako blędną a ſtraconą trzodę ſobie odkupic a przywlaſſczyc raczyles nas RejPs 146; RejPos 61,132v, 141, 148v.

Zwroty: »chodzić jak(o) błędny« (3): Oto chodzę yák błędny tu nyeboracżek ſmutny LubPs L4v; BielKron 465; RejPos 124.

»tułać się jako(by) błędny« [szyk zmienny] (6): Zwłaſzcżá thy co o Páná o cnotę nie dbáią / Iedno ſie ták by błędni po ſwiátu tułáią. RejWiz 130; á thułáli ſie iáko błędni dáleko od niego/ przywodząc nas w dziwne błędy á w dziwne wymyſły ſwiátá tego RejPos 78v, 26v, 30v, l06v, 240.

»by błędny się włoczyć«: Cżemuż ſie ták po ſwiátu by błędni włocżycie. RejWiz 27v.

Wyrażenie: »błędna dusza« (3): RejKup ſ8; to ſie dopirko kręći/ to ſie dopirko fráſuie/ tho dopiro będą dziwne rozmyſły w oney błędney duſzy iego RejPos 248v; SkarKaz 639a.

»(jako) błędna owca, owieczka« (13): RejPs 92, 141v; RejKup bb3v; MurzHist M4; LubPs cc2; ieſzcżeſzby cie Bogu oycu ſwemu ofiárowáć nie miał? pozyſkawſzy cie ták okrutną męką ſwoią/ a ználazſzy cie iáko błędną á ſtráconą owiecżkę z owcżárniey iego RejPos 106v, 29v, 123, 124, 141, 145; Naprzod gdy ſie oto bes Meſyaſzá/ iáko błędne owce bes Páſterzá tuláć muſzą nie máiąc żadney poćiechy ſumnienia ſwe^go CzechRozm 136; VotSzl E4v.

W przen (16):

Wyrażenia: »droga błędnych«: corko Krolá nawyżſzego/ [...] drogo błędnych LatHar 487.

»błędna owieczka, owca; owca błędna« (14 : 1): BibRadz Ez 34/16; Pátrzayże k cżemu ſie przyrowniwa ten ſwięty páſterz tych nas nędznych á błędnych owiecżek RejPos 168v; O nędzna á ſzalona dzyewico/ o nędzna á błędną [!]/ á mam ták rzec/ mizerna párſzywa owco RejPos 342, 7, 124v, 147v, 148, 168v (11); SkarŻyw 235; Izali pilnośći páſterſkiey nie należy/ błędne owce [...] przywieść do owczárnie Páńſkiey? WujNT 435; SkarKazSej 672b.

α. W funkcji rzeczownika (18): RejPs 16; LubPs G4v; RejPos 5v, 148v marg, 183, 193v, 275; By błędnych drogi vcżył/ vpádłych rátował/ Iák práwy páſterz/ Bożą owcżárnią ſpráwował. StryjWjaz C3; KochPs 163; Obroć wſzyſtkie błędne Pánie Iezu Kryſte/ Od ich wynaleſkow/ ku twey prawdźie cżyſtey ArtKanc K14v, M15v; LatHar 421; Oſtátnie miłośierdźie roſkázuie nád błędnemi y iákoby ślepemi/ ktorzy náuki y vpominánia náſzego y kazánia potrzebuią. SkarKaz 279a, 203b, 279a [2 r.], 280b.

Szereg: »błędny a tułak«: á vcżynił go błędnym á tułakiem ná ſwiecie/ á w zły á w pogáńſki narod obroćił wſzytko pokolenie iego. RejPos 27.

2. Mylny, mylący, niewłaściwy, wprowadzający w błąd (26): A tak Radżecz niewilatay. Dzerſſe pilnie Płota Niewjnoſſie nazbyt wlewo Bocz tam błedne Wrota RejKup ee7v; KochPieś 9.

Wyrażenie: »błędna droga« (3): RejPos 65v; RejZwierc 173; y przeklęty ktory ślepe w drogę błędną prowádźi. SkarKaz 279a. Cf »błędny a omylny«.

Szereg: »błędny a omylny«: Bo to wdzięcżna rzecż ieſt káżdemu kto w drogę iedzie ábo idzie/ iż nie przydzie ná błędne á ná omylne drogi iedno iż proſto á beſpiecżnie ſobie iedzie [...] wiádomym [...] gośćińcem ſwoim. RejZwierc 173.

W przen (20): RejRozpr D; LubPs P; będziemy [...] trwáć przy tym Pánu ſwoim á nie damy ſie od niego vwieść [...] tym błędnym wiátrom ſwiátá tego/ y omylnym rozumkom iego. RejAp BB6; RejPos 167v, 275v; Proſto ſie ten błędny ſwiát ták obchodzi z námi/ Iáko gdy ſie w ſzelinie wilk goni s kozámi. RejZwierc 28v.

Wyrażenia: »błędna droga; droga błędna« (8 : 1): RejKup t2; LubPs E2, Pv; BibRadz Iac 5/20; á ſtańmy rádſzey mocno przy Pánu twym. Gdyż miemy [!] iż káżda drogá ieſt błędna oprocż iego ſámego. RejPos 189v, 184, 184v, 293; WujNT Iac 5/20.

»błędny gościniec« (3): á nie vnoście ſie zá rozlicżnemi á zá błędnemi tymi gośćińcy ſwiátá tego RejPos 287, 185, 286v.

»błędna ścieżka« (2): Ze ya ſobye nád to nye mam yuż iney ſwyátłośći/ Chodząc tu po błędnych ſcyeſſkach tey zyemſkiey niſkośći LubPs bb4; RejPos 357v.

Szereg: »błędny, (a) omylny« (3): á iż cie chce beſpiecżnie przeprowádzić s tey błędney á bárzo omylney drogi RejPos 184v, 240v, 293.

3. Fałszywy, złudny; mendosus Mącz, Cn; vitiosus Cn (29): SeklWyzn 2v, 3; KromRozm I F3; KromRozm II q3; KromRozm III Dv; LubPs R5, bb3; Bowiem rozum to ieſt wodz prawdziwy káżdego/ Ten ſnádnie może poprzeć mnimánia błędnego. RejWiz 112v; RejZwierz 108v; Exemplar mendosum, Xięgi pełne błędnego/ fáłſziwego/ á nieumieyętnego piſánia. Mącz 215d; RejAp 14; Abowiem y Pan niechciał cie w they błędney nádziei zoſtháwić RejPos 6v, 17, 88, 89v, 184, 197 (12); ReszPrz 68; Wſzyſcy ſynowie ludzcy prawdę porzućili/ bo ſię błędnym náukam ſwoim przyucżyli ArtKanc Q3; GrabowSet V2v.

W charakterystycznych połączeniach: błędne (-y, -a) mnimanie (4), nadzieja (5), nauka (3), rozumienie, rozmysł (2).

Wyrażenie: »duch błędny« (3): á nyektorzy od wyáry odſtęmpuyą imuyąc ſye duchow błędnych/ wedle proroctwá Páwłá S. KromRozm III N4; KrowObr 65v; RejPos 261v.

Szereg: »prawdziwy i błędny«: kto nieieſt z Bogá/ nieſlucha nas/ przeſto poznawamy Duchá prawdziwego/ y Duchá błędnego. KrowObr 65v.

4. Grzeszny, zły (20): RejPs 178; RejWiz 6v, 50v; RejAp 11, 137v; RejPos 43v, 204v; SkarŻyw 251, 264; ReszPrz 60; ArtKanc H13v; RybGęśli B; Nie według ſzczerey ſrogośći Karzeſz náſze błędne ſpráwy. Zakon twoy pełen lutośći SzarzRyt Bv.

Wyrażenie: »błędne serce« (3): á wżdy ſie to nic á nic nie dotyka onego błędnego á grzechem záſlepionego ſercá náſzego RejPos 230, 126, 143.

Szeregi: »błędny i krewki«: y w tym wygnániu błędni y krewcy żyiąc/ obecnie z Pánem BOgiem niebędźiemy KuczbKat 390.

»błędny a pożądliwy«: Rácżyſz go nam thedy dáć [...] á obiáśnić thy błędne á pożądliwe ſercá náſze RejPos 143.

a. W funkcji rzeczownika (3): RejKup dd4v; RejWiz 135; ále ie zraź ſwémi Rękomá/ y po wſzytkiéy roſpróſz błędné źiemi. KochPs 86.

5. Nieprzytomny, niespokojny, obłąkany, szalony; delirus BartBydg, Calep; phreneticus BartBydg; furens, furiosus Calag (13): BartBydg 40; Iużczi prozno bracza moy Teraz ſię bledna myſl broy RejKup y7v, ſ3v; RejZwierz 114v; Calag 533a; Delirus – Błedni, ſzalony. Calep 301b.

Wyrażenie: »błędna fortuna« = varia fortuna: Błędna Fortuno toć náder przewodźiſz/ Práwem niewiem iakim wiele w świećie płodźiſz RybGęśli Bv.

a. W funkcji rzeczownika (6):

Zwroty: »jako błędny błąkać się«: A Nákoniec káżdy táki zábáwiony tym ſwiátem/ ktory opuśćiwſzy wſzytko tylko iáko błędny błąka ſie zá wſzetecżnoſciámi iego/ powiedz mi ieſliże ſie też kiedy do cżego dobrego przygodzić może? RejZwierc 143.

»chodzić jako (by) błędny« [szyk zmienny] (5):RejKup bb2; RejPos 76v, 212v; á iuż chodził iáko błędny w roſpácży ſwoiey. RejZwierc 2; Ze zápomnią wſzytkiego co ſławie przyſtoi/ Kiedy ie wielki Hetman pan Bachus przyſtroi. Ze chodzimy by błędni opuśćiwſzy wſzytko RejZwierc 252.

6. [Zestawienie: »Błędna Ziemia« n-loc: BEdąc Fortunat z dworem twym w źiemi Szkockiey/ ſłyſzał o źiemi błędney ktorą Niemcy Ierlándyą zowią [...] á zową tę źiemię tymi cżáſy błędną źiemią/ dla iáſkiniey wielkiey ktora w niey ieſt [...] śiłá ludźi w niey błądząc tám poginęło/ y ztąd wſzyſtek ten wyſep zową Błędną źiemią. HistFort E‒Ev, B2.]

*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Erraticus. Irriger. Blędny. Mymer¹ 35; erraticus, bląndny BartBydg 52.

Synonimy: 1. błąkający się, tułający się, zabłądzony; 2. mylny; 3. fałszywy; 4. grzeszny; 5. szalony, obłędliwy.

Cf BŁĄDZĄCY, BŁĘDLIWY, BŁĘDNIK, NIEBŁĘDNY