Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NIEPRAWDZIWIE

Następne hasło: NIEPRAWIE »

NIEPRAWDZIWY (76) ai

W pisowni łącznej (68) w rozłącznej (8).

e jasne, a pochylone.

comp niepråwdziwszy (1).

Fleksja

sg
m	N	niepråwdziwy	f	N	niepråwdziwå, niepråwdziw(a)	n	N	niepråwdziw(e)
	G			G	niepråwdziw(e)j		G	niepråwdziw(e)go, niepråwdziwsz(e)go
	D			D	niepråwdziw(e)j		D
	A	niepråwdziwégo		A	niepråwdziwą		A
	I	niepråwdziwym		I	niepråwdziwą		I	niepråwdziwym
	L			L			L	niepråwdziwym
	V	niepråwdziwy		V	niepråwdziwå		V

pl
N	m pers	niepråwdziwi
N	subst	niepråwdziwé
G		niepråwdziwych
D		niepråwdziwym
A	m pers	niepråwdziwé
A	subst	niepråwdziw(e)
I	m	niepråwdziw(e)mi
I	f	niepråwdziw(e)mi
inne formy
sg n N a. A - niepråwdziw(e)

sg m N niepråwdziwy (11). ◊ A niepråwdziwégo (2); -égo (1), -(e)go (1). ◊ I niepråwdziwym (7). ◊ V niepråwdziwy (2). ◊ f N niepråwdziwå (3), niepråwdziw(a) (1). ◊ G niepråwdziw(e)j (1). ◊ D niepråwdziw(e)j (1). ◊ A niepråwdziwą (2). ◊ I niepråwdziwą (4). ◊ V niepråwdziwå (1). ◊ n N niepråwdziw(e) (3). ◊ G niepråwdziw(e)go, niepråwdziwsz(e)go (4). ◊ N a. A niepråwdziw(e) (1). ◊ I niepråwdziwym (2). ◊ L niepråwdziwym (1). ◊ pl N m pers niepråwdziwi (2). subst niepråwdziwé (9); -é (1), -(e) (8). ◊ G niepråwdziwych (6). ◊ D niepråwdziwym (3). ◊ A m pers niepråwdziwé (2); -é (1), -(e) (1). subst niepråwdziw(e) (5). ◊ I m niepråwdziw(e)mi (2). f niepråwdziw(e)mi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde brak.

Znaczenia

1. Niezgodny z faktycznym stanem rzeczy (35)
- a. W funkcji rzeczownika: »nieprawdziwsze« (1)
2. Mówiący nieprawdę, nie mający racji; kłamliwy (31)
- W przen (2)
- a. W funkcji rzeczownika (5)
3. Nie taki, jaki – zgodnie z nazwą – powinien być, udający coś, udawany, fałszywy (10)

1. Niezgodny z faktycznym stanem rzeczy; fallax, falsus Cn (35): mnodzi ludzie powiadaią by nie mieli zdrowi być gdy by ſie nieupijali. (‒) To domniemanie ieſt nie prawdziwe, gdyż picie nie inacey potrzebne ieſt ku zdzowiu [!] iedno iako oley ku ſwieczeniu. GlabGad G8; KrowObr 53v, 54, 157v [2 r.], 166; á tym żáłoſćiwiey to v ſyebie mam/ iżeś wáſzá M. tey nieprawdźiwey mowie dał mieyſce v ſyebie. OrzList d; Testis depraehensus, Swiádek náleziony w nieprawdźiwim świádectwie/ błądząc rzeczą. Mącz 318b; SarnUzn G7; LeovPrzep a3v; ieden drugiemu niedawno/ czoś iáſnie nieprawdziwego powiedał/ á ten ſłyſzącz pocżął go prośić/ Niech to práwi będzie zá łáſką w.m. ábych temu mogł niewierzyć GórnDworz Rv, Z8; HistRzym 88; KuczbKat 340; RejZwierc 216; RejPosWstaw [143³]; CzechEp 101, 112; ActReg 94; y dla tegoſz zwykły [...] Twierdzić pod przysięgámi rzeczy nieprawdziwe CiekPotr B4.

W połączeniach szeregowych (3): Ktemu muſiałby teſz Duch Swięty kłámáć/ ktory w małżeńſtwie twierdzi/ być łoże niepomázáne [...] Ty ſlowá Duchá Swiętego/ byłyby konietznie nieprawdziwe/ złoſliwe/ y Dyábelſkie KrowObr 221v, 227v; pewnie wiedz iż ieſt fáłeſzne/ omylne/ á nieprawdziwe proroctwo iego. RejPos 188v.

W przeciwstawieniu: »prawdziwy ... nieprawdziwy« (2): ReszPrz 54; iáko zá ieden pozew prawdźiwy/ ktory da człowiek dobry zá ſwą krżywdą/ da mu ich wykrętnik záraz pięćdzieśiąd ábo ſześćdźieśiąt nieprawdźiwych. GórnRozm F2v.

W charakterystycznych połączeniach: domniemanie nieprawdziwe(-y, -a), list, mowa (2), nauka (3), pismo (2), potwarz, powiadanie, powieść (2), proroctwo, rzecz (5), słowa (5) świadectwo, wymysł, zmyślenie; coś nieprawdziwego.

Szeregi: »nieprawdziwy, (a) fałszywy« [szyk 1:1]: RejPs 183; Iáko prawdźiwey náuki a nieomylney w kośćiele Bożym pewny nie omylny znák ieſt/ iedno ſerce/ ieden duch [...] ták nieprawdźiwey/ fałſzywey náuki rożność á niezgoda. ReszPrz 54. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»niesłuszny i nieprawdziwy« (1): Lecż iż ieſt ten dowod y przyſtoſowánie nieſłuſzne y nieprawdźiwe/ łácno to káżdy pozna CzechEp 168.

»niewstydliwy i nieprawdziwy« (1): A więc teſz to ieſztze będzie/ iáko ty powiedaſz/ niewſtydliwą y nieprawdziwą potwarz/ ábyśćie kośćiołow [...] vmárłym ludziam niebudowáli? KrowObr 219.

»nieprawdziwy a omylny« (1): A inſzego czo [...] niżli tho co ieſt przez Ducha ſwięthego ná ſwiát wywołano/ tedj temu nie mamy wierzić/ y owſzem przeklináć iáko rzecży nieprawdziwe á omylne od ſwiáthá wymyſlone. RejZwierc 8v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»(lubo, jeśli) prawdziwy abo (lubo, jeśli) nieprawdziwy« (3): Fabula [...] Powieść, Báśń/ Lubo prawdźiwy lubo nieprawdźiwy wymysł. Mącz 113a; GórnDworz Cc7; mamy thy fáłeſzne páſterze poznáwáć z owocow ich/ á to ieſt z náuk ich ktore mamy rozeznáwáć ieſli prawdziwe/ ieſli nieprawdziwe RejPos 190v. [Ponadto w przeciwstawieniu 2 r.]

»prożny a nieprawdziwy« (1): Vannus, Próżny/ czczy/ też niczemny/ nędzny/ omylny/ łżywy/ prożnęmi á nieprawdźiwemi ſie powieściami petáyący [!]. Mącz 475b.

»zmyslony a nieprawdziwy« (1): Hiſtorici piſali aby one krayny [...] były letnie á ku mieſzkaniu barzo powolne y żyzne/ to ieſt rzecż zmyſlona á nie prawdziwa, iako y drugie wyſſzy namienione. MiechGlab 62.

a. W funkcji rzeczownika: »nieprawdziwsze« (1): Nád co nie może być nieprawdźiwſzego/ áni Bożey woli y ſłowu iego Ewángelijey świętey przećiwnieyſzego ReszList 154.

2. Mówiący nieprawdę, nie mający racji; kłamliwy; mendax Vulg; non verus Modrz; fallax, falsidicus, falsiloquus, falsus, mendosus Cn (31): Cżemuś nie prawdziwa byłá/ Otożeś mię omyliłá BierEz Lv; OpecŻyw 98; KromRozm I D2v; KrowObr 19; Powiedzyał cżárt/ iż go [Achaba] inácżey ſnádniey żadnym obycżáiem zwieść nie mogę/ iedno iż ſie sſtánę duchem nieprawdziwym w vſciech prorokow iego [ero spiritus mendax in ore omnium prophetarum tuorum Vulg 3.Reg 22/22] RejPos 188; WujJud 71v, 254v, 256; RejPosWstaw [143⁴]v; Widzę świádki nieprawdźiwé/ Słyſzę ná ſyę kłamſtwo żywé. KochPs 38; GrabowSet R2.

nieprawdziwy w czym (2): bo mnimali by Kryſtus nie práwdziwy albo niemiloſierny w ſądzie/ A dlá tego przywiedli przedeń żonę/ ktorá była w tzudzoloſtwie vchwytzona OpecŻyw 77; Phil F4.

W połączeniu szeregowym (1): Coż bowim zá ſławy będzie káżdy Pan zwirzchni/ kthory nikcżemnym/ nieprawdziwym y niewiernym ieſt. Phil O2.

W przeciwstawieniach: »prawdziwy, zacny ... nieprawdziwy« (2): Ale ieſtći Bog prawdziwy [Deus verax]/ á kożdy cżłowiek nieprawdziwy [homo mendax] Leop Rom 3/4; OrzList d2.

Wyrażenia: »apostata nieprawdziwy« (2): Przes tegoſz tedy my ſámego/ Páná Iezu Kryſtá [...] á nie przes żadną inſzą rzetz/ Apoſtáto nieprawdziwy/ ludzi pokutuiących/ grzechów odpuſztzenia vtzemy KrowObr 51v, 69v.

»nieprawdziwy człowiek (a. nieprawdziwi ludzie)« = homo mendax Vulg [szyk 3:3] (6): Iż ſie ludzie ſprzyrodzenia nieprawdziwi rodzą/ ktorzy więcey nieprawdę miłuią/ á niſſli prawdę Bożą KrowObr 157; Leop Rom 3/4; OrzList d2; BielKron 67; Fabulator, Lgars/ Nieprawdźiwy człowiek. Mącz 113b; KochPs 17.

»kłamca nieprawdziwy« (1): á ktoby mu [Bogu] iey [chwały] chćiał namniey powieſćią ſwą vſczerbić byłby náwſſem kłamca nieprawdziwy. RejPs 95.

Szeregi: »fałeszny a nieprawdziwy« (1): Sálamon woła/ ábychmy prawdziwie á mocnie ſtali przy thych wiernych á nieodmiennych ſłowiech Páná náſzego. [...] ábychmy nie byli nálezieni fáłeſznemi á nieprawdziwemi przed ſwiętą oblicżnoſcią iego. RejPos 190.

»nikczemny i nieprawdziwy« (1): MA ſie też dobry obywátel wyſtrzegáć/ áby nikcżemnym y nieprawdziwym w powieśći nie vkazał ſie Phil F4.

»pletliwy i nieprawdziwy« (1): tego ſye dowieſz nie od tych pletliwych/ y nieprawdźiwych ludźi/ ále od ſtáthecznych á zacnych Pánow. OrzList d2.

W przen (2): KochPs 8; muſzę [...] wyráźić obłudność mężá zdrádliwego. Krory [!] mą dobrą ſławę tárga y pocżćiwą/ Wymywáiąc páſzcżekę mną/ ſwą nieprawdźiwą. CzahTr I4v.

a. W funkcji rzeczownika (5): ona rozgniewawſzi ſie nan iako nanieprawdziwego z domu iego wygnała BielŻyw 132.

nieprawdziwy w czym (2): Nyeprawdziwy w yęzyku [mendaces filii hominum Vulg Ps 61/10] y w ſwey káżdey ſpráwye/ Ktory ná wſſem zdradliwie obchodzi ſie práwye. LubPs O6v [idem] ArtKanc Q11v.

W połączeniu szeregowym (1): A wſzákoż wątpiącym á niewierzącym/ á przeklętym/ á zábiiácżom/ y cudzołożnikom á báłwochwálcom/ y wſzytkim nieprawdziwym/ cżęść ich będzie wiecżnego ogniá ſiárką pałáiącego RejAp 177v.

Szereg: »łgarz albo nieprawdziwy« (1): Ieſli ćię zá twoią przycżyną łgarzem álbo nieprawdźiwym názową [Si merito tuo seu mendax seu non verus audis]/ śiebie w tem winny ModrzBaz 61.

3. Nie taki, jaki – zgodnie z nazwą – powinien być, udający coś, udawany, fałszywy; falsus Mącz, Cn; adumbratus, coloratus, fucatus Cn (10): Crocodili lachrymae, Prover., Nieprawdźiwy żál álbo płácz. Mącz 69b, 182b; GórnDworz Aa4; RejPos 71v; Zaſzći ſie nam te pokoie Wnet nápełnią tyle troie. (did) Clamabit. (–) Z Szynkarek nieſpráwiedliwych Y z pánienek nieprawdźiwych. MWilkHist E4v; o ślepa nieprawdźiwych dobr pożądliwości/ Bogactw/ cżći/ y roſkoſzy: iáko rychło od fałſzywego weſela/ do prawdźiwego ſmutku wielom wrotá otwieraſz. WysKaz 2.

W przeciwstawieniu: »prawdziwy ... nieprawdziwy« (1): Rybitw widząc oſobę nie pielgrzymſką rzekł iemu: Znáć to dobrze że ty nie ieſteś prawdziwy pielgrzym/ odpowiedział mu Grzegorz. A cżem ia nie prawdźiwy pielgrzym/ ále wżdy goſpody proſzę prze Bog. HistRzym 37v.

Wyrażenie: »prawda nieprawdziwa« (1): O moie miłe nabożeńſtwo: o rationabile obſequium: o prawdo nieprawdźiwa co wſzytko dobre nicuieſz etc. Nie lżę ia tedy áni háńbię świętych pomárłych: ále ſtrofuię z głupſtwá [...] żywych/ co tákiemu báłámuctwu wierzą CzechEp 84.

Szeregi: »nikczemny i nieprawdziwy« (1): Mądrość bowiem bez wiáry nikcżemną y nieprawdziwą ieſt/ á zgołá bezecną chytroſcią. Phil O2.

»spleciony, nieprawdziwy« (1): Cżego ieſli X. K. nie przyimuie/ á iákoż bronić będźie Cżęſtochowſkich mnichow/ y Iozubitow z inſzymi onego ſplećione^go nie prawdźiwego cżártow wyganiánia? CzechEp 295.

Synonimy: 1., 2. błędny, fałszywy, kłamliwy, łżywy, nieisty, obłudny, omylny, zdradliwy; 3. fałszywy, przypisany, przyprawny, zdradny, zmyślony.

Cf PRAWDZIWY