Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZYPRAWNIE

Następne hasło: PRZYPRAWOWAĆ »

PRZYPRAWNY (58) ai

a jasne (w tym 3 r. błędne znakowanie).

comp przyprawni(e)jszy (1) BielKron.

Fleksja

sg
m	N	przyprawny	f	N	przyprawnå, przyprawn(a)	n	N	przyprawn(e), przyprawni(e)jsz(e)
	G			G			G	przyprawn(e)go
	D			D			D	przyprawn(e)mu
	A	przyprawny, przyprawn(e)go		A	przyprawną		A
	I	przyprawnym		I	przyprawną		I
	L	przyprawnym		L			L

pl
N	m pers	przyprawni
N	subst	przyprawné
G		przyprawnych
A	m pers	przyprawn(e)
A	subst	przyprawné
I	f	przyprawnymi, przyprawn(e)mi
I	n	przyprawnymi
L		przyprawnych

sg m N przyprawny (6). ◊ A przyprawny (2), przyprawn(e)go (1). ◊ I przyprawnym (1). ◊ L przyprawnym (1). ◊ f N przyprawnå (7), przyprawn(a) (3). ◊ A przyprawną (2). ◊ I przyprawną (3). ◊ n N przyprawn(e), przyprawni(e)jsz(e) (3). ◊ G przyprawn(e)go (1). ◊ D przyprawn(e)mu (2). ◊ pl N [m pers przyprawni.] subst przyprawné (10); -é (1), -(e) (9). ◊ G przyprawnych (4). ◊ A m pers przyprawn(e) (1). subst przyprawné (7); -é (2), -(e) (5). ◊ I f przyprawnymi (1), StryjKron, przyprawn(e)mi (1) FalZioł. n przyprawnymi (1). ◊ L przyprawnych (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Sporządzony tak, aby był zdatny do użytku, zwłaszcza w sposób wymagający specjalistycznych umiejętności (16)
- a. Sporządzony jako specyfik, zwłaszcza leczniczy (9)
2. Przysposobiony do spełnienia określonej funkcji (2)
3. Przeznaczony, mający zastosowanie do czegoś (2)
4. Do którego dodano przyprawy dla poprawienia smaku (11)
5. Piękny, ozdobny, wystrojony (11)
- a. O języku: kunsztowny (1)
6. Sprawny, zręczny (1)
7. Sztuczny, nieprawdziwy; mający na celu wprowadzenie w błąd lub osiągnięty za pomocą nieuczciwych środków (10)
- a. O przedmiotach, produktach i zjawiskach (3)
  - Przen (1)
- b. O urodzie (3)
- c. O sytuacji (4)
8. Poddany zabiegom powodującym pożądane zmiany (1)
9. Przyprawiony, doczepiony (1)
10. Służący do łączenia, przystawiany (3)

1. Sporządzony tak, aby był zdatny do użytku, zwłaszcza w sposób wymagający specjalistycznych umiejętności; apparatus Mącz (16): miał bowiem Alexander Słoniow tyſiąc ktorzy złoto iego noſili/ á cżterzyſtá wozow wſzytkich s koſami oſtremi przypráwnych [falcatas]/ á dwánaſce ſet kar/ iezdnych trzy kroć ſto tyſiąc HistAl H4v; Apparatus, Nágotowány/ przirządzony/ przipráwny. Mącz 279d, 420a.

przyprawny czym (1): Słycháć w tym tám kráiu [nad ujściem rzeki Ob] trąbienie vſtáwicżnie/ ieſli [= czy] ludzie álbo cżárći niemogą wiedzyeć/ álbo trąby przypráwne ná gorze wiátrem. BielKron 433v.

Wyrażenia: [»kula przyprawna«: Rożen go [hetmana wołoskiego] z ruſznice nie chybił/ ácż kulą przypráwną/ iednák zbroiá nie puśćiłá/ wſzákoż ſię przywłoká ná nim zápaliłá/ ktorey vgáśić nie mogł PaprHerby 79.]

»misternie przyprawny« (1): Piſzą niektorzy iż rychło potym Medea pogniewáłá ſie z Iazonem/ y ziecháłá od niego precż z Greciey ná wſchod ſłońcá/ popaliwſzy iego kráinę y miáſtá ogniem miſternie przypráwnym BielKron 55.

»ogień przyprawny« = pociski zapalające [szyk zmienny] (1): BielKron 55; [[Bułgarowie] okręty im [Saracenom] y galery przypráwnym ogniem popalili. BielKron 1597 12 (Linde)].

»przyprawne stoły« = stoły zastawione do posiłku, zapewne: kosztownie [szyk 1:1] (2): Komu záwżdy nád ſzyią wiśi miecz goły/ Nie vczynią mu ſmáku przypráwné ſtoły KochPieś 18; GosłCast 14.

a. Sporządzony jako specyfik, zwłaszcza leczniczy (9): W Ręku noſić nieczo wonnego ieſt rzecż pożytecżna/ iako ſą rzecży prziprawne w aptekach. z ambri y z inych rzecży woⁿnych FalZioł V 63, III 4d, V 93v; A wodką przypráwną námaż ocży ſwoie/ ábyś przeźrzał. RejAp 44; Támże im też roſkazano przypráwowáć ony máśći woniące/ y ony oleie przypráwne/ cżym mieli pomázowáć nacżynia ony/ y ołtarze ony/ y káplice ony RejPos 348v; Lithocolla – Prziprawne wapno. Glutinum quo lapides coniunguntur. Fit autem ex lapide Pario, aut marmore cum taurino glutino. Calep 609a.

przyprawny k(u) czemu (2): Tego Echynuſa ſkora: ſurowa bywa przymieſzana lekarzſthwu ku ſwierzbiowi przyprawnemu. FalZioł IV 34c, V 62v.

przyprawny z czym (1): dáwáć mu [szalonemu] ieść Oman przypráwny z miodem/ álbo potráwámi iákożkolwiek. SienLek 53.

2. Przysposobiony do spełnienia określonej funkcji (2): (did) Poſeł vkazuye Kupcowj przipráwne Towarziſſe (–) Owos towarziſſj twoy Widziſs yako każdy ſtoy A yeſcze to tak rzecz mogę Ze Kazdy gotow na drogę RejKup v6v; [BudUrzęd 74v].

przyprawny ku czemu (1): [Więc iżby Pleban lepiey przypráwny był ku onych ludźi poháńbieniu ktorzy śie przećiwiáią tey prawdźie/ tedy świętego Ieronymá przećiwko Wigilánciuſowi y Damáſcená niech oſobliwie cżyta KuczbKat 274]. Cf Wyrażenie.

[przyprawny czym: A iáko Iézdni dobrze opátrzeni być máią w Kónie/ [...] ták téż y Pieſzy máią być dobrze przypráwni Zbroią/ Strzelbą/ y wſzeláką brónią ku bitwie przyſłuſzáiącą. TarnUst 284 (Linde).]

Wyrażenie: »przyprawny ku boju« (1): bowiemeś ty [Panie] dodał ſercá mnie gdyś potłumiał ony ile kroć ſie chćieli wzruſſyć przećiwko mnie á mniezáwżdy [!] vmocniwſſy czyniłeś przypráwnego ku boiu. RejPs 26.

3. Przeznaczony, mający zastosowanie do czegoś (2):

przyprawny k czemu (1): á wten cżas gdy grzmi albo ſie liſka [...]: nawięczey [kamfora] ciecże/ á naiaki kolwiek proch albo na rozgi ſuche czo zdrzew opadaią przidzie: s tym ſie zmieſza/ pothym w naczyniach kthemu prziprawnych przez lekki ogień od tego plugaſtwa bywa oddzielona FalZioł I 70b.

przyprawny na co (1): Y odeydą Márie. A Piotr gdźie w iákim przypráwnym ná to kąćie/ będźie mowił. MWilkHist I.

4. Do którego dodano przyprawy dla poprawienia smaku; conditus, medicatus Cn (11): BierRozm 9; [król Władysław] winá áni piwá nie rad pijał/ tylko wodę przypráwną BielKron 387; á będźieli to ptáſtwo/ kury/ ćielęćiná/ kápłón/ nic ſye nád to lepſzégo [choremu] dáć niemoże: ryby/ owoce/ iárzyny/ przypráwné iuchy/ ná czáſy potomné [tj. gdy będzie zdrowszy] zchowawſzy Oczko 24v; Calep 954b; [TomZbrudzBrul Deut 29/6].

Wyrażenia: »potrawy przyprawne« = dapes lautiores Murm, BartBydg; exquisitae epulae, scite parata edulia Mącz [szyk 4:2] (6): Murm 159; Cupedia, cupiditas edendi aut bibendi, dapes lautiores, potrawy prziprawne, lakothky BartBydg 38b; BielKron 458; Exquisitae epulae, Foremnie przipráwne potrawy. Mącz 336d, 372d; á odpocznąwſzy z onego trudu kilko dni/ y wychwoſtawſzy ſię w łáźni/ á pośiliwſzy pićim y potráwámi przypráwnymi żywot zemdlony/ odprowádzon był [Kiejstut] do Litwy StryjKron 442.

»wino przyprawne« = vinum aromatites a. conditum a. Hippocraticum Cn (1): Wina mętne^go á zwłaſzcża przyprawnego [...] nie piy. FalZioł V 64v.

5. Piękny, ozdobny, wystrojony; apparatus, politus Mącz (11): A iuż ták [królowa] ochędożona rozmáytemi vbiory będzie przywiedzioná do krolá onego á wiele pánien przypráwnych będzie ią prowádziło RejPs 68v; Tákżeć y przypráwny gmách y koſztowna ſzátá/ Nic náſzego miłego nie ozdobi brátá. By ſiedzyał iáko Dzyęcioł nadobnie vpſtrzony/ A nie będzye rozumu/ porowna z Gáwrony. RejWiz 46v, 26, 36; Tám widźiał ochędożne gmáchy kortynámi z iedwabiu wyſzywánymi/ iż tákich nigdźiey nie widał. A gdy przyſzedł do łożnice gdźie Krol leżał/ tám ieſzcże przypráwnieyſze okazánie wſzytkich rzecży było. BielKron 453; Domus omnibus rebus instructa et apparata, Wielmi doſtateczny dóm/ y przipráwny. Mącz 279d, 349d; RejZwierc 58v; Wieńcem ozdob mirtowym; iey nadobne ſkronie Ozdob rożą/ kwiatkámi/ ktore w Helikonie Roſtą; nátkni weſołą twarz pięknowonnymi Himenee fiołkámi/ źiołmi przypráwnymi. SapEpit B3v.

przyprawny czym (1): Gdi lepak ieden ſzkarady ale barzo bogaty iemu [Diogenesowi] dom ſwoy prziprawny złotem vkazał, tedy onemu goſpodarzowi na twarz plunął BielŻyw 74.

a. O języku: kunsztowny (1): Oratio, Rzecz/ Mowá. Proprie, Długa á przipráwna rzecz ku komu. Mącz [269]d; [Ty [czytelniku] co to czytáć będzieſz/ chćiey z námi żáłowáć: A ná przypráwne ſłowká gdzie indziey ſię chowáć. JurPogrzeb ktv (Linde)].

6. Sprawny, zręczny (1): Tullius zápaliwſzy ſie w gniew/ chciał go [Tarkwiniusza] s ſtolcá zepchnąć/ ále Tárquinius będąc młody á ktemu przypráwny/ pchnął go od ſiebie á krzyknął ná ſwoie/ ktorym roſkazał áby go zepchnęli ná doł. BielKron 103v.

7. Sztuczny, nieprawdziwy; mający na celu wprowadzenie w błąd lub osiągnięty za pomocą nieuczciwych środków; adulterinus, fucatus Mącz, Cn; facticius, fictus Mącz (10):

a. O przedmiotach, produktach i zjawiskach (3): Factitius, Rękomá vcziniony á nie wedle przirodzenia. Factitium vinum, Przypráwne wino. Mącz [114]a; [BielKron 1597 788].

W przeciwstawieniu: »przyrodzony ... przyprawny« (1): Abowiem ći ktorzi ſię tą nauką [zwaną destignativa] paráli/ na rynek albo plać gdzie kupowano faſki/ tablice/ y słupiki [...] przichadzali/ iżeby kupuiący niebyli oſzukani. I wybornie mogli poznać przez tę naukę wſzelakich rzeczy piekność y ſliczność/ ktora była przirodzona á ktora prziprawna KwiatKsiąż H4v.

Przen (1): [Chrystus powiada:] Zem ia nie przyſzedł lecżyć ſpráwiedliwych/ ále grzeſzniki. Otoż iuż maſz Doktorá/ otoż iuż maſz lekárzá/ otoż maſz nieomylną pociechę ſwoię/ otoż maſz drogę nie tułáiąc ſie po leſiech/ po cudzych kráinach/ nábywáiąc omylnych á przypráwnych plaſtrow ſobie/ gdzye ſie maſz vciec s thą boleśćiwą á niezgoioną ráną twoią RejPos 327.

b. O urodzie (3): Adulterinus. Fáłſziwy/ nakáżony. [...] Adulterinus color. Przipráwna płeć. Cudność. Mącz 3d; Mulier ficta, Niewiáſtá s prziprawną twarzą/ która yákoby v ſkrzinki byłá vmywſzy ſie yáyem/ potym barwiczki s krzinki dobyłá y oną ſie vmalowáłá. Mącz 127c, 138c.

c. O sytuacji (4): RejPos 337v; Ci [kostyrowie] ſzcżęśćie opuśćiwſzy ſztuką nárabiáią: Pieniądze towárzyſkie k ſobie przewabiáią. Nie ták iáko fortuná wiátry ſwe obráca/ Redlich [tj. uczciwie] wygrawa káżdy/ ábo też vtraca: Ale fortel pomaga ſzcżęśćiu przypráwnemu/ Y gotuie zwyćięſtwo łgarzowi iáwnemu. KlonWor 72.

W przeciwstawieniu: »przyrodzony ... przyprawny« (2): iż thu Pan temu kochániu ſwemu/ á themu wdzyęcżnemu narodowi ſwemu cżłowieká nędznego/ rozną ſwiátłość ku pocieſze iemu/ podawáć racży/ przyrodzoną/ przypráwną/ á przytym nád naywyſzſze/ onę od niego z miłoſierdzya iego nam nádáną. RejPos 337, 337v.

8. Poddany zabiegom powodującym pożądane zmiany (1): kthorym [Amazonki swoim córkom] popalyły práwe pierśi áby vſchły by łukowi nie przekażáły ku ſtrzelániu/ á ſtąd máią być wezwáne Mámmázones á nie Amázones/ od pierśi przypráwnych/ bo mamme pierśi po Grecku. BielKron 297.

9. Przyprawiony, doczepiony (1):

Wyrażenie: »przyprawne włosy« = caliendrum, capillamentum, galericulum Cn (1): Galericum dicitur. Przyprawki/ przyprawne włoſy/ to yeſt/ czudze włoſy. Mącz 34c.

10. Służący do łączenia, przystawiany (3): [starzy walecznicy] Miewáli też drábiny przypráwne co ná mury po nich leźli. BielSpr 61v; Tákież moſty/ ktore miedzy Turki nowo powſtháły przypráwne/ przynáſzáią folgámi pod mury [...]/ położą on moſt ieden koniec ná murze/ á drugi ná źiemi/ po nim idą ku ſturmu BielSpr 63v, 61v.

Synonimy: 1. gotowy, naczyniony, nagotowany, narządzony, przygotowany, sporządzony, sprawiony; 2. przysposobiony, przyuczony; 4. okraszony; 5. cudny, foremny, ozdobny, piękny, świetny; a. kunsztowny, mistrzowski; 6. fałszywy, nieprawdziwy, sztuczny.

Cf NIEPRZYPRAWNY

AĆ