[zaloguj się]
[pdf]

CUDNY (401) ai

cudny (355), czudny a. cudny (46).

comp i sup (50 + 21) -cudniejszy (71); -ejszy (5), -(e)jszy (66). sup nå- (15), nåj- (6); nå- BierEz, OpecŻyw, PatKaz I, PatKaz III (2), Leop, BielKron (2), RejZwierc, ModrzBaz (2), ZbylPrzyg (2); nå- : nåj- GórnDworz (2 : 6); nå- (12), n(a)- (3); nåj- (6).

Fleksja
sg
mNcudny, cudniejszy, nåcudniejszy fNcudnå, cudniejszå, nåcudniejszå nNcudné, cudniejszé
Gcudnégo, cudniejszégo Gcudn(e)j, cudniejsz(e)j, nåcudniejsz(e)j Gcudn(e)go, cudniejsz(e)go
Dcudniejsz(e)mu Dcudnéj, cudniejszéj D
Acudny, cudniejszy, nåjcudniejszy, cudn(e)go, cudniejsz(e)go Acudną, cudniejszą, nåcudniejszą Acudné, cudniejszé
Icudnym, cudniejszym Icudną, cudniejszą Icudnym
Lcudnym Lcudn(e)j Lcudnym
Vnåcudniejszy V V
pl
N m pers cudni
subst cudné, cudniejszé, nåcudniejszé
G cudnych, nåcudniejszych
A m pers cudn(e), cudnych
subst cudn(e), cudniejsz(e)
I m cudnymi, nåjcudniejsz(e)mi
f cudn(e)mi
n cudnémi, cudnymi
L cudnych

sg m N cudny, cudniejszy, nåcudniejszy (58). ◊ G cudnégo, cudniejszégo (9); -égo (1), -(e)go (8). ◊ D cudniejsz(e)mu (1). ◊ A cudny, cudniejszy, nåjcudniejszy (11), cudn(e)go, cudniejsz(e)go (3). ◊ I cudnym, cudniejszym (9). ◊ L cudnym (1). ◊ V nåcudniejszy (1). ◊ f N cudnå, cudniejszå, nåcudniejszå (75); -å (50), -(a) (25). ◊ G cudn(e)j, cudniejsz(e)j, nåcudniejsz(e)j (22). ◊ D cudnéj, cudniejszéj (2); -éj (1), -(e)j (1). ◊ A cudną, cudniejszą, nåcudniejszą (40). ◊ I cudną, cudniejszą (10). ◊ L cudn(e)j (5). ◊ n N cudné, cudniejszé (20); -é (1), -(e) (19). ◊ G cudn(e)go, cudniejsz(e)go (21). ◊ A cudné, cudniejszé (12); -é (1), -(e) (11). ◊ I cudnym (3). ◊ L cudnym (2). ◊ pl N m pers cudni (3). subst cudné, cudniejszé, nåcudniejszé (27); -é (5), -(e) (22). ◊ G cudnych, nåcudniejszych (28). ◊ A m pers cudn(e) (3), cudnych (1); -(e) GrzegŚm; -(e) : -ych BierEz (2 : 1). subst cudn(e), cudniejsz(e) (15). ◊ I m cudnymi (1) BielKron, nåjcudniejsz(e)mi (1) GórnDworz. f cudn(e)mi (3). n cudnémi (7) BielKron (4), RejZwierc, KochPij, CiekPotr, cudnymi SkarŻyw (2); ~ -émi (1), -(e)mi (6). ◊ L cudnych (5).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Bardzo piękny; doskonały, nadzwyczajny, wyborny; dobry; pulcher Murm, Mącz, Calag, Cn; formosus Murm, Mącz, Calep, Cn; speciosus Murm, Cn; decorus, lautus, perpulcher Calep, Cn; aureolus, aureus, candidus, nitidus, pulchellus, putus, visendus Cn (401): Murm 66; MurzOrt Bv; Quanto nunc formosior videre quam dudum, Iáko mi ſie dáleko teraz cudnieyſzym zdaſz niż przed tym. Mącz 338b, 247b, 330c, 470c; Calag 424a, b, 425a; Calep 135b, 292a, 430a, [587]a, 788b.
a. Piękny pod względem fizycznym; bellus, bellatulus, formaster, mundulus Cn (302): Nyewyáſtá cudna á poczliwa/ ma być ſſánowaná nád wſſytki ine známienitſſe dáry. March1 A3 [idem March3 Vv]; Aż ſie też Xántus przygodził/ Bo po tárgu w ten cżás chodził: Vźrzał dwu młodźieńcu cudnych/ A Ezopá w pośrzodku ich BierEz Bv; Ryś z liſzką niegdy ſie gadał/ Sláchectwem ſie iey przekłádał: Iákom ia cudney rodziny/ Vkázuią me pſtroćiny. BierEz I2v; O ptáku wſzech nacudnieyſzy/ Y nád pawá śláchetnieyſzy BierEz K3, A4v, Bv, B2v, B3v, E4v (21); Iá ktorym ieſt nátzudnieyſſy miedzy ſyny ludſkémi [!]/ będę dzis iako trędowaty. OpecŻyw 102; Panij iedna [...] z miloſci k niemu przyſtąpila/ ij podala mu chuſtę tzudną dlá vtrzeniá. OpecŻyw 137v, 46; PatKaz I 1 [4 r.], 11v; a criſtus byl myedzy ſyny ludzkymy naczudnyeyſzy przeto y czyalo panny bylo czudne ktora czudnoſzcz zalezy wuyſokoſzczy/ w farbye/ w yakoſzczy/ wczlonkow czudnym poſtauyenyu PatKaz III 118, 91, 108v, 118 [2 r.], 118v [3 r.], 119 [2 r.] (25); HistJóz A3, B [2 r.], Bv [2 r.], B2, B3 [3 r.], B3v [2 r.]; Też tak ſama miętka iedziona ſurowo/ płeć czudną daie themu cżłowiekowi ktori iey cżęſtho pożywa FalZioł I 82b; [wódka] Melankoliją y flegmę trawi A prawie cżłowiekha odmładza y czudnieyſzego cżini FalZioł II 10d; Tedy ma być malowana iaka rzecż czudnym malowaniem na lewą ſtronę FalZioł V 44v, +2, ‡3f [2 r.], I 29d, 39b, 93a (22); BielŻyw 35; GlabGad A3, N3 [2 r.], P8; March2 D2v; Thakże Athila wrocił ſie do Pannoniey/ á gdy ſie tham ożeniał iedną panną barzo czudną [...] niemoczą kthorą zową Apoplexia zdechł nagle. MiechGlab 57; BielRozm 6, 9, 28; KlerWes A2; Bárdzo ſluży cudni mietz podle mego boku/ takież też gromádá drew podlie mego płotu. March3 V8v, Vv; WróbŻołt V8; RejRozpr H3v, I3v; a doſthanyeſchli czo czudnego thedi do mnye przinyeſz ya thobye zaplaczą. LibMal 1544/90v [idem] 91; RejKup d5v, e8; theż ſie kochamy w mieyſcach pięknych leſnych y prziwodach cudnych/ ná ktorich roskoſzne pienie ptakow ſlyſzemy. HistAl I7v, A3; BielKom A4v, F4 [2 r.]; Abowyem dzyewká cudna choć vboga wſſákże ma nyemáło poſágu gdy cnotę ma. GliczKsiąż Q2, P7; Ano więc zacną pánią iáki piecuch brudny/ Rychley cżáſem obłápi niżli drugi cudny. RejWiz 41, 4, 8, 45 marg, 119v; Leop Iudic 5/30, 1.Reg 16/12, Cant 1/14; RejZwierz 26v, 62v; A perel ieſt wielkich czudnich okrąglich orianſkich niemalo WyprKr 14; BibRadz Gen 6/2, 3.Esdr 4/18, Matth 13/45; OrzRozm R; Ale iż byłá cudnego vrodzenia Sará/ przeto boiąc ſie by go o nię Egipciánie nie zábili/ powiedał ią być ſwoią ſioſtrą. BielKron 11; [Diskordia] pobudzoná z zázdrośći w gniew/ wrzućiłá miedzy nie złote iábłko/ ná ktorym było nápiſano/ co godnieyſzey y cudnieyſzey ma być dano. BielKron 21v; Pocżęłá Wenus od Marſa Kupidá cudnego BielKron 24; ktory ſie ná bocech ma ścięgáć złotemi ſznurámi w złote pierścienie záwłocżąc/ po kráioch brámowány perłámi y złotem y kámieńmi cudnymi BielKron 34; oblecż ſie miła coro w cudne odzyenie BielKron 53; A drugie [niewolniki] zwłaſzcżá co nacudnieyſzey formy álbo oblicża/ obracáią ná brzydliwe vcżynki okleſniwſzy ie/ thák iż rzadki ktory żyw zoſtánie. BielKron 261v; Przywiedźiono mu tedy pułtorá tyſiącá pánien co nacudnieyſzych możono náleść Boiárſkich BielKron 429v; odmieniliſmy ſie w cudnieyſze ſzáthy BielKron 456v; Potym ná wyſep Kámárán/ gdźieſmy Sol bárzo piękną widźieli/ iż nigdym cudnieyſzey nie widźiał. BielKron 457v, 17, 18v, 21, 21v [3 r.], 24 (62); KochSat A2; Apta membrorum compositio, Cudny wzroſt. Mącz 310b; Ná Wśi/ máło ludźi cudnych/ dla grubych pokármow/ á ćięſzkiey prace. SienLek 30v, 29, 30v, 112v; żeś w.m. ſtára/ przywiedzie mie kthemu/ że w.m. Anyołom rowną/ cżynić będę/ ktore/ Bog naidawniey ſtworzył/ á przed ſię ſą naicudnieyſzemi. GórnDworz Q5v, Gv, G2, N5v, P8, V5v (11); HistRzym 4v; RejPos 42v; BielSat D3; GrzegŚm 6, 43; Bo ácż dobre ieſt ſrebro ſámo przez ſię/ ále ieſzcże cudnieyſze będzie y zacnieyſze/ kiedy go y tám y ſám przyzłoći. RejZwierc 21v; A naczudnieyſzy koń gdy go ſzpetną á zdrapáną gunią zákryią thedy y oſzpetnieie RejZwierc 54, 13v, 47, 71, 84v, 89v (9); BielSpr 47v, 48; BudBib Gen 6/2, 41/18, Dan 4/12, 21; ModrzBaz 49, 56v; Oczko 5, 10, 32v; SkarŻyw 100; Zkąd możem to rozumieć/ że im kto cudnieyſzy/ Tym nieiáko byc muśi Bogu podobnieyſzy. KochDz 106; KochPieś 21; PudłFr 70 [2 r.], 71; ArtKanc E9; ale widzę zbroinego ludu ykonnego dosyc cudny Poczet ActReg 60; Caestus ‒ Opaſsanie, iakie cudnenie [!], niewieſzczie. Calep 149b, 127a; Groch w ſuſzą ma bydź młocon: bo ſkoro vmięknie/ z cudnego żádny. GostGosp 50, 98 [2 r.], 106, 132, 168; GostGospPon 170; WyprPl B; Y roża y lilia y chwiołki złocone/ Tymby cudnieyſzą bárwą były opátrzone. WitosłLut A5v, A3v [2 r.]; CiekPotr 27 [2 r.]; Murárzá vcży murowáć iáſkołká/ Málárzá cudnych gwexow vcżą źiołká KlonFlis E3, C4v; SapEpit A4; Wielka świátłość wynikłá w choinowym borku/ Ná pieńku nowoćiętym/ ná cudnym págorku. KlonWor 46; Ale y ty o tym wiedz/ żeć ieſt nacudnieyſza Czarna ſzátá/ twoiemu ſtanu przyſtoynieyſza. ZbylPrzyg Bv, B4.

Tłumaczenie etymologii hebrajskiego imienia Noemi (1): nie zoẃcie mię Noemi (to ieſt cudna) ále Mará/ to ieſt gorzka BielKron 53.

W przeciwstawieniach: »cudny ... szkarady« (3): ieſtlis czudny będzieſz wnet ſzkaradi BielŻyw 170, 110; Mącz 134a.

»cudny... szpatny« (3): A miedzy młodzieńce cudne/ Poſtáwił ſtworzenie fzpátne. BierEz Bv, B3; GliczKsiąż P8v.

W charakterystycznych połączeniach: cudny(-a, -e) barwa (5), białagłowa (4), błonie, budowanie, chusta, ciało (5), cor(k)a (3), członki, drzewo (2), dwor, dzieweczka (2), dziewka (12), figura, forma, gałęzie, garniec, gweks, jagody, kamień, koń (2), krolowa, krowa (4), kwiatek, las, lico, liście, ludzie (2), łożnica, malowanie, maść, matkα, miasto (2), miecz, młodzieniec (4), niewiasta (6), oblicze, odzienie (4), oko, opasanie, osoba (2), pagorek, panna (8), perła (2), persona (2), pierś, pierze, piorko, plecz, płeć (3), poczet, pokrowiec, ptak (4), rękawica, rodzina, ryba, sęd, sierść, syn(aczek) (2), szat(k)a (4), szkapa, śklenica (2), tarcz, twarz (4), urodzenie (2), wej(ź)rzenie (4), wody, woł (3), wosk, wrona (2), wzor, (w)zrost (4), ziemia, źwirzę, żona (5); cudny na ciele, na obliczu.

Przysłowia: czo czudne to też dobre bywa GlabGad N3; Mowyą też wyęc ták/ co ſſpetnego to y złego/ á co cudnego tho też dobrego. GliczKsiąż P8v.

Nie wſzyſcy ktorzy ſą cudni/ Záwſze bywáią rozumni BierEz I; Kruku miły wieręś cudny/ Aleś bárzo nierozumny. BierEz K3; Caput vacuum cerebro, Proverb. Cudny ále głupi. Mącz 37d.

Dobra niewiáſtá á cudna ieſt okráſá mężowi ſwemu. March1 A3 [idem] March3 T8v.

mnieyſza biada ieſt ſzkaradą żonę mieć niżli czudney ſtrzedz BielŻyw 110.

Wyrażenia: »cudna krasa« (1): Piſze też Auicenna iż kto chcze mieć czudną kraſę na twarzy pożyway cżęſto fig GlabGad I6.

»cudna rzecz« [szyk 4 : 2] (6): Cudna rzecz ieſt byały czepiec ná głowie niewieſćiey. March1 A3 [idem March3 Vv]; FalZioł V 10; March3 Vv; Leop Ioel 3/5; WitosłLut A5v; KlonFlis C3v.

»cudna uroda« [szyk 3 : 2] (5): Iazon ſyn Aſſoná brátá Pelleáſá krolá Teſſálickiego/ był młodzyeniec wielkiey cudney vrody y vdátney śiły BielKron 53v, 71, 302, 450v; Forma stata et uxoria, Wczeſzna vrodá nie názbyt cudna/ á nie ſzkáráda też. Mącz 134a.

Szeregi: »dobry i (a) cudny« (5): March1 A3; GlabGad I8v; March3 T8v; Bo ácżći ieſt dobre ſrebro ſámo przez ſię/ ále lepſze y cudnieyſze kiedy będzie pięknie pozłocono. RejZwierc 148; ReszList 154.

»cudny i foremny« (1): Piſze o nim Herodotus/ iż máiąc żonę bárzo cudną y wzroſtu ſubtylnego/ powiedał káżdemu o iey ciáłu bárzo cudnym y foremnym BielKron 100.

»gładki i cudny« (1): Byała głowá głádka y cudna yeſt koſcyoł nád wychodem zbudowány. GliczKsiąż P8v.

»cudny i ozdobny« (1): Co widzimy zrozmáitych á zrozlicżnych źyoł y kwyatkow/ ktorych ſſáty y bárwy dáleko cudnieyſſe y ozdobnieyſſe ſą/ niż kyedy Sálomonow rozum GliczKsiąż F.

»cudny i rozkoszny« (2): A ták niewiáſtá widząc drzewo y owoc iego przed ocżymá cudne y roſkoſzne/ rwáłá owoc z drzewá zákazánego á iádłá y Adámowi podáłá BielKron 1v, 294.

»cudny i urodziwy« (1): iż poiął zá małżonkę Zowkę corę Iwáná Kſiążęćiá Kijowſkiego ſynowcá ſwego od Andrzeiá brátá ſyná/ cudną y vrodźiwą/ látá 1422. BielKron 385v.

»wdzięczny i cudny« (1): chodziłá w złotym odzyeniu świetlno/ wdzięcżney y cudney perſony/ wieku młodego/ chędogość s cnotą záchowáiąc. BielKron 132v.

»cudny i wspaniły« (1): Orzeł iey rzekł/ ſrocżko miła/ Cudnaś doſyć y wſpániła BierEz O3.

»cudny, (albo) żadny« [szyk 2 : 2] (4): BierEz B3; Cżemu według czudney albo żadney ſprawy paznochtow ludzie poznawamy dobrey albo złey komplexiey. GlabGad D4v; Wſzakoż ciało takie albo owakie, żadne albo czudne, żnamionuie też duſzę dobrą albo złą GlabGad L8; BielKron 8. [Ponadto w innych połączeniach strukturalnych 4 r.].

b. Doskonały, dobry, najwyższej jakości; miły, przyjemny; eximius Mącz, Cn; pulcher Mącz; electus, liberalis Calep; candidus, elegans, festivus, lepore et venustate affluens, luculentus, non inelegans, perelegans, scitulus, scitus, venustulus, venustus Cn (85): BierEz Mv; Tedy więcey będą wáżné vcżynki dobre ij ſwięte/ niżli ſlowa wielkié a tzudné. OpecŻyw [192], 187v; Cudnych obyczayow byla kozdemu ſwą oſoblyuoſzczyą myla PatKaz III 122v; BartBydg 156b; FalZioł V 110v; Na oſtatku czudną modlitwę cżyni. WróbŻołt Z4, Y2, dd4; RejJóz E5v marg; Paweł vſliſawſzy zadrzwiamj czudne roſzwiązanie Kupczowo dobrże mu thuſſi RejKup p6; Hiſtoria o Ziwocie y známienitich ſpráwach Alexándra Wielkiego krola Macedońskiego/ kthora w ſobie wiele cudnych przykłádow zamyka HistAl kt; Cudna mowá złoſnikowá pełná ieſt fáłſzu/ á chytrośći/ á obłędnych náuk. LubPs I4v marg; RejWiz 24v, 40 marg, 76, Cc8v; RejZwierz 121v; BibRadz I 273v; Potym gdy dwá boſzkowie poſwárzyli ſie o ſpiewánie cudnieyſze wierſzow/ Phebus á Pán/ dáli ſie ná rosſądek Midáſowi krolowi iáko bogátemu/ ſkazał niepráwie zá Pánem przećiw Phebuſowi. BielKron 26; ále chcecieli ie zwyciężyć/ poſlicie bliſko ich woyſká ſwoie dzyewki cudne/ w pięknych ſzátach przyſtroione/ áby ſie młodzyeńcom ich vmiáły zákázáć á przycięgáć k ſobie cudnemi ſłowy BielKron 43, 57v, 59v [2 r.], 242v, 246, 342, 451, 467v; GrzegRóżn I3v, I4; Pulchra mors, Cudna śmierć/ To yeſt vczćiwa/ chwalna. Mącz 330c, 102d; Prot A4v; SarnUzn [F]2; RejAp 54v; zwłaſzcżá iż vcżeni ludzie ták powiedáią/ że to naycudnieyſza mowá/ kthora ieſt podobna pięknemu piſániu GórnDworz F3v; thák iż niemiáło iuż być ná ſwiecie/ nicz bácżnieyſzego/ nic czudnieyſzego/ nic dobrotliwſzego/ nic godnieyſzego miłośći/ nád tego młodzieńcá. GórnDworz M8, F4, F5 [2 r.], F6v, F7 [3 r.], G6 (14); RejPos 44v marg, 213, 309; BiałKat 361; RejZwierc 25v, 91v, Aaav; BudBib Cant 4/3; BudNT przedm c5; PaprPan Q2v; ModrzBaz 130v; Doſpáć cudna Conditia. Oczko [41]v; Tedy go Kálphurnius porucżjł nieiákiemu Aſteriuſzowi proſząc: áby go cudnymi ſłowy zmiękcżył. SkarŻyw 147, 187; WerGośc 244; PudłFr 49; Calep 356a, 598b; ále to naćiężſza bywa/ kiedy ludźie iáwną lekkość cudnémi ſłowy zdobią KochPij C; Przypátruiąc ſie twéy cudnéy poſtáwie/ Drugiby przyśiągł/ iżeś mu iuż práwie/ Biádáſz mnie ná ćię KochFrag 23; GosłCast 39; ZbylPrzyg B4.

N sg f w funkcji orzecznika (1): Ale y to cudna/ że ći ktorzy do wiáry chrześćijáńſkiey ták z pogáńſtwá iáko y z żydowſtwá przychodzą/ w iednym domu o ſobnie [!] ſą chowáni ReszHoz 128.

Tytuł (1): Roſpráwá czudna á tych cżáſow bárzo potrzebna/ o vſługowániu ſłowem Bożym w Koſciele iego ſwiętym RejPosRozpr b3.

W charakterystycznych połączeniach: cudny(-a, -e) farba, głos (3), język, kondycyja, książki, kształt, list, modlitwa (2), mowa (3), nauka, obyczaj, ogrodek, perfumy, piskanie, pochłebstwo, podobieństwo, pokoj, pokrywka, postaw(k)a (4), postępek, pożytek (2), przezwisko (2), przykład, psalm, robota (2), rozmowa, rozprawa, rozwiązanie, sława, słowo (9), stan, śmierć, śpiewanie, urodzenie (3), wonia, wykład, wymowa.

Wyrażenie: »cudna rzecz« [szyk 8 : 1] (9): BierEz P3v; OpecŻyw 43v; V kogo głowa miąſſza z ſzyroką twarzą. Taki bywa barzo ſmiały, dowcipny, czudnych rzecżi żądaiąci, taiemny GlabGad M7, N3v, N8, O, O2; Aleć cudna ieſt rzecż bárzo miłowáć w dobrey rzecży záwżdy [Bonum autem amulari in bono semper] BibRadz Gal 4/18; BudBib Eccli 20/4.
Szeregi: »cudny i ozdobny« (1): Piſał theż żywot y ſpráwy onego Iozephá żydowſkiego Pátriárchy czudnemi y ozdobnemi ſłowy RejZwierc Aaav.

»cudny a wdzięczny« (1): Niewiaſta będzie zbawiona przes rodzenie vczciwych dziatek/ ieſly wierzy/ o iako czudne á wdzieczne panu Bogu cznotliwe vrodzenie. SeklKat L.

Synonimy: chędogi, foremny, krasny, kształtny, nadobny, ozdobny, piękny, przepiękny, prześliczny, śliczny, wdzięczny; a. gładki, urodliwy, urodny, urodziwy; b. chwalny, dobry, miły, niepospolity, osobliwy, sławny, udatny, wyborny, wzięty, zawołany, znamienity.

Cf [CUDORNY], NIECUDNY

ZZa