[zaloguj się]
[pdf]

CHĘDOGI (108) ai

o jasne.

comp chędoższy (10).

Fleksja
sg
mNchędogi, chędoższy fNchędogå, chędoższå, chędog(a) nNchędogi(e), chędoższ(e)
Gchędogi(e)go Gchędogi(e)j, chędoższ(e)j Gchędogiégo, chędoższégo
Achędogi, chędogi(e)go, chędoższ(e)go Achędogą Achędogi(e)
Ichędogi(e)m Ichędogą Ichędogim, chędogi(e)m
L Lchędoższ(e)j Lchędogim, chędogi(e)m
pl
N m pers chędodzy
m an chędodzy
subst chędogi(e)
D chędogim
A subst chędogi(e)
I n chędogi(e)mi
L chędogich

sg m N chędogi, chędoższy (23). ◊ G chędogi(e)go (2). ◊ A chędogi (4), chędogi(e)go, chędoższ(e)go (4). ◊ I chędogi(e)m (1). f N chędogå, chędoższå (9), chędog(a) (2). ◊ G chędogi(e)j, chędoższ(e)j (3). ◊ A chędogą (8). ◊ I chędogą (1). ◊ L chędoższ(e)j (1). ◊ n N chędogi(e), chędoższ(e) (13). ◊ G chędogiégo, chędoższégo (7); -égo (1), -(e)go (6). ◊ A chędogi(e) (5). ◊ I chędogim (1) SkarKaz, chędogi(e)m (1) WitosłLut. ◊ L chędogim (1) BielKron, chędogi(e)m (1) FalZioł. ◊ pl N m pers chędodzy (2), m an chędodzy (1), subst chędogi(e) (7). ◊ D chędogim (1). ◊ A subst chędogi(e) (7). ◊ I n chędogi(e)mi (1). ◊ L chędogich (2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Czysty, schludny, porządny; mundus Mącz, Cn; permundus Calep, Cn; tersus Mącz; elegans, lautus, purus, pútus, sincerus Cn (43): GOłąb ieſth ptak barzo chędogi/ żadnego ſcirwu ani plugawey rzecży nie pożywiaiączy FalZioł IV 21a, IV 27c, V 63v, 65v; RejWiz 65; IEdnego też pytáli/ gdy przez dwor chędogi/ Iákoby Gęśi przegnał/ by nie zmázał drogi RejFig Dd5v, Aa5v; Ale to wżdy chędoſzſzy/ co miedzy ſádzámi/ Siedzi nie zbrukawſzy ſie/ niż zá oponámi. RejZwierz 55, 62v, 140; Abowiem ták byłá chędoga y thák roſkoſzna/ iż nigdy ſie proſtą wodą nie vmywáłá/ iedno iey muſieli z roſy wodę zbieráć BielKron 178, 10v, 259v, 260; Dobrymi goſpodarzmi poſpolićie zowiem. Co ſię o dobrą czeladź napilniey ſtáraią/ Chędogą goſpodynią dla Nábiału máią. Prot C4; Chędogi á plugáwy. RejZwierc [233], B3v, 17, 35v; ModrzBaz 35; ReszList 168; Purifico — Wicziſczam, chedogiem czime[!]. Calep 877b; GostGospPon 170; SkarKaz 420b; Koſzulkę zwierzchnią/ ſpodnią/ białą trzebá wdźiewác/ Fártuch także chędogi do páſá przypinác. ZbylPrzyg Bv.
Wyrażenia: »chędogi na ciele« (2): Są theż ludźie chędodzy na ćiele/ bo wielekroć przez dźień w wodźie bqdźie ſie vmywał wſzytek. BielKron 450v, 447.

»odzienie chędogie« (1): A w coż ſie iey dano vbrác? Otho ſłyſzyſz w odzienie iáſne/ w odzyenie białe á chędogie RejAp 158.

»szaty chędogie« (4): Szathy aby chędogie zawżdy były/ prane w wodzie ciekączey a na ſlończu ſuſzone. FalZioł V 65, 53; BielKron 81v; LatHar 198.

Szereg: »chędogi, czysty« [szyk 2 : 1] (3): Ieft też to zwierzę według ſtharego zakonu chędogie/ cżyſte FalZioł IV 2a; Mącz 449d; Calep 786a.

Iron (1): Piernat żurem pomázał/ śmierdzi by z wychodu/ Pátrzayże chędogiego/ páńſkiego połogu. RejZwierz 140.

W przen (2): A gdy ty będzieſz raczył zetrzeć ſemnie tę zmázę moię chędożſſy będę niż bych był Izopem po- kropiony RejPs 77; RejZwierz 136.
a. Nie zanieczyszczony, bez domieszek; purus, sincerus; Cn (5): Aby tim więcey pokarmu w ſobie mogł zachować, ktori on w ſię biorąc iakoby w nieiaki garniecz warzy a trawi oddzielaiąc to czo ieſt ſubtilnego od plugawego, wilgotnoſc chędogą ku krwi wzgorę podnoſząc, a grubą materią na doł przez ielita wypuſzcżaiąc. GlabGad E7; Przeto ten ſláchetny ięzyk łácińſki przez obcy narod gruby bárzo ſie w mowie odmienił/ ktory był ſam w ſobie pierwey chędogi á cáły záwżdy przed tym. BielKron 276; GostGosp 48, 98.
Szereg: »wyczyściony a chędogi« (1): á oſobliwie roſkázuie Pan aby tá oliwá wycżyſciona a chędoga byłá. RejAp 90v.
2. Piękny, ozdobny, wytworny, urodziwy; nitidus, politus Mącz, Cn; concinnus, cultus Mącz; subtilis Calep; lepore et venustate affluens, aureolus, aureus, bellatulus, bellulus, bellus, conspicuus, decorus, egregius, elegans, excultus, excuratus, eximius, festivus, floridulus, floridus, formosus, graphicus, non inelegans, lautiusculus, lautus, lepidus, luculentus, mundus, mundulus, perelegans, perpulcher, praesignis, praetersus, pulchellus, pulcher, purpureus, scitulus, scitus, speciosus, spectatus, venustulus, venustus, visendus Cn (41): yako ſczyernya chądoga roza powſtaye oſtrego tak ſpokolenya yeuynego ſzwyątha poſla marya PatKaz I 9v; Przeſto w ſtárym zakonie [...] niebylo tego/ by vmárłe łudzi chowano w kościelech/ [...] ále chowano przed miáſthem/ w ogrodziech chędogich/ y oſobliwych KrowObr 104v; RejPos 13; Na chędogiego. ALe też ty chędogi/ nie buiay wyſoko/ Bo s tego pychá roſcie/ widziſz ſam na oko. RejZwierz 141, bbv; BielKron 283, 286v; Mundior iusto cultus, Názbyt chędogie przi práwiánie/ Vbieránie. Mącz 236d, 54b, 58d, 185d, 236d, 247d, 308a; BielSat D2v; HistLan B4v; ModrzBaz 35, 42, 143; KlonŻal D3; PudłFr 71; Calep 587a, 1022b; WitosłLut A3v, A6; SkarKaz 457a.
Wyrażenia: »chędoga suknia« (1): chędogiey ſukniey nieſzukał SkarŻyw 298.

»chędoga szata« [szyk 3 : 1] (4): Nie zaźrzyſz też nikomu/ o moy miły brácie/ Gdy kto chodzi w chędozſzey/ á niżli ty ſzácie. RejZwierz 123; BielKron 441v, 458v; SienLek 11v.

»chędogi na wyobrażeniu« (1): yako pyſſe Epifanius yz byla panną [...] chądoga nauyobrazenyu PatKaz III 120v.

Szeregi: »chędogi i bogaty« (1): Ormus iniáſto ku ſłońcá wſchodu/ chędogie y bogáte BielKron 267v.

»chędogi, (wielki i) mocny« [szyk 2 : 2] (4): bo kościoł Sálámonow był mocny/ chędogi/ wielkim koſztem á ozdobnie wyſtáwiony. BielKron 265, 264v, 286v [2 r.].

»niewielki ale chędogi« (1): Konſtáncia miáſto Niemieckie/ nie bárzo wielkie ale chędogie BielKron 283.

»chędogi a ozdobny« (1): A iáko ſie wſzytcy zgadzáią/ chędoſzſſe á ozdobnieyſze nie było [miasto Jeruzalem]/ iedno cżáſu przyścia Páná Kryſtuſá. BielKron 264v.

»ubrany albo chędogi« (1): Odwroć lice twoye od vbráney albo chędogyey byałey głowy. GliczKsiąż P8.

3. Dostatni; o jedzeniu też: dobry, smaczny (8): BierEz Ev; Zaſz beſpiecżne wyſpánie zaſz chędogie iedło/ Gdyż o tym záwżdy myſli iáko márne bydło. RejWiz 12v, 18, 135; A Potym przyſzedſzy ſiadſzy ſobie v chędogiego ſtoliká ſmácżnych á pomiernych potrawecżek ſie náieśc RejZwierc 164; GostGosp 24.
Szereg: »zdrowy a chędogi« (1): Abowiem złemu dobredzieyſtwo vcżynic/ iákoby na złą ſzkapę pozłociſtą vzdę włożyc/ albo záchorzáłemu żołądkowi zdrowe a chędogie iedło podác RejZwierc 98.
Przen (1):
Zwrot: »miec chędogie łoże« = żyć dostatnio (1): Nie vtracay dóbr ſwoich miey chędogye łoże/ Nędzá dobrze żadnemu vcżynic nie może. BielKom C5.
4. Zdrowo wyglądający, wyborowy, zdatny; sincerus Mącz; accomodatus, aptus, idoneus Cn (3): Porci sinceri, Chedodzy [!]. Mącz 437a.
Szeregi: »dobry i chędogi« (1):abowiem Krol iádąc przez rowny potocżek/ padł z nim koń żywotny doſyc dobry y chędogi vtonął w troſze wody. BielKron 398v.

»piękny a chędogi« (1): któré ſłowo v Zydow ſośnią po Polſku známionuie piękną á chędogą OrzQuin Nv.

5. Moralnie dodatni: dobry, uczciwy, pilny, staranny, słuszny; purus, sincerus Cn (13): Poczciwoſé páńſka iż chędoga ieſt wiecznie trwác będzie RejPs 27v, 120v; BielKom C5v; Ta náuká máłych dzyatek nye yeſtći cyęſzka yáko by kto ſobye rozumyeć myał/ y owſſem bárzo lekka/ mała/ á chędoga/ á co wyęcey porządna. GliczKsiąż K; OrzQuin Nv; RejPosWstaw [1103]v; ModrzBaz 10v; KlonWor 40.
Wyrażenie: »chędogie obyczaje« (1): W they Arkádyey był Prometeuſz mąż oſtrego rozumu/ kthory lud proſty a báłwochwálny ku chędogim obycżáiom przywiodł. BielKron 273.
Szereg: »czysty á chędogi« (1): Serce cżyſte nie tylko na iedno rozumiano być ma cżyſte/ ale na wſzytko/ áby było cżyſte a chędogie we wſzytkich rozmyſlech niepotrzebnych ſwiátá tego RejZwierc 140v.
a. O charakterze ludzkim (3): á ieſthli ktemu będzie okrągłe y nieporoſlo [!] na ſkroniach tedy takowy bywa oſtrego rozumu, chędogi pyſzny GlabGad N4, O8, P4.

Synonimy: 1. czysty, czyściuchny, omyty; 2. cudny, dworski, godny, foremny, krasny, piękny, urodziwy, wysmukniony; 3. dostatni, uczciwy.

Gf CHĘDOŻNY, NIECHĘDOGI

MM