Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [KRASNOŚĆ]

Następne hasło: KRASOMĘDREK »

KRASNY (97) ai

-å- (67), -a- (12); -a- Mącz (3), RejZwierc, KochOdpr; -å- : -a- OpecŻyw (1 : 3), OpecŻywList (1 : 1), HistRzym(19 : 2), SkarŻyw (5 : 1).

comp i sup (6 + 4) (nå)kråśniejszy (4), nåkrasszy (1), kraszszy (1), krasszy a. kraszszy (4); -kråśniejszy OpecŻywList, HistRzym, SkarŻyw; kraszszy Mącz (3), RejZwierc; krasszy a. kraszszy LibMal; nåkråsniejszy : nåkrasszy OpecŻyw (1 : 1); ~ -ejszy (2), -(e)jszy (2).

Fleksja

sg
m	N	kråsny, kraszszy, nåkråsniejszy	f	N	kråsnå	n	N	kråsné, nåkrasszé
	G	kråsnégo		G	kråsn(e)j, kraszsz(e)j, kråsniejsz(e)j, kråsné		G	kråsnégo
	A	kråsn(e)go, kråsny		A	kråsną, kras(z)szą, nåkraśni(e)jszą		A	kråsn(e)
	I	kråsnym		I	kråsną		I
	L	kråsnym, kråsn(e)m		L			L

pl
N	subst	kråsné
G		kråsnych
A	subst	kråsn(e)
L		kråsnych

sg m N kråsny, kraszszy, nåkråsniejszy (24). ◊ G kråsnégo (12); -égo (2), -(e)go (10). ◊ A kråsn(e)go (4), kråsny (2). ◊ I kråsnym (2). ◊ L kråsnym (5), kråsn(e)m (1); -ym : -em ActReg (2 : 1). ◊ f N kråsnå (7). ◊ G kråsn(e)j, kraszsz(e)j, kråsniejsz(e)j (4) BielKron (2), RejZwierc, SkarŻyw, kråsné (1) OpecŻywList. ◊ A kråsną, kras(z)szą, nåkraśni(e)jszą (16). ◊ I kråsną (2). ◊ n N kråsné, nåkrasszé (2). ◊ G kråsnégo (6); -égo (4), -(e)go (2). ◊ A kråsn(e) (2). ◊ pl N subst kråsné (1). ◊ G kråsnych (4). ◊ A subst kråsn(e) (1). ◊ L kråsnych (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Piękny, urodziwy; wspaniały; dorodny, rosły (67)
- a. Podrosły (o dziecku, które już nie jest niemowlęciem) (4)
2. Tłusty, gruby; suty (3)
- Przen: Tępy, nieokrzesany (w dosłownym przekładzie łacińskiego przysłowia) (1)
3. Barwiony, kolorowy (1)
4. n-loc Miejscowości (26)

1. Piękny, urodziwy; wspaniały; dorodny, rosły; pulcher Mymer¹; conspicuus forma, excuratus, floridus, formosus, generosus, ingenuus, liberalis, praesignis facie, speciosus, venustus Cn (67): [jeleń] Z gęſtych rogow śię weſelił. Ale nogi gdy oglądał/ Záſmucenie nieiákie miał: Rzekąc/ nic mi nie ſą nogi/ Gdy mam táko kraſne rogi. BierEz Kv, R4v; miloſcij má wierná/ meé nákrasſſeé dziéciątko/ miluię cie pilno OpecŻyw 18v, ktv, 161v, 182v; w poſtawie ciala wyſoki/ a proſty/ ręce ij ramiona maiątz ku widzeniu roſkoſſné/ w wymowie wáżny/ rzádki/ ij mierny/ a miedzy ſyny ludſkiémi nákráſnieyſſy. OpecŻywList Cv; PatKaz II 72; Mymer¹ 24v; MiechGlab 57; Aby ią pan Bog omyſlił kraſnym ſynem/ Piękną dziewoią. LudWieś A3v, A2v; (did) Koth prziſſedſſi do lwa do krati mowy (‒) Wei wey tocz iakiſz kraſni pan Abo rotmiſtrz albo heitman RejRozm 391; GliczKsiąż P8v; Siedḿ wołow kraſnych [septem boves pulchrae]/ y ſiedḿ kłoſow pełnych: znácżą ſiedḿ lath żyznych Leop Gen 41/26; RejFig Bb; BielKron 303v, 319v, 326, 426v; miáłá corkę od ſwego krolá nakráśnieyſzą/ ták iże pod niebem nie mogło nic pięknieyſzego náleźiono być. HistRzym 7, 6v, 52 [3 r.], 53, 53v [2 r.] (20); byłoć kráſzſzey cżeládzi niemáło/ áleć ſie rozbiegło po robotam RejZwierc 39; Był młodzieniec kraſny/ wzroſtu wyſokiego/ á bárzo mierny y wſtydliwy SkarŻyw 290; iedná niewiáſta bogáta y piękna/ iego ſię vrodą (bo był kraſny cżłek) zpoduſzcżenia ſzátańſkiego ták bárzo zápaliłá SkarŻyw 308; vkázał mu ſię mąſz kraſny z długą brodą ſtáry SkarŻyw 308, 183, 285, 584; BielRozm 28, 30; PaxLiz B.

W połączeniach szeregowych (5): cżlowiek ieſt poſtawy wzroſlé/ kráſné/ a wdzięcżné/ oblicże maiątz potzciwé OpecŻywList C; gdy vyrzáłá z muru Kákaná mężá kraſnego/ głádkiego y ſurowego [...] poſłáłá do niego chceli ią poiąć zá żonę BielKron 299; Bywaćiem niegdy tho ludźiem dźiwno/ gdy vźrzą iż ktho młody/ kraſny/ rumiány/ á oplwity vmrze SienLek 12v, 18; tento cżłowiek tobie [Boże] wiele winien: Otho iáko kraſny ieſth á możny y przyiemny. HistRzym 52.

W charakterystycznych połączeniach: krasna(-y, -e) corka (2), człek, dzieciątko (2), dziewka (5), mąż (4), młodzieniec (młodzian) (4), pani, panna (4), syn (2), żona (4); krasne (-y) książę, pachołek, pan, sługa; krasna (a. kraszsza) czeladź (2).

Wyrażenia: »las krasny« = las wysokopienny (2): Co to ieſt? Corá láſu kraſnego wzroſtu ſámá wielkiego/ niewidomi ią słudzy wodzą/ około niey wſzędy chodzą. Wiele drogą chodźi/ á ſládu nie rodźi. Odpowiedział Apollon. Corká láſu kraſne^go/ ieſt łodź z drzewá wielkiego HistRzym 24.

»uroda krasna« [szyk 2 : 1] (3): porucżył mu po ſobie kroleſtwo ſpráwowáć/ bacżąc go być vrody kraſney y vdátney śiły. BielKron 129v, 461v; (nagł) Na ſklęnicę. (‒) SLużyłám Woiewodom Krákowſkim przed láty/ Zdobiąc kraſną vrodą ſwą ich ſtół bogáty. KochFr 123.

Zestawienia: [»krasni ludzie« = krasnoludki : wierząc iſz pod drzewem bzowym ziemni mieſzkáią iácyś dźiwni duchowie álbo fantaſmy/ ktorych oni kraſnymi ludźmi zowią [...] o ich vrodzie powiádáią/ iſz więcey ná łokieć nieſą wyzſzy wzroſtem. StryjKron 159 (Linde).]

»krasna mowa« = ozdobne, kwieciste przemówienie (1): Co po tych kráſnych mowách? rozſtąpmy ſię oto Vyźrzemy/ gdzie nas więcey KochOdpr C2v.

»krasny mowca« = krasomówca (1): Ani my w mieśćie/ áni ná Seymiech bywamy/ Ani tám kraſnych onych mowcow twych ſłuchamj. KochDryas [A3].

Szeregi: »i duży i krasny« (1): Widząc Kukułcży narod y duży y kraſny: Miłuie páśierbiętá/ á wzgardza rodzone KlonWor 61.

»krasny i urodziwy« (1): wziął w Małżeńſtwo [...] Sioſtry Witołdowey Corkę/ kraſną y vrodziwą StryjKron 552.

W przen (1):

Wyrażenie: »krasne ściany« = wysokie, mocne mury albo mury Krasnego (gra słów nawiązująca do n-loc „Krasne” ‘miejscowość w okolicy Smoleńska’ (1): Tám Kniáź Połocko ſtraćił/ Sokół z pérzynámi Aż pod niebo wylećiał weſpół z obróńcámi. Suſza wyſchłá/ Sytná zbył/ Kraſné pádły ściány/Turówla iuż nie iego/ Nieſzczérdá/ Kośiány. KochJez A4v.

a. Podrosły (o dziecku, które już nie jest niemowlęciem); adultus Mącz [zawsze comp] (4): yſch Barbarką paſzerbyczą ſwoyą dzyeweczką kraſcha yuſch chod y mową dobra mayacza, nozem wnoczi theſz wgardlo zaklola LibMal 1544/83v; Adulta aetas, Wczeſne látá. Dicimus est iam adultus aetate et adulta aetate pro eodem, Kráſzſzy dobrze podrosły. Mącz 262a, 262a [2 r.].

2. Tłusty, gruby; suty; contactus sapore, saporatus, unctus Cn (3): GlabGad P5v; Darowała nas pani Goſpodyni ſzeſcią złotych na kraſną wiecżerzą LudWieś A3v.

Przen: Tępy, nieokrzesany (w dosłownym przekładzie łacińskiego przysłowia) (1): Ktorzy maią wielki brzuch poſpolicie mało miewaią rozumu dowcipnego, więcey ſą ozralci leniwy [...] tak iako o nich połatinie ieſt przypowieſć. Craſſus venter craſſum facit ingenium, może thak kto chce rozumieć kraſny brzuch kraſny cżyni rozum etc. GlabGad P5v.

3. Barwiony, kolorowy (1):

Zestawienie: »kraśne albo wielkonocne, [wielkie albo krasne] jaje« (1): [Olgierd] w Cerkwi Dimitrá Wielkiego Xiędzá Moſkiewſkiego przywitał/ y oddał mu kraśne álbo Wielkonocne iáie StryjKron 421; [[Dymitr] poſłał mu [Olgierdowi] ſzáblę y ogień/ obiecuiąc go w Wilnie przywitáć z tymi vpominkámi wielkim álbo kraſnym iáiem ná przyſzłego roku 1332. wielik dzień álbo Wielkę noc StryjKron 420 (Linde)].

4. n-loc Miejscowości (26):

»Krasne« (4): Fránćiſzek Kraśinſki z Kraſnégo Proboſcz Płotcki/ rć. SarnStat 1016 [idem (3)] 1043, 1065, 1194.

Zestawienia i zrosty: »Krasne Sioło« (1): do Boryſowá ſześć mil nád rzeką Berezyną: Potym do Loſchaká oſm mil/ do Rádochośćia ſiedm mil/ do Kraſnego źiołá [lege: sioła] dwie mili BielKron 436.

»Krasnystaw, Krasny Staw« (12 : 9): LibLeg 11/133, 137; LibMal 1552/169; Thátárowie do Ruśi wćiągnęli/ ſzkody wielkie cżyniąc około Thurobiná/ Bełzá/ Kraſnego ſtawu BielKron 400, 400; StryjKron 557; ActReg 67, 93, 154, 155, 167, 171; MIáſto Kraſnyſtaw do dźieśiąći lat wolné od Podwód SarnStat 1050, 878, 969, 984, 1049 [2 r.], 1266, 1304, 1309. [Cf znacz. 1. »krasne ściany«].

Synonimy: 1. gładki, piękny, urodziwy, wdzięczny; zest. »krasna. mowa«: elokwencyja, krasomowa, krasomowienie, krasomowstwo, wdzięcznomowność; »krasy mowca«: krasomowca, orator, retor; a. podrosły; 2. gruby, okraszony, tłusty; 3. farbowany.

Cf KRASOMĘDREK, [KRASOMOWA], KRASOMOWCA, KRASOMOWIENIE, KRASOMOWNIE, KRASOMOWNOŚĆ, KRASOMOWNY, KRASOMOWSKI, KRASOMOWSKIE, KRASOMOWSTWO, KRASOMOWY, KRASORZECZNY, KRASZONY