[zaloguj się]
[pdf]

ORATOR (46) sb m

Oba o jasne; -å- (39), -a- (4); -a- GórnDworz (2), Phil; -å- : -a- GliczKsiąż (10:1).

Fleksja
sg pl
N oråtor oråtorowie
G oråtora oråtorów
D oråtorowi oråtorom
A oråtora
I oråtor(e)m oråtory
L oråtory

sg N oråtor (17). ◊ G oråtora (6). ◊ D oråtorowi (1). ◊ A oråtora (2). ◊ I oråtor(e)m (7). ◊ pl N oråtorowie (4). ◊ G oråtorów (3); -ów (1), -(o)w (2). ◊ D oråtorom (1). ◊ A oråtory (3). ◊ I oråtory (2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

1. Człowiek wygłaszający przemówienia, oracje; mówca, krasomówca, także nauczyciel wymowy; orator Mącz, Modrz, Cn; rhetor Mącz, Cn [orator – krasomowca BartBydg, Murm 177; – wymowca Mącz 270a; krasomowca; wymowca – orator Cn] (39): Dla cżego przyłożył to Quintilianus áby ten ktori ſie byerze ná tho żeby dobrem oratorem zoſtał/ ludzi ſie nye chronił GliczKsiąż K5v, K2v, K4v [3 r.], K5 [2 r.]; doſyć nam będźie/ gdy nam támtego Oratorá Greckiego mądrość ná Polſzce náſzey pokażeſz. OrzRozm V v, O3; Chironomia [...] Też słuſzne á vczćywe obyczáye/ których oratorowie vczą/ yáko ſie ći máyą ſpráwowáć s ruſzániem ręki kiedy co mówią álbo każą. Mącz 51d, 355b, 395d; OrzQuin Q2; PaprPan O3; Bo (iáko mowi ieden Orator,) niedbać o to co kto o niem rozumie/ nietylko ieſt chłubliwego rzecż/ ále y roſpuſtnego. ModrzBaz 59, [16]v; X. K. y z drugim oratorem ná Magistrat vtyskuie, ku tyráństwu iy pobudzáiąc. CzechEp 164 marg, 164; OrzJan 72; WysKaz 40; PaxLiz Dv.

W połączeniu z imieniem [zawsze: imię + orator] (4): Quintilianus orator yeden zacny ktorego y podzis dzyeń kſięgi w wielkyey wadze ſą GliczKsiąż Kv, K3, K4v; BielKron 280; A żądał wprzod Demoſteneſá Orátorá zacnego y ſlawnego ná ktorego pod on cżás wſzytká Grecia oglądáłá ſie Phil R2.

W połączeniach szeregowych (2): Bo ná tę Grámmátykę [...] Apostołowie y inſzy Piſarze ſłowá Bożego nie ták bárzo pátrzáli iáko Filozofowie/ Oratorowie y Grammatykowie: ále mowili ták iáko im co dał duch Boży wymowić. CzechRozm 63; Bo iáko powieda on Orator, Philoſoph, Senator y Hetman (marg) Ciceroná rozumie [...] (–): Zły ieſt trwáłości ſtroż boiaźn ModrzBaz 127.

W przeciwstawieniu: »orator ... przepowiadacz prawdy« (1): Gdy nieiáko Orator kráſomowny. Ale iáko predicator veritat: przepowiádać [!] prawdy/ to cżynić będą. BiałKaz H2.

Szeregi: »orator i filozof« [szyk 2:2] (4): Hiſzpan też był Quintilianus/ Orator y Philozoph przednie náucżony/ wielkiey poważności BielKron 280; OrzQuin Q2v; PaprPan kt; Przeto też Hiſtorye świádcżą/ że wiele Hetmánow Filozofowie y Oratorowie [a philosophis et rhetoribus] wyucżyli. ModrzBaz 130v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»orator i historyk« (1): Gdym był w Wenecyey miáłem Miſtrzá IOAnnem Baptiſtam Egnatium, Oratorá y Hiſtoryká wielkiego OrzRozm N2.

»krasomowce, ktore zowiemy oratory« (1): Potym gdy przyiecháli/ przes kráſomowce ktore zowiemy oratory/ Ianá Laſkiego Arcybiſkupá Gnieznieńſkiego/ y Stháfileiá Legatá Papieſkiego/ byłá przyiętá y przywitaná od krolá BielKron 408v.

»poeta abo (takież i) orator« (2): Iedno tilko poethy abo oratory prziymować mamy, gdy cznotę chwaląc podwyſſzaią, á grzechy ſtatecżnie á nie obłudnie każą. BielŻywGlab nlb 11, nlb 10.

»orator i senator« (1): Czego y on ſławny Orator y Senator Rzymſki potwierdził VotSzl A4. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»orator lub wymowca« (1): Wyznawa Cicero, iż iákożkoIwiek wielki był Orator, lub wymowcá/ tedy táki był z Akádemiey [se oratorem, quantuscunque esset, ex spaciis Academiae extitisse] ModrzBaz 129v.

Przen (1): Záſię Poety wſzytki/ Orátory/ Hiſtoriki s pilnoſcią wielką trzebá żeby przecżćił/ j zwártował GórnDworz G5v.
2. Poseł, wysłannik; rzecznik w sprawie, w sądzie, w radzie; prokurator, apostoł; advocatus, legatus, orator, procurator Cn [orator – prokurat, sprawca rzeczy, poseł Mącz 270a; oratores a Latinis vocantur quoque legati quod mandata Reipublicae aut principis oratione peragant – rzecznicy posłowie Calep; poseł publiczny, rzeczy pospolitej, królestwa; poseł do nieprzyjaciela o pokój abo o wojnę, legat, herold z niemiecka; proszak, prosiciel – orator Cn] (6): w pokoiu [Rzeczpospolita] potrzebuie Oratorá/ ktoryby mądrze y o przyſzłych rzeczách rádźił/ y przedeſzłe rzeczy ſądźił/ y ninieyſze rzeczy w cále Rzeczypoſpolitey záchował: co bes wymowy żadną miárą álbo być/ álbo dobrze być w Rzeczypospolitey niemoże. OrzRozm Q2v, Q3v; [Dniá dźieśiątego Máiá/ przybył też Orator Perſki/ y przynioſł z ſobą śiłá koſztownych podárkow BusLic 26; Velum było nád ſtołem/ gdźie Báſzowie z Oratorem śiedźieli. BusLic 26, [A3], 26v, 31].

W połączeniach szeregowych (2): Dziń [!] godny ku wyſlaniu oratorow, legatow poſlow w rozmagithe ſtrony FalZioł V 53; Pan wezwawſzy zwolenniki ſwoie/ y wybrał z nich dwánaſcie/ ktore názwał Apoſtołmi. A znácży to imię Apoſtoł poſłáńcá/ poſłá/ legatá álbo oratorá. RejPosRozpr c2.

[Wyrażenie: »orator cesarza, cesarski« [szyk zmienny]: Ale tá kolumná/ ktora ieſt przećiw gośćinnemu domowi/ w ktorym Ceſárſcy Oratorowie ſtáwáią BusLic 16, kt.]
Szeregi: »orator albo prokurator« (1): Ab oratoribus solitudo in foro, hoc est, quantum ad oratores attinet, Co ſie Oratorów/ álbo/ Prokuratorów doticze/ pokoy yeſt ná ſądziech/ álbo przed prawem. Mącz 1b.

»orator albo rzecznik« (1): rodzicy ktorzy ſie chcą docżekáć po ſynye ſwym áby dobrem oratorem álbo rzecżnikyem oſtał/ nyechay pilnye o tho ſie poſtáráyą áby wthem práwye yeſſcże w pyeluchách będąc y pyersi mátcżyne ſsąc vcżyć ſie pocżął. GliczKsiąż K2.

3. Tytuł dialogu Cycerona o retoryce (1): bo proemium to iego [Castiglionego]/ ktore on wziął z Orátorá Ciceronowego ſłużyć mnie nie mogło GórnDworz B2.

Synonimy: 1. krasomowca, mowca, wymowca; 2. apostoł, legat, poseł, posłaniec, prokurator, rzecznik.

Cf NIEORATOR

BK