[zaloguj się]
[pdf]

1. RZECZNIK (97) sb m

e jasne.

Fleksja
sg pl
N rzecznik rzecznicy
G rzecznika rzeczników
D rzecznikowi rzecznik(o)m
A rzecznika rzeczniki
I rzecznikiem rzecznikami
L rzeczniku rzecznik(o)ch

sg N rzecznik (26). ◊ G rzecznika (5). ◊ D rzecznikowi (4). ◊ A rzecznika (20). ◊ I rzecznikiem (19); -em (1), -(e)m (18). ◊ L rzeczniku (1). ◊ pl N rzecznicy (4). ◊ G rzeczników (7); -ów (1), -(o)w (6). ◊ D rzecznik(o)m (1). ◊ A rzeczniki (8). ◊ I rzecznikami (1). ◊ L rzecznik(o)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (siedem z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

1. Ten, kto występuje w czyimś imieniu, reprezentuje czyjeś interesy; obrońca, pełnomocnik; advocatus BartBydg, Mącz, Vulg, Cn; orator Calep (93): BierEz Sv [2 r.]; BartBydg 5b; RejRozpr C; To wiecz tu trudno mędrowaċz Muſy tu prawda [lege: prawdą] narábiaċz Omyljſs ſyę ſnacż nieboże Nicz tu rzeċznjk niepomoże RejKup Aav; RejZwierz 102; Potym nas vpominał on rzecżnik o dáry álbo vpominki iáko ieſt obycżay v nich [w Księstwie Moskiewskim] BielKron 435; Calep [740]a; [Orator ad uos uenio ſinite exorator ſim. Rzetznikiem do was idę/ dopuſćie być vproſićielem. TerentMatKęt O7v; Miał też [Bolesław Chrobry] od tego Rzecżniki/ ktorzy od ludźi proſtych rzecż mowili/ bez żadnego datku/ bo ie ſam Krol opatrzał. BielKron 1597 61 (Linde)].
a. praw. Pełnomocnik strony w procesie sądowym; causidicus Modrz, Calag, Calep; actor, patronus Modrz, Cn; syndicus Mącz (50): BartBydg 29; BielŻyw 62; GliczKsiąż N4, N6; KTo ſobie Rzeczniká iáwnie od Vrzędu vprośi/ iuż ſam przed Sądem mowić nie ma GroicPorz e2v, e4v, f, fv, ſ2v, ſ3; RejZwierz bb2v; Teraz iako wpieniadzach [!] ludzie ſmak pocżuli/ Cnota/ i przyſtoieńſtwo do kąta ſię tuli. A ich plac niewſtydliwa potwarz zaſtąpiła/ Na co trzeba Statutow/ i rzeczników ſiła KochSat B2; Mącz 491b, 504d; Kiedyby práwá ták krotce á iáśnie były ſpiſáne/ [...] tedyby y to było/ żeby ſáme ſtrony ſpráwy ſwe przed ſędźią ſpráwowáły/ á rzecżnikowby niepotrzebowáły ModrzBaz 95v; Ieſliby tedy do káżdego ártykułu/ tym ſpoſobem przycżyná byłá przydána/ záiſteby niedopuśćiłá y onego nátychmiaſt/ y tego bez omieſzkánia złym wykłádem wykręćić. [...] Vſtáłyby záprawdę [...] y winnych pozwánych/ y rzecżnikow co ſpory śieią/ niewſtydliwe wykręty. ModrzBaz 99, 91, 94 [2 r.], 94v, 95; Calag 213a; Calep 175b; Y dla tego iáko baczę, profectu gruntownégo w Polſcze nie biorą ſtudenći Iuris: wyiąwſzy longo vſu, kto torbę długo nośi zá RZecznikiem. SarnStat *6; KlonWor 73; [rzecznyk, pyercza prolocutor i⟨d est⟩ procurator ReuchlinBartBydg B5v; Rzecżnik tedy ieſt ten/ ktory álbo przyiaćielſki/ álbo ſwoy vmyſł Sędźiemu oznaymia/ y mowi przeciwko tym ktorzyby ſie onemu vmyſłowi iego przećiwili. SzczerbSpecSax 374 (Linde)].

rzecznik czyj [w tym: pron poss (7), ai (1)] (8): Prze thę przyczynę/ gdy Pan ná ſłowá ſwego Rzeczniká nieprzyzwala/ może ie odmienić y nieprzyiąć ich przed ſkazánim. GroicPorz e2v, v4; Ceſarz [...] Mieyſce ſwe záſádziwſzy/ ſam mowił od niego [rycerza, który uratował go na polu bitwy]. Mowiąc/ ten w mey przygodzie/ też mym rzecżnikiem był RejZwierz 24v; [wg Mahometa chrześcijanie] chełpliwi ſą/ ſwarliwi/ w práwiech vporni/ długie odwłoki máią/ na rzecżniki ſwe dobrá przekłádáią BielKron 255; Ktory pozwány niema ták wiele máiętnośći żeby zmogł zápłáćić ſwemu rzecżnikowi/ [...] temu Rzecżpoſpolita niech rzecżniká ſwoim koſztem obmyśli ModrzBaz 95, 94, 95; Tertullus rzecznik Zydowſki/ wiárę Chrześćijáńſką názwał ſektą [cf Vulg Act 24] WujNT 495.

Zwroty: »brać sobie na rzecznika, wybierać sobie rzecznika« (1:1): gdy ſie kto práwowáć ma [...] áby yedno yego Akcia byłá nárowni álbo ná wirzchu/ wybyera ſobye rzecżniki á Prokuratori/ kthorem onę ſwą rzecż mocno wręce dáye GliczKsiąż N3v; GroicPorz ſ3.

»da(wa)ć rzecznika« (2): NA Sędźiego przynależy dáwáć Rzeczniká białym głowom/ ludźiem niedołężnym/ śierotom/ y tym ktorzy od kogo bywáią mocą á gwałtem vćiſnieni. GroicPorz d, nnv.

»mieć rzecznika« = causidicum habere Modrz [szyk zmienny] (3): beſpieczniey ieſt mieć Rzeczniká ſpráwnego/ á ktemu cnotliwego. Abowiem [pozwany] przes ſwoię niebáczną odpowiedź łacwie może w błąd vpáſć/ y ku ſzkodźie ſye przywieſć. GroicPorz v3v; ModrzBaz 95, 95v; [ſą niektorzy ludźie ktorzy Rzecżniki álbo Procuratory mieć potrzebnie powinni SzczerbSpecSax 378].

Wyrażenie: »przysięgły rzecznik« (1): A ták należy ná Rzecżpoſpolitą mieć przyśięgłe Rzecżniki [iuratos causidicos]: á zapłátę iym poſtánowić ModrzBaz 95v.
Szeregi: »rzecznik albo obrońca« (1): Aduocatus, gdy byś chćiał práwie wyłożyć/ y wedle práwá Ceſárſkiego/ nieieſtći Woyth/ ále Patronus ſeu defenſor cauſarum, aut qui conſilio adeſt in aliqua cauſa, to ieſt Rzecznik/ álbo obrońcá. GroicPorz cv.

»orator albo rzecznik« (1): rodzicy ktorzy ſie chcą docżekáć po ſynye ſwym áby dobrem oratorem álbo rzecżnikyem oſtał/ nyechay pilnye o tho ſie poſtáráyą áby wthem práwye yeſſcże w pyeluchách będąc [...] vcżyć ſie pocżął. GliczKsiąż K2.

»prokurator, (a, a(l)bo) rzecznik« [szyk 5:4] (9): pan bacżąc Prokuratorá godnego/ z łáſki mu vdzyeli ſſátę/ konyá/ y co inſſego/ ktorego dobrá [...] doſtawa thego káżdy rzecżnik á Prokurator prze ſwą godnosć GliczKsiąż N4; wyelka to rzecż yeſt Prokuratorem álbo rzecżnikyem być. GliczKsiąż N4v, N3v, N4v [2 r.]; Syndicus. Vſtáwiony procurator poſpólſtwá którego ku ſpráwowániu rzeczy ych/ ták ku bronieniu yáko y dochodzeniu czego/ Rzecznik/ Prokurátor. Mącz 437a, 42d, 73c, 467d; [SzczerbSpecSax 378].

»rzecznik a sprawca« (1): Advocor causae, Zá rzeczniká á ſpráwie [lege: sprawcę] rzeczy którey być wzięt. Mącz 504d.

b. Pośrednik, orędownik (przeważnie o roli Chrystusa, Maryi i świętych jako pośredników między Bogiem a człowiekiem); advocatus Vulg; patronus Cn (35):Skąd wezmę rzecżniká/ by ſpráwy mey bronił? Zaż ieſt/ kto przed iego [Pana Boga] gniewemby záſłonił? GrabowSet Bv; Gdźie rzecżnik by ćię bronił/ gdy Pan ná ſąd wſtánie? GrabowSet D4v; WujNT 820 marg; [opyekvn, rzecznyk advocatus, Christus apud Patrem pro nobis ReuchlinBartBydg bv].

rzecznik do kogo (4): Izáli on ſam [Syn Boży] nieieſt tylko żywotem/ nádzieią/ vbłagánim/ wodzem/ tartzą/ drogą/ rzetznikiem/ y iednatzem do Bogá? KrowObr 165, 164v, 193; [GrzegŻarnPos 1597 13 (Linde)]. Cf »obierać rzecznika«.

rzecznik u kogo (6): Otoc rzecznyk moy vcyebye boze oycze oto byſkup nawiſſſſi yen cudzey krwye ku ocziſcyanyu nyepotrzebuye bo ſwᾳ tako yaſnye yeſt vrumyenyon. BierRaj 23v. Cf »rzecznika mieć«.

rzecznik miedzy kim a kim (1): Skoro śię národźił [Syn Boży]/ w tho ſię ieſt wnet włożył/ áby był rzecżnikiem/ przez śmierć pośrzednikiem/ miedzy ſwoim Oycem/ á nędznym grzeſznikiem. ArtKanc A11v; [Bo tego [kapłana] dał y poſtánowił był [Pan Bóg] iáko rzecżnikiem ſwoim między ſobą á ludźmi GilPos 70v].

rzecznik czyj, czego [w tym: pron poss (6), G sb (1)] (7): BierRaj 23v; I kto ieſt rzetznikiem tego ſwiátá/ iedno Márya? KrowObr 164; Swięty Woćieſze bądz náſzym Rzetznikiem wniebie. KrowObr 175, 217v, 218v; GrabowSet Iv; RZECZNIK náſz nie ſam P. Chriſtus. WujNT Bbbbbb3v; [GilPos 70v; GrzegŻarnPos 1597 13 (Linde)].

W połączeniach szeregowych (13): A bes drogi/ iednatzá/ y rzetzniká/ żadny niemoże wniść do niebá. KrowObr 166; ktorego [Syna Bożego] opowiedamy być zbáwićielem/ drogą/ żywotem/ drábiną/ nádzieią/ rzetznikiem/ iednatzem/ zaſtępcą/ y dawcą odpuſztzenia grzechow. KrowObr 193v; Co było po Iednatzu/ przytzyńcy/ zaſtępcy/ y rzetzniku Pánu Kryſtuſie/ ieſli nas Sztzepan/ Eulogi Wacław/ Woćiech/ pánná Márya z Bogiem ziednáli? KrowObr 218v, 164v, 165, 166 [2 r.], 192v [2 r.], 193, 193v, 218v [2 r.]; [Ieśli kto zgrzeſzy rzecżniká (lub pomocniká/ álbo poćieſzyćielá) mamy v oycá/ Ieſuſá Chriſtá BudArt Y2v].

Zwroty: »rzecznika mieć, [kogo] mieć rzecznikiem« [w tym: u kogo (5), przed kim (1)] = advocatum habere Vulg [szyk zmienny] (6:1): [dziękuję Tobie, Boże] ktoris yedinemu. ſinowy ſerca twego nyeprzepuſcyl alye za naſeś gy naſmyerc widal abiſmi takyego ij tak wyelkyego rzecznyka myely przed tobᾳ wnyebye BierRaj 22v; KrowObr 155, 165, 210v; Ieſliby [...] kto zgrzeſzył/ (żadnego grzechu niewyymuiąc) tedyc mamy rzecżniká v Oycá/ Páná Ieſu Chriſtá ſpráwiedliwego/ á tenżeć ieſt vbłagánim zá grzechy náſze KuczbKat 200 [przekład tego samego tekstu] WujNT 1.Ioann 2/1, s. 820; [BudArt Y2v].

»[do kogo] obierać rzecznika, [za rzecznika brać]« (1):Kogoż/ mam do ćiebie [Panie]/ obieráć rzecżniká? GrabowSet R3; [Aleć ſobie ku pomoczy za rzecżnika y za iednacża biorę ono naſwięthſze imie maieſtatu twego Tetragramaton. Pozdraw H3].

Szeregi: »jednacz, (i) rzecznik« [szyk 2:1] (3): Pánná Márya Iednatzem/ rzetznikiem v Papieżnikow. KrowObr Tt4, 41v, 164 marg; [Pozdraw H3]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 10 r.]

»rzecznik, ([i]) pośrzednik« (1): ArtKanc A11v; [on [Chrystus] Meſyaſz/ on świátá wykupićiel/ [...] on Rzecżnik y pośrzednik náſz do Bogá GrzegŻarnPos 1597 13 (Linde)].

»rzecznik abo przyczyńca« (1): Słowo Graeckie παράκλητος, nie tylko poćieſzyćielá, ále y rzeczniká ábo przyczyńcę znáczy. Ian 2.1. WujNT 364 marg. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»zastępca albo rzecznik« (1): A ſlyſzyſz tu? iż tylko Páná Kryſtuſá ſprawiedliwego mamy zaſtępcą álbo rzetznikiem v Oycá/ á nie ſwięte vmárłe? KrowObr 210v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

2. Mówca, orator; orator Mącz, Calep (4): DEmoſtenes mędrzec á rzecżnik w Attenach mieſzkał. BielŻyw 59; Wyrwał ſie iákiś rzecżnik/ Státutem ſzermował/ Gadánie w świętym piſmie záraz záhámował: Mowięcy/ co wam potym/ że o tym mowićie/ Zadnego na ſwą wiárę tu nie náwroćićie. BielSen 9; Oratorie, Oratoris more, ornate et eleganter – Ozdobnie, Iako rzrcznik [!]. Calep [740]a; [nawdzyącznyeyshy rzecznyk archilogus d⟨icitu⟩r princeps vel primus in sermone ReuchlinBartBydg c6; PlutWojn B ].
Szereg: »wymowca a rzecznik« (1): In numerum oratorum venire, Miedzy wymowce/ a rzeczniki być pocżitan. Mącz 480d.

Synonimy: 1.a. adwokat, obrońca, patron, pierca, plenipotent, prokurat, prokurator, prokurujący; b. jednacz, orędownik, pośrzednik, przyczyniciel, przyczyńca, przyczyńciel; 2. mowca, orator, retor.

Cf RZECZOMOWCA

JR