[zaloguj się]
[pdf]

PATRON (82) sb m

patron (81), (lat.) patronus (1) KlonFlis.

pa- (67), på- (7); på- CzahTr, KlonFlis (2); pa- : på- KrowObr (11:2), Mącz (2:1), Calag (1:1); -on Mącz (2); -on- (5), -ón- (1) PudłFr.

Fleksja
sg pl
N patron, patronus patronowie
G patrona patronow
D patronowi patronom
A patrona patrony, patron(o)w
I patron(e)m patrony, patronami
L patronie patron(a)ch
V patronie

sg N patron (9), patronus (1). ◊ G patrona (17). ◊ D patronowi (2). ◊ A patrona (12). ◊ I patron(e)m (5). ◊ L patronie (1). ◊ V patronie (8). ◊ pl N patronowie (2). ◊ G patronow (8); -ow (1), -(o)w (7). ◊ D patronom (3); -om (1), -(o)m (2). ◊ A patrony (7), patron(o)w (1) WujJud. ◊ I patrony (3) KrowObr (2), RejAp, patronami (2) SkarŻyw, WujNT. ◊ L patron(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Święty uznany za szczególnego opiekuna u Boga [patronus – obroniciel Mymer1 3, Mymer2 2; patron, patronowie święci ut Ten abo ow święty jest mój patron, id est obrońca, zastępca, przyczyńca, przystaw, rzecznik, opiekun - patronus Cn] (59): Niepomogly patrzonowie Być przed ſie naſſemu wgrobie. RejKup c3v; MurzHist C2; O woćieſze pátronie po wſtkim [!] ſwiećie/ rządz trzodę Kryſtuſowę KrowObr 172, 172v, 176, 193, 217 [2 r.]; Pſałterz áby był ſpiewan wkośćiele wſzędzie ná pámiątkę Pátronow. BielKron 232v; RejAp 141; SkarŻyw 422, 567; ReszList 159.

patron czego (1): iż ániołowie y inni pewni á oſobni święći ſą pátronámi y przełożonemi pewnych mieyſc WujNT 323.

patron czyj [w tym: pron poss (2), G sb (2)] (4): Franczjſſek [ma] Kapjcze Ranij To był moy Patron wybranij RejKup t7; KrowObr 69v; Swięty Marćinie/ [...] wiernych Ludźi Pátronie/ rácz nas dźiś wſpomnieć przed Pánem Bogiem. OrzRozm N; SkarŻyw 567 marg.

W połączeniach szeregowych (2): dádzą mu [wstępującemu do zakonu] zá Pátroná zá przytzyńcę/ y iednatzá/ Klarę/ Brygidę/ Iágnieſſkę/ Dominiká/ Fránciſſká/ Benedyktá. KrowObr 150; WujJud 184.

Wyrażenie: »święty patron« (1): Owa ſwieczy Patronowie Ziednaia mu ieſcze ſdrowie. RejKup c3v.
Szeregi: »patron i (albo) obrońca« [szyk 1:1] (2): Patronus eyn patron/ eyn beſchirmer Dobrodzyey. Pátron álbo obroncá. Murm 2; Puśćił Pan Bog myśl táką do ſercá oney iego pániey Aglais/ áby [...] ćiáło ktorego męcżeńnika y kośći iego święte w domu ſwym mieć/ [...] y zá obrońcę y pátroná ſobie tákiego w niebie obráć mogłá SkarŻyw 440.

»patron albo (i) opiekun« (2): do boga patronow/ albo opiekvnow niepotrzeba/ iedno wiary zvpełnei SeklWyzn e4; KrowObr 69v.

»patron a (albo) pomocnik« [szyk: 1:1] (2): Turcy/ Zydowie/ y ini pogáni/ y ći wſzyſcy ktorzy ſobie inych pátronow álbo pomocnikow ſzukáią oprocż tego Báránka [...]/ iuż trudno máią mieć Oycá thego Syná RejAp 118; RejPos 180v.

»patron i przełożony« (1): WujNT 323 cf patron czego.

»patron i przyczyńca« [szyk 1:1] (2): tego [Boga wzywamy] iáko dawcę wſzytkiego dobrá/ onych [świętych] tylko iáko przycżyńcow y pátronow WujJud 55v; LatHar 42. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

Przen: O Chrystusie (2):
Szeregi: »patron, opiekalnik« (1): mamy pátroná ſwego/ mamy opiekálniká ſwoiego/ Páná Kriſtuſá RejPos 144v.

»zbawiciel i patron« (1): I co ieſt przeć ſię Páná Iezu Kryſtá/ ktory ieſt iedynym zbáwićielem y Pátronem KrowObr 193.

a. Którego imieniem ktoś został nazwany; którego święto obchodzi się w określonym dniu (4): Tymi Patrony dziećię twoie obdáruią/ áby ſię do nich záwżdy vćiekáło KrowObr 150. [Cf też znacz. 2.a. RejFig Dd4.]

patron czyj (2): RejFig Dd4; ALboś ſye był zápómniał/ kiedym ći nápiſał/ Którégo dźiśiay świętá? boś mi ták odpiſał: Snać moiégo Pátroná PudłFr 14.

Przen (1):
Fraza: »dziś takiego patrona« = dziś dzieje się to samo (1): Ale Pan był záſlepił zá grzech Fáráoná/ Tákże też y dziś pewnie tákiego Pátroná. RejZwierc 245.
b. Pod którego wezwaniem jest kościół [czego] (1): Wſzedſzy do Sákryſtyey/ ráchuie ſię z onem Co nań prośił/ nowego Kośćiołá Pátronem. KlonWor 49.
c. W stosunku do kraju (24): KrowObr 69v, 172v; Ze iego [księdza Tomickiego] ſpráwy y dziś/ pámiętne w Koronie/ Niżli po Stániſławie/ chwálebnym pátronie. RejZwierz 55v; Wy ſię być ludem Bożym wſzyſcy ozywaćie/ Staniſłáwá ſwiętego zá Pátroná maćie. Prot A2v; SkarŻyw 355.

patron czego (4): gdzie [...] korony Polſkiey ktorą on [św. Wojciech] wynioſł/ wiełkim [!] obrońcą y pátronem zoſtáie SkarŻyw 356, 357; com [...] w Wárſzáwie mieſzkáiąc [...] v świętych kośći y Reliquij Pátroná tey to Korony Polſkiey ś. Stániſłáwá/ cżynił/ to [...] cżynić tákże będę w Rzymie ReszPrz 111; OrzJan 7.

patron czyj [zawsze: pron poss] (3): PRzez zaſługi świętego Woyćiechá/ [...] Pátroná náſzego/ rácż nas Pánie IEzu Chryſte wyſłucháć LatHar 415, 416, 421.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy kraju (12): MiechGlab 87; Tu kośćioł ſwiętego Stániſláwá/ Pathroná Polſkiego. KrowObr 219v; ſlub im złożono ná dzień ſwiętego Iákubá Hiſzpáńſkiego pátroná BielKron 238v; GrochKal 18; LatHar ++2v, ++3 [2 r.], [++4]v, ++5 [2 r.], ++6, 415.

W charakterystycznych połączeniach; patron chwalebny, hiszpański, polski (11); dzień patrona, kościoł, relikwije, świątnica; za patrona mieć, obrać; patronem zostać (3).

Wyrażenie: »święty patron« (1): ná cżeść Pánu Bogu w Troycy iedynemu/ ná ktorego twarz/ święty náſz Pátronie poglądaſz LatHar 421.
Szeregi: »patron i obrońca« [szyk 2:1] (3): SkarŻyw 356, 357; Niechętny tedy wam ieſt ten zły nieprzyiaćiél/ nietylko Rzeczypoſpolitéy wáſzéy/ [...] ále téż y świętym ſámym/ Pátronom y obrońcom króleſtwá tego. OrzJan 7.

»pasterz i patron« (1): páſterzu/ y Pátronie náſz/ Woyćieſze święty LatHar 416.

2. Opiekun (19): [To iáwna/ że ten Pan kłamáć nie vmie/ który co raz Bogiem Pátronem śierot/ wdow/ ſię ozywáiąc/ áżaby [!] inákſzym być/ ázaby ćię záwieść/ oſzukáć miał? ArtTanat 73.]
a. Protektor, dobrodziej; patronus Calag, Calep; advocatus, defensor Calag; paracletus Calep; praeses, tutelaris Cn [patronus – obrońca, obroniciel BartBydg; – opiekun, obrońca, też prokurator Mącz 283d; opiekun; przyjaciel możny, ktory podlejszego w przyjaźń, obronę przyjmuje – patronus Cn] (19): Czo wam yego K.M. bandzye raczyl laſką y myloſczyą ſzwą krolewſka oddawacz. [...] yako pan y patron myloſczywy y sprawyedlywy. MetrKor 31/621; Co cżynię przymuſzony niewdźięcżnośćią twoich [tj. węgierskich]/ Patronow wzgárdźićielow wiernjch poſług moich. CzahTr 13.

[patron czego: ná pogrzeb [...] Senatorá Korony Polſkiey znácżnego y/ Pátroná Kośćiołá Bozego potężnego/ koniecżnie ſie W.M. do Kurniká ſtáwić vſiłuiąc ArtHom A4v.]

patron czyj (1): BOgáty ſzwiec z vbogim poſpołu mieſzkáli/ Pátrony co im ſłużą/ ſwoie wſpomináli. Vbogi Mikołáiá/ bogáty Dawida/ Co mu dawał pieniędzy/ ná vlicy żydá. RejFig Dd4.

W połączeniach szeregowych (2): Calag 88a; Y tám być Candidatem [na burmistrza]/ [...] nieżal/ Pánie bráćie. Nie żal ſię kłániáć ſtárſzym/ y możnym Pátronom/ Obierácżom vrzędnym y Plebistribunom. KlonWor 14.

W charakterystycznych połączeniach: patron miłościwy, możny, sprawiedliwy, starszy.

Szeregi: »patron, (et, [a]) obrońca« (3): Calag 87b; Patronus Qui aliquem in periculo defendit - Patron, obrończa mei ſprawi. Calep 763b, [753]b; [Stym slvzby nasze, wlaskę W.M. zaleczamy proszącz by W.M. naszym łaskawym Patronem a obrończą viego K.M. bycz raczył. ZapWpolActCon 1549 14/43].

»patron albo opiekun« (1): Clientulus, Sirotka. Clienta Która pátroná álbo opiekuná ma. Mącz 57b.

Przen (3): Widźiáły [w Stefanie Batorym] cnoty Pátroná: widźiáły Náuki/ ktore kwitnąć pocżynáły Y tám/ gdźie o nich nie ſłychano GrochKal 19.
a) O królu (1): Záśiądź ſzcżeśliwie ná ſwym złotym Thronie/ Od Bogá dány Polakom Pátronie GrochKal 27.
b) Ten, za którego sprawą, poparciem stało się coś złego [czemu] (1): żaden bacżny [...] ták wielkim ſzkodom y vtrátom R.P. náſzey/ ktore w zbytecżnych koſztách podeymuiem pátronem nie będźie być chćiał. GrabPospR N3v.
α. Mecenas, protektor pisarza, któremu zwykle autor dedykuje książkę (3): niechćiałem tey prace ſwey bez Patroná ná świát wypuſzcżáć KlonFlis B; [Wielmożnemu Pánu/ Pánu Mikołáiowi Hrábi z Oſtrorogá rć. rć. Pánu Pátronowi mnie zdawná Mośćiwemu. ArtTanat A2].

patron czemu (1): iż ty puſćiem ná ſtronę o ktorych to wiemy/ Ze s nich Pátronow kſyążeczkam tym mieć niebędźiemy. GroicPorzRej C4.

[patron czyj: W.M. ſwemv wielce Mśćiwemv Pánu y Pátronowi ná ten cżás oddawam y ofiáruię/ Homilią táką ArtHom B.]

Szereg: »patron albo przyjaciel« (1): piſzą niekthorzy ták iákoby ſie ſwemu pátronowi álbo przyiaćielowi záchował/ [...] álbo dla datku iákiego/ álbo dla opátrzenia BielKron 334.
β. Kolator, człowiek mający prawo podawania kandydatów na objęcie beneficjum kościelnego; patronus BartBydg; collator Mącz [podawca plebana, plebanijej etc., kolator - patronus possessionis Cn] (2): Patronus, secundum canones d⟨icitur⟩ ille, qui habet ius praesentandi aliquem ad beneficium ecclesiasticum, patron BartBydg 109; Mącz 122d.
γ. Prawdopodobnie pan, magnat w stosunku do swych dworzan (1): Bo gdzye ſie więc ſwawola rozbuia pátronom/ Wnet będzye y s koſciołá ſpelunká latronum. RejWiz 74.
δ. W starożytnym Rzymie patrycjusz w stosunku do klienta rodu (1): [Romulus] wezwawſzy poſpolitego cżłowieká do ſiebie/ dał wołáć iáwnie/ áby ſobie Plebeuſowie wybieráli wolno Pátrony s Pátricyow/ ktory ſie ktoremu podoba pod ich obronę w poſłuſzeńſtwo/ áby go Pátronat bronił/ miłował/ iáko ociec ſyná/ á Plebeuſz áby go ſłuchał iáko páná/ á ſzánował iáko oycá. (marg) Pátronati. (–) BielKron 99.
ε. [Człowiek wyznaczony do nadzoru nad zobowiązaniami finansowymi:

patron czego: tej sumy [50 zł p.] pp. mieszczanie patronami być mają OpisyPozn r. 1600 nr 24.

patron o co: Ktore ſzkody ieſli będą vcżynione: ſam Rotmiſtrz będźie o nie pátron/ y ku zapłáćie ich będźie obwiązan. HerburtStat 92 (Linde).]

3. Adwokat [prokurator, rzecznik uczciwy, cnotliwy – patronus causarum Cn] (1):
Szereg: »advocatus abo patronus« (1): Bo Aduocatus ábo Patronus ieſt/ ktory od nas v práwá mowi ábo przy nas ſtoi. KlonFlis H3 marg.
4. Dowódca okrętu; navarchus Mącz (3): Mącz 242b; [SienHerb 560b; [Fortunat jął pytać] ieſliby też niemogł ná okręćie pożytecżen być/ áby z nimi iecháć mogł. Pátron [...] Rzekł do niego: [...] HistFort A5v; chciałem na jednym się z nich [okrętów] puścić, jednoż że były małe, a patrony (bo tak zową tego, co okrętem rządzi) miały nieprawie biegłe, rozradzili mi wszyscy. RadzPodróż 12, 198].
Przen: W alegorycznym opisie, w ktorym łódź oznacza kraj w niebezpieczeństwie (2): Morſcy Ráytárzy ná łódź ſzturmuią/ nas dobywáią/ ognie miecą/ łódź palą: ná Pátroná godzą/ Zeglarze ſpią OrzQuin A3v, A3v.
5. [Przewodnik podróżnych: oni na nas chcieli strzelać, że wnet Patron z Tłumaczem stanął u drogi [...]. Gdy nas policzyli, Patron od nas cło zapłacił GorPeregr 18.]

Synonimy: 2.a.β. podawca; 3. adwokat, obrońca, prokurator, rzecznik; 4. galejnik, hetman, kapitan, sprawca, szyfmistrz, szyper.

Cf PATRONAT

HK