Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [RĄCZSZY]

Następne hasło: [RĄCZYSKO] »

RĄCZY (25) ai

rączy (19), rątczy (6), [rączszy]; rączy GliczKsiąż, RejWiz, SienLek, GórnDworz (3), RejZwierc (4), PaprPan (3), SkarJedn, SkarŻyw, Calag (2), KlonFlis, SzarzRyt; rątczy KochPieś, KochWr, GosłCast (4).

rączy, rątczy, [rączszy] (25), [rącz].

comp i sup (3+1) rętszy (2) KochPieś, KochWr, ręczszy (1) PaprPan, nårętczy (1) GosłCast.

Fleksja

sg
m	N	rączy, ręczszy, rącz	f	N	rączå	n	N	rątcze
	G	rącz(e)go		G			G	rącz(e)go
	D	rączému, rętszému		D			D
	A	rącz(e)go		A			A
	I	rączszym, rętszym		I			I
	L	rączym, nårętczym		L			L

pl
N	m pers	rętszy
N	subst	ręczszé
A	subst	rątcze
I	f	rączymi

sg m N rączy, [ręczszy] (9), [rącz]; ~ (attrib) rączy (8); ~ (praed) rączy (1), [rącz]. ◊ G rącz(e)go (1). ◊ D rączému, rętszému (3); -ému (2), -(e)mu (1). ◊ A rącz(e)go (4). ◊ [I rączszym, rętszym.] ◊ L rączym, nårętczym (3). ◊ f N rączå (2). ◊ n N rątcze (1). ◊ [G rącz(e)go.] ◊ pl [N m pers rętszy. subst ręczszé.] ◊ A subst rątcze (1). ◊ I f rączymi (1).

Sł stp: rączy, Cn: rączy, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w: rączy.

Znaczenia

1. Szybki, chyży (15)
- α. W funkcji rzeczownika (2)
- a. Szybko poruszający się (13)
  - α. W funkcji rzeczownika: szybki koń (2)
2. Szybko następujący, krótko trwający (1)
3. Chętny, skwapliwy, dziarski; pracowity (8)
- a. W funkcji rzeczownika (5)

1. Szybki, chyży; agilis Calag, Cn; facilis, repentinus, subitus Calag; ales, citus, concitatus, incitatus, mobilis, navus, (per)celer, pernix, praeceler, (prae)rapidus, (prae)velox Cn (15): Geſchwind. Rącży/ Nagły. Subitus novusque; Repentinus. Calag 237a, 67a; [Iuż oni [żołnierze] według ſwego kálendarzá żyią/ Po Kośćiele wſtawáią/ gdy ſobie podpiią. Wſtawſzy/ gorzáłká dobra/ to ich przeżegnánié/ A tym czaſem/ kto ręczſzy/ prośi ná śniadánié. Albertus C4].

W połączeniach szeregowych (1): Tenże [brat cesarza tureckiego] też gdy mu powiedano/ iáko krol Neápolſki Ferdinánd ieſt duży/ cżerſtwy/ rącży/ hybki/ doſkokow/ do zapáſu [...]/ powiedział: iż [...] GórnDworz Q7; [A ieſlić [sługa] chce ná drugi Rok ſłużyć/ Poſłuſznym/ rącżſzym/ wiernym/ dobrym być/ Nie frymárcżże ſie ná nowotnego/ Gdy iuż wieſz obycżáye ſtárego. WirzbGosp C4v].

α. W funkcji rzeczownika (2): ná ſłupie koronę Záwieśmy złotą: ieſli nie mędrſzemu/ Niech ią da ſczęśćie przynamniéy rętſzému. KochPieś 41 [idem] KochWr 16.

a. Szybko poruszający się [w tym: o zwierzętach (11)] (13): A chociay to [świat] ták dziwnie nád rozum ſtworzono/ Przedſię wſzytko nędznemu cżłeku porucżono. [...] Tygris rącża beſtya by też miáłá ſkrzydłá/ A wżdy muśi záwżdy wpáść gdy chce w iego śidłá. RejWiz 10v; PaprPan O4; [tedy dostań im [tj. rarogom albo sokołom przyuczanym do polowania na zające] záiącá żywego/ zwięż mu ſkoki dobrze/ á każ pánu Mátuſowi że pilnie od chroſtu z lodką záieżdza/ álbo z owym rętſzym chártem CygMyśl E4].

W połączeniu szeregowym (1): GórnDworz Ll5; [pátrz ná źwiérzętá y ptáki leśné, iáko są dáleko ręczszé, mocnieyszé, cudnieyszé, nawet tłustszé, y smakowi ludzkiemu przyiemnieyszé, niż w koycu [...] wychowáne OczkoPrzymiot 28].

W charakterystycznych połączeniach: rącza(-y) bestyja, chart, jeleń.

Wyrażenia: »rączy koń, bachmat« [szyk 2:2] (3:1): przedſię iż niewádzi podcżás/ iáko mowią poſpolicie/ koniá rącego [!] zabosć/ máiąc cżás do thego ſluſzny á dobry/ wdałem ſie wto/ żem [...] GliczKsiąż A4; kiedy rączemu Báchmátowi drudzy nie zbroi vfáią/ A prze boiaźń prożną ſławy odbiegáią. SzarzRyt C2; SkarJedn 383; SkarŻyw 4.

»rątcze nogi« (1): Tá ſzátá niech przemówi/ cudzołożnik ſrogi/ Odbieżał iéy vſtráſzón/ bo miał rątcze nogi. GosłCast 65.

Szereg: »rączy i rychły« (1): Máły koń oſtre kośći miedzy vſzámi máiąc/ káżdy táki rączy bywa y rychły. SienLek 187.

W przen (2): Ale do złego cżłowiek ná koniu rącżym przyśpieſzá/ á ku dobremu ná wole ſię wlecże. SkarJedn 383; Chwyćże ſię ręki ktorąć Chryſtus [...] podáie: wśiáday ná rącżego konia łáſki iego SkarŻyw 4.

α. W funkcji rzeczownika: szybki koń (2): iednego znam/ á bárzo mu ſie záwdy ſmiać muſzę [...]/ ſkoro iedno kto o potrzebie ktorey zácżnie mowić/ tho on s ſwoią Sokálſką ná plác/ iáko w ten cżás ná rącżym vciekał GórnDworz N4; Wżdyć ią ſumnienié ruſzy/ któré/ by kát piecze/ A przed nim ná narętczym żaden nieućiecze. GosłCast 72; [KronMieszcz 37].

2. Szybko następujący, krótko trwający (1): [A iż pływać żaden z nich nie vmiał/ tonęli/ Rátunku/ miłośierdźia rącżego prágnęli. PaprKoło P3 (Linde)].

Wyrażenie: »rątcza droga« (1): O mátko/ mátko moiá/ toś mię opuśćiłá. (–) Opuśćiłám/ á lecąc práwiem ſie kwápiłá. (–) Cóż mi twóy Lot pomoże? ták że rątcza drogá? GosłCast 48.

3. Chętny, skwapliwy, dziarski; pracowity; alacer, mobilis, navus, promptus Cn (8): W potrzebie niż Gwálwagnus vyrzycie ręcżſzego/ Chociaż go to widzicie ták wychowáłego/ Namniey mu to nie ſzkodzi bo s Potockich káżdy/ W męſtwie Epiſtrofuſá przerownáią záwżdy. PaprPan G4, X4v; [A krol on wielki Lácedemońſki Ageſilaus/ ieſli kiedy co było tákowego/ coby rychło chćiał przez rycyrſtwo ſwe ſpráwić/ ſam ſye napierwey przedewſſyćkiemi zá to iął/ przeto aby zá wſtydęm wſſytcy y dowćipnieyſſy y rętſſy byli. LorichKosz 70v].

[Fraza bibl. [Matth 26/41, Mar 14/38]: »duch rącz jest [ku czemu]«: [Jezus do apostołów:] Bo zaprawde dvch rancz iest kuczierspienyv, ale czialo nyemoczno strachem meki SprChęd 40.]

W przen (1): Káżda nácya ma ták wiele domá Zywnośći/ gdy iey nábywá rękomá Rącżymi/ że ſię obeydźie bez dworſkich Potraw zamorſkich. KlonFlis C.

a. W funkcji rzeczownika (5):

W przeciwstawieniu: »rączy ... leniwy« (5): Y coż maſz zá zyſk leniwy páduchu/ Guzy ná grzbiecie/ á rącży ná brzuchu [tj. rączy ma pełny brzuch]. RejZwierc 221v, B3v, 231v, [233]; O dźiwna mocy bozka/ ná beſtyách znamy/ Co rątcze/ co leniwé/ rozſądek dawamy Po znákách: ná człowieku/ czemuż niémáſz znáku? GosłCast 68.

Synonimy: 1. barzy, bystry, chutki, chybki, chyży, prędki, skory, wartki, żartki; 3. gorliwy, ochoczy, skłonny, skory, skwapny, skwapliwy.

Cf [NIERĄCZY], [RĄCZOBIEGŁY], [RĄCZOLOTNY], [RĄCZONOGI], [RĄCZOSKOKI]