[zaloguj się]
[pdf]

MĘDRZEC (455) sb m

W N sg -ec (181), -eć (3); -eć HistAl; -ec : -eć Mącz (6 : 1), RejPos (2 : 1).

e jasne.

Fleksja
sg pl
N mędrzec mędrcy, mędrcowie
G mędrca mędrcow
D mędrcowi mędrc(o)m
A mędrca mędrce
I mędrc(e)m mędrcy, mędrcami
L mędrcu mędrc(o)ch, mędrcåch
V mędrcy

sg N mędrzec (184). ◊ G mędrca (23). ◊ D mędrcowi (4). ◊ A mędrca (12). ◊ I mędrc(e)m (4). ◊ L mędrcu (2). ◊ pl N mędrcy (85), mędrcowie (13); -owie RejWiz, SienLek, Oczko, GrabowSet; -y : -owie KłosAlg (2 : 1), Leop (1 : 1), RejAp (1 : 1), KołakCath (1 : 1), KołakSzczęśl (1 : 3), WujNT (8 : 2). ◊ G mędrcow (74); -ów (12), -ow (1) MurzNT (1 : 1), -(o)w (61). ◊ D mędrc(o)m (8). ◊ A mędrce (26). ◊ I mędrcy (8) BierEz, BielŻyw, BibRadz, HistRzym, RejPos (3), RejZwierc, mędrcami (3) MurzNT, LatHar, SkarKaz. ◊ L mędrc(o)ch (5), mędrcåch (1) KromRozm II. ◊ V mędrcy (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Człowiek mądry, uczony; filozof; philosophus Murm, Mymer1, HistAl, Mącz, Cn; sapiens Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Cn; sophus Calep, Cn; peritus PolAnt (455): BierEz kt [2 r.], Bv, D2, E2. [2 r.], E2v [5 r.] (15); OpecŻyw 40; ACżkolwiek wiele ieſt ijnych mędrczow/ [...] ktorzi o Sżcżęſciu a o Fortunie ludſkié piſali/ aleciém nie tak gruntownie iako ninieyſſá Hiſtoriá o mieſcie fortuny ſſiroko ſama wſobie ogarnęła. ForCnRWiet Av; Murm 177; Mymer1 9v; Ten [Tales] pirwſzy mędrczem nazwan ieſt, podlektoregoż y innych ſiedm takież nazwano. BielŻyw 1; DEmoſtenes mędrzec á rzecznik w Attenach mieſzkał. BielŻyw 59; PTolomeus Filadelphus mędrzec krol Egipſki barzo vcżony był á w kxięgach ſie kochał BielŻyw 111, nlb 4 [2 r.], 6, 7, s. 1 [2 r.], 2 [3 r.] (53); KłosAlg A2; RejRozpr A3; Euſculus tedy mędrzeć powſtawſzy z wielkoſći ludu rzekł/ aby żadnim obycżáiem nie przizwaláli ſlowam Alexandrowym HistAl D5v, D5v, D6v [2 r.], D7, D7v, I4v, I7, N5v; RejWiz 49v, 50v, 57v, 86v; Leop *B2 [2 r.], Is 19/12, Ier 50/35, Ez 27/8; RejZwierz A2, 6, 50v, 135; BibRadz *2, Dan 4/15, 1.Cor 3/19, 20; zá krolá Ezechiaſzá ludá byli ći mędrcy/ Tales/ Solon/ Chilon/ Pitákus/ Biás/ Kleobolus/ Periánder. BielKron 100v; Nektánábo krol Egipſki/ ktory też był miedzy Mędrce iednym policżon/ gdyż náſládował vcżenia wielkiego/ zwłaſzcżá gwiazdárſkich náuk álbo cżárnokſięſtwá. BielKron 122, 111v, 114v, 121v [3 r.], 123v, 125v (20); GrzegRóżn K3; KwiatKsiąż E4; Mącz 23b, 24c; OrzQuin O4; Ale lepiey by im ARyſtoteleſá Mędrcá naczelnieyſzego [...] ſłucháć LeovPrzep a2v, a2v, F3v; RejAp 21v, 120v; GórnDworz F6; HistRzym 112 [2 r.]; RejPos 250, 281; tedy ſie do tego trefił on Ezop rzkomo z głupiá cbytry mędrzec RejZwierc 39v, 17, 54, 65v, 67v, 138v (12); bo wſzytcy mędrcy kroleſtwá mego/ niemogli wykłádu pokázáć mi BudBib Dan 4/18[15], Ex 7/11, 1.Esdr 8/16, Ier 10/9; PaprPan G2v, G3, M2, N2v, S3 [2 r.], [Hh5]v; ModrzBaz 143; Oczko 9v; SkarŻyw 25; WerKaz 276; GórnRozm B3v; Calep [992]a; GostGospSieb +2; Phil D2v, I, M4, R3; Mędrce z ich głupſtwá karzeſz GrabowSet L2; cżego Iezus Syrách/ ſtározakonny Mędrzec nie zámilcżał LatHar 326, +9v, 328; KołakCath C3v; KołakSzczęśl A2, A4v, C2v; WujNT 8 [3 r.], 1.Cor 3/19, 19[20]; PowodPr 17, 27, 56, 62; SkarKaz 2a, b, 352b, 383b, 384a (8); PaxLiz A3; SkarKazSej 702b; KlonFlis E3.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej lub z nazwą miejscową w G [w tym: ai (39), G sb (1)] (40): Mędrce Egyptu wſzytkiego/ Zezwał ich z miáſtá ſwoiego BierEz G2v; HistJóz B; ANaxagoras mędrzec Azyanſki w Attenach przebywał BielŻyw 32, 1, 9 [2 r.], 12, 13, 17 (19); Tak był doſſedł Pytágorás Memfitſkich Mędrcow Leop *B2; BibRadz Dan 4/3; W tym to mieśćie Likurgus mędrzec známienithy Grecki vſtháwił był práwá rządne mieſzcżánom Lácedemońſkim BielKron 272, 102v, 121v [3 r.]; Mącz 24c, 301b, 400a, 454a; RejZwierc 55; Tę náukę mędrcy Atenſcy gdy od Páwłá S. ſłyſzeli/ nowym Dyabelſtwem ią názwáli. BiałKaz D4; Solon mądry pewnie żeby vſtał/ Bo ten náſz mędrzec Ruſki wnetby im dochluſtał. PaprPan M2; ModrzBaz 129v; StryjKron 1; PowodPr 77, 79; WujNT 7.

W połączeniach szeregowych (7): OpecŻyw 77; RejPos 288, 289; Bo ſłuchay coć Sálomon on wielki mędrzec krol y prorok o tym ták pewnie powieda RejZwierc 34v; KołakCath C2v; Dźiwuią ſię Prorocy/ Anyeli/ Mędrcowie/ Tákiemu národzeniu/ święci Doktorowie GrabowSet Kv; WujNT Matth 23/34.

W przeciwstawieniach: »mędrzec ... głupiec (2), maluczki (2), prostaczek (a. ludzie prości) (2)« (6): Będę cię wyznawał Pánie/ ktoryś zákrył náuki ſwe od mędrcow/ á obiáwiłeś ie málucżkim. BielKron 155v; gdyż Pan chce áby byli wſzyſcy zbáwieni/ ták bogacże iáko y vbodzy/ ták mędrcy iáko y proſtacżkowie. RejPos 288v, 152; Iákoż ſnadź nie tylko mędrzec ále głupiec tákżeby tho był zeznáć powinien. RejZwierc 65v; RejPosWstaw [1432]; Strum Q3.

W tekście wprowadzającym sentencję [w tym: mędrzec (mędrcy) mowi(ą) (38), napisał(-li) (pisze (piszą)) (14), powiada(ją) (powiedział) (12), poświadcza (świadszy) (4), uczy (uczą) (3), rzekł (1), upomina (1)] (74): FalZioł V 54; KromRozm I B3, N3; A yednák y ty/ y wſſyſtkye przykazánya boże wyeczne ſą/ yáko śwyádſſy mędrzec KromRozm II 1; KromRozm III P2; KrowObr 95, 116v; RejWiz 101v; RejZwierz 47v; BibRadz *2v; BielKron 333; RejAp 174v; RejPos 333v; HistLan E4, F4; Gdyż Mędrczy powiádáią/ iż łágodne ſłowá vſmierzáią káżdą popędliwość. RejZwierc 139v; Bo nie dármo Mędrczy nápiſáli: Fruſtra ſunt arma foris niſi ſint conſilia domi. To ieſt/ Prożno ſie ná polu wádziſz/ ieſli domá nie vrádziſz. RejZwierc 145; Bo thák vcżą Mędrcy/ iż to poććiwemu przyſtoi przeſzłemi ſie rzecżámi ćwicżyć/ á przyſzłe ná pilney piecży miewáć. RejZwierc 154, 12v [2 r.], 15, [283]v, 44, 63v (13); BielSpr 75v; CzechRozm 231; SkarJedn 250; Bo roſpuſtna ieſt rzecż wino/ iáko Mędrzec mowi. WerGośc 254; wiedząc to zápewne/ cżego Mędrzec poświádcża/ iż żywot náſz niepomiernym iadłem y pićiem bywa vmnieyſzon. WerGośc 263, 226, 243 [2 r.], 244, 260; BielSjem 29; LatHar +10, 200, 647, 649; KołakCath C3v. C5v; WysKaz 48; iáko Mędrzec vpomina młodego: Miedzy ſtárymi mądrymi ſtoy/ y do mądrośći ich z ſercá ſię przyłączay SkarKaz 42b; O boiáźni mowi Mędrzec/ iż ieſt źrzodłem żywotá SkarKaz 348a, 7b, 42a [2 r.], 79a, 84a, 277a (17); Kto idźie proſto/ mowi Mędrzec/ ten idźie beśpieczno SkarKazSej 662a, 658a, 660b [2 r.], 662a, 675a, 676a (11).

W charakterystycznych połączeniach: mędrzec abderycki, arabski, ate(nie)ński (5), azyjański, babiloński, boży (2), chaldejski, chrześcijański (krześcijański) (3), chytry, cycyjeński, cyreneński, eipski (Eiptu) (3), grecki (12), kordubeński, koryntski, kreteński, lacedemoński (2), lindyski, memfitski, naczelniejszy, nawyższy, niepobożny, obyczajny, osobliwy, pryjenneski, przedni, ruski, rzymski, samicki, sławny (3), starozakonny, tebański, ważny, wielki (8), włoski (2), wyborny, zacny (6), znamienity (3), żydowski.

Przysłowia: Ile chytrcow/ tyle mędrcow. BierEz N3; ile mędrcow tyle chytrcow BielKron 56.

Trudno mędrcá oſzukáć. BierEz K4.

Barba non facit Philosophum, Brodá nikogo Philoſophem á medrcem [!] nie cżyni. Mącz 23b.

Wyrażenia: »mądry mędrzec« (1): BIas Prienneſki mędrzec, z ſiedmi mądrych mędrczow ieden. BielŻyw 13.

»mędrzec nad mędrcy« (1): RejPos 289 cf a. Wyrażenie.

»pogański mędrzec« [szyk 14 : 8] (22): KłosAlg Av; KromRozm I F4; SienLek T4, T4v; RejPos 37v, 333v; RejZwierc 177; ktorą [sławę] gdyby kto vtráćił/ iáko Pogáńſki Mędrzec powiedźiał/ nie ma co więcey vtrácić. CzechRozm 231; WerGośc 213, 243, 244; Stądże pogáńſcy Mędrcowie Bogá rozumieli być Primum mouens KołakSzczęśl A2, A2, C3v; PowodPr 63, 64, 65, 70, 75; SkarKaz 313b; SkarKazSej 678b, 695a.

»mędrzec przyrodzonej nauki (a. nauk przyrodzonych)« = uczony (2): BielŻyw kt; Gadki z piſma wielkiego philozopha Ariſtotela, y też inſzych mędrczow tak przyrodzoney iako y;ekarſkiey nauki z pilnoſcią wybrane GlabGad kt.

»mędrzec stary, dawny, staroświecski« [szyk 9 : 8] (12 : 4 : 1): Otoż w tych kxięgach ninieyſzych wypiſany ſą żywoty Philozophow á mędrcow ſtaroſwiecſkich BielŻywGlab nlb 13, nlb 9; KłosAlg A2; Bo w onych mędrcoch dawnych był ten zwycżay ſtáry/ Iż nawięcey tu w káżdey ſpráwie ſtrzegli miáry. RejWiz 42, 1v; RejZwierz 55, 134; BielKron 471v; OrzQuin O3v marg; Abowiem Mędrczy oni ſtárzy tedy gniew cżłowiecży docżeſnym ſzaleńſthwem zwáli RejZwierc 75, 145v, 172v; Oczko 2v, 6; KołakCath C4v; KołakSzczęśl A2; SkarKaz 80a.

»mędrzec świata (tego), świecki« [szyk 5 : 1] (5 : 1): MurzNT 28v; HistRzym 65; RejPos 40v, 289; Z tey wiary żártowáli mędrcy świátá BiałKaz D4; SkarKaz )(3. [Przydawka „świata tego” w RejPos występuje bardzo często przy różnych rzeczownikach].

»mędrzec uczony« (2): Eos enim Persae Magos appellant quos Graeci Philosophos, Latini Sapientes AEgyptii Prophetas seu sacerdotes, Galli Druydas, Nos, Mędrce vczone. Mącz 203d; PaprPan X3.

Zestawienie:»siedm mędrcow« = siedmiu słynnych mężów (filozofów, prawodawców, mężów stanu) starożytnej Grecji z okresu 620 — 550 r. p. n. e., odznaczających się mądrością praktyczną; poszczególne przekazy zaliczają do nich rożne postaci (10): CHiłon Mędrzecz Lacedemonſki, ieden z ſiedmi mędrczow w Atenach przebywał BielŻyw 9, 5, 12, 13; Mącz 24c, 301b, 400a, 454a; Bo o Solonie nápiſano/ że w Egiptćie báwił ſię náuką mądrośći: á potym wlicżbę śiedmi Greckich mędrcow [in septem Graeciae sapientibus] był policżon. ModrzBaz 129v; StryjKron 1.
Szeregi: »mędrzec a (i) doktor« (4): á vdał ſie w rozmowy z onymi mędrcy á z onymi doktory RejPos 38v, 37v, 38v [2 r.]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

»(choćże) filozof, (a, to jest, choćże) mędrzec« [szyk 16 : 3] (19): Zywothy Philozozophow [!]: to ieſt: mędrczow nauk przyrodzonych. BielŻyw kt, 171; BielŻywGlab nlb 9, 13; RejWiz 1v; Leop *B2; Peripatetici, Philoſophowie á mędrcy ktorzi Ariſtotelisowey nauki á mniemánia náśládowáli Mącz 291c, 23b, 155a, 248c, 334b, 336d (10); RejZwierc 172v; SkarŻyw 600; WujNT 7. [Ponadto w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

»loik abo mędrzec« (1): cżemuż rzecży przećiwney chce [...] dowodźić? [...] Nie pámiętáiąc ná regułkę ſwych Logikow/ ábo mędrcow ktorych ſię trzyma. CzechEp 160.

»mędrzec (mędrcy) a (i) nauczony (a. ludzie uczeni)« = sapiens et sciens PolAnt [szyk 3 : 1] (4): BibRadz Iob 34/2; RejPos [36]v; RejPosWstaw [1432]; Ná ktorych ſproſne złorzeczeńſtwá/ y potwarzy wiele ſie ludzi vczonych y on mędrzec w Piſmie S. częſto vſkarża StryjKron A6.

»mędrzec i prorok« [szyk 1 : 1] (2): RejPos 16v; gdyż nam ſpoſob od Bogá podány/ Przez Proroki y Mędrce świátu obwołány/ Iáko káżdy [...] W zakonie Páńſkim ma żyć y doyść ſzcżęśćia KołakSzczęśl A4v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»mędrzec i wieszczek« = sapiens et magus PolAnt [szyk 1 : 1] (2): ocutziwſſy Farao po ſpányu dlá boiazny/ ráno poſlał do wſſytkych mędrcow y wyeſſtzkow Eipſkych yżby przyſzli/ a gdy ſie zeſzli powiedał ym ſen HistJóz B; BudBib Gen 41/8.

Iron. (2): przypomnię tu kroćiucżko co ſię zá moiey pámięći ná Podláſzu nad świętemi Ewánieliami od tákiego mędrcá zſtało. BudNT przedm b7.

Wyrażenie: »głupi mędrzec« (1): Kur w pochlebſtwie rozumu zbył: Liſzcże ſwą głowę náchylił. Oná go więc hnet popádłá/ A głupiego mędrcá śniádłá. BierEz S4.

a. O Bogu (2): Cżego y on mędzec [!] niebá y zyemie ſam Pan náſz mocnym dekretem podeprzeć rácżył RejPos 333v.
Wyrażenie: »mędrzec nad mędrcy« (1): Oto ſłuchay nieomylnego Doktorá/ ktoryć ſie tu opowieda tobie s ſwiętą náuką ſwoią/ á mędrcá nád wſzytkimi mędrcy/ iżeś thy ni przez kogo inego nie przyſzedł do tego/ iedno przez ſwiętą wolą iego á opátrzność iego RejPos 289.
Szereg: »doktor a mędrzec« (1): RejPos 289 cf Wyrażenie.
b. Czarnoksiężnik, wróżbita; magus Calep, Cn; genethliacus PolAnt (3): O Báltáſsár kſiążę nád wſzemi mędrcy/ wiem iż duch Bogow świętych ieſt w tobie BibRadz Dan 4/6; Calep 630a.

W połączeniu szeregowym (1): Przyſzli tedy mędrcy y prákthykarze/ Káldeycżycy/ y wieſzczkowie [Tunc ingressi sunt genethliaci, astrologi, Chasdim, et divini]/ á opowiedźiałem ſen przed nimi BibRadz Dan 4/4.

c. Magowie ze Wschodu składający hołd nowo narodzonemu Jezusowi; magi PolAnt, Vulg [tylko w pl] (49): MurzNT Matth 2/16 [2 r.], k. 6 marg; RejAp 159, 194v; iáko go mędrcy z rozlicżnych kráin poznáć ſzukáli RejPos 305v, 25, 25v [2 r.], 26v, 35, 35v, [36] [3 r.], 37 [2 r.]; CzechRozm 159; SkarŻyw 27; CzechEp 204; NiemObr 118; ArtKanc B3, C9v, C13, C13v, C14; LatHar 197; Temu ćiáłu/ mowi Chryſoſtom ś. we żłobie Mędrcy ſię kłániáli. WujNT 8, przedm 21, Matth 2 arg, *7, 16 [2 r.], s. 7 [2 r.], 428.
Wyrażenia: »trzej mędrcy« (4): Takież ſie ſniło onym trzem mędrczom ktorzi dary dzieciątku dali, aby ſie zaſię nie wraczali do Heroda GlabGad L4v; RejPos 34v; LatHar 238, 347.

»mędrcy z(e), od wschodu słońca, wschodni« = magi ab oriente Vulg [w tym 4 r. „ze, od wschodu” jest może okolicznikiem przy czasowniku] [szyk 4 : 2] (4 : 1 : 1): Iáko oni Mędrcy ze wſchodu ſłońcá zádziwowawſzy ſie onym dziwnym á nowym znákom/ [...] ſzukáli go z dáry á z vpominki RejPos 19v; A Gdy ſie iuż był národził Iezus w Bethleem mieſcye żydowſkim zá cżáſow Herodá krolá/ oto Mędrcy od wſchodu ſłończá przyſzli áż do Ieruzalem RejPos 35; ArtKanc B4; LatHar 238; WujNT przedm 33, Matth 2/1.

Szereg: »(trzej) mędrcy, (i, albo) (trzej) krolowie« [szyk 3 : 2] (5): OpecŻyw 23v; O trzech kroloch álbo mędrcach też nye bez przyczyny ſpomina S. Máthuſz KromRozm II h3v; O Sławni [...] trzey mędrcy y krolowie/ Káſper/ Melchior/ y Báltázár/ przycżyńćie ſię zá námi wſzyſtkimi do Páná LatHar 347, 238; WujNT Aaaaaa.
W przen (1): Będą go ſzukáć oni mędrcy kroleſtwá niebieſkiego Anyeli ſwięći/ obiećuiąc [!] mu rozmáite dáry od Páná ſwego RejPos 20.

Synonimy: doktor, filozof, nauczony, uczony; b. astrolog, astronom, burtnik, czarnoksiężnik, czarodziejca, czarodziejnik, czarownik, gadacz, guślarz, guślnik, magus, malefik, nigromantyk, praktykarz, pyton, wieszczek, wrożek, wykładacz, zaklinaciel; c. krol.

Cf MĄDRY, MĘDREK, PRAWOMĘDRZEC

ZZa